ره‌یافتی به منظومه معرفتی اسلام

اهمیت سخنان هفته گذشته رهبر معظم انقلاب ( در دیدرا با اعضای مجلس خبرگان رهبری، چهارم اسفند) درباره ضرورت همکاری دولت و مجلس برای حل اختلافات و پرهیز از دو صدایی در مساله هسته ای باعث شد تا بخش اول سخنان معظم له به خوبی دیده نشود در حالی که طرح موضوعی با عنوان کشاندن مفاهیم ارزشی و معرفتی اسلامی به عرصه عمل یکی از موضوعاتی است که کمتر به آن پرداخته شده و کارشناسان دینی در گفت و گو با ایرنا ضمن پرداختن به بخش هایی از این موضوع راه های عملی کردن منظومه معرفتی اسلام را بیان کردند.

حضرت آیت الله خامنه ای در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری از ضرورت کشاندن مفاهیم ارزشی و معرفتی اسلام به عرصه عمل سخن گفته و افزودند: منظومه معرفتی و ارزشی اسلام یک مجموعه ‌مفاهیمی است که آوردن این مفاهیم به میان مردم و آنها را به مرحله و منصه عمل درآوردن، یک کار بسیار بزرگ و مهمّی است که ما هر جا این کار را انجام دادیم، برای ملّت و کشور و برای آبروی اسلام و جمهوری اسلامی ارزشمند بود و هر جا غفلت کردیم، محروم ماندیم.

ایشان از مواسات به عنوان یکی از مصادیق این منظومه معرفتی یاد کردند که باعث ایجاد نهضت کمک مومنانه در ایام شیوع ویروس کرونا شد و افزودند: نظام اسلامی به یک چنین نرم‌افزاری احتیاج دارد. هر چه نظام اسلامی گسترش پیدا می کند و دامنه‌ فعالیت نظام اسلامی گسترده‌تر می شود و افزایش پیدا می کند و میدان های تازه‌ای در مقابل جمهوری اسلامی باز می شود و با چالش های جدیدی مواجه می شود، به همین تناسب احتیاج دارد که آن نرم‌افزار و آن مجموعه‌ معنوی را نوبه‌نو تجدید حیات و به‌روز کند.

برخی کارشناسان معتقدند کارهای بسیاری برای تدوین منظومه معرفتی اسلام صورت گرفته ولی چون به صورت جزیره ای بوده، آنگونه که باید تاثیرگذار نبوده است.

تولید ناکافی، کار جزیره‌ای

آیت الله سید محمد حسینی شاهرودی نماینده مجلس خبرگان رهبری در این زمینه گفت: تاکنون کارهای پراکنده و متفرقه بسیاری انجام شده ولی با نگاهی که رهبر معظم انقلاب دارند، این مرحله در مسیر گام دوم انقلاب و به دنبال آن ایجاد تمدن اسلامی است و در سطح بین المللی نیز بسیار تاثیرگذار خواهد بود.

حجت الاسلام حسن اسلام پور کریمی نیز معتقد است فعالیت‌هایی در ۴۰ سال گذشته از سوی پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی صورت گرفته و تاکنون موضوعات بسیاری به صورت متفرقه مطرح شده است ولی مساله در عرضه و تولید به گونه‌ای دیگر است. یعنی هم تولید کامل و کافی نیست و هم به صورت جزیره‌ای کار شده است در حالی که باید یک شبکه در این زمینه فعالیت کند.

اما حجت الاسلام محمدرضا زائری گفت: واقعیتی که نمی شود آن را انکار کرد این است که سرعت تحولات اجتماعی در این سال‌ها و شتاب تغییرات و آسیب هایی که در جامعه با آن روبرو بودیم آن قدر زیاد است که اگر اکنون نیز بخواهیم بسیاری از مشکلات را حل کنیم، با چالش جدی روبرو هستیم. از طرف دیگر مسائل مستمری که در جامعه به وجود آمده مثلا آشفتگی های دوران انقلاب یا جنگ تحمیلی باعث غفلت شده که این کوتاهی یک ایراد و نقصی است که حوزه های علمیه باید صادقانه به آن اعتراف کنند.

وی اضافه کرد: البته در این سال ها انصافا تلاش هایی برای افزایش شناخت مردم و بالابردن آگاهی مردم صورت گرفته و در بسیاری موارد تلاش های فردی انجام شده است و کسانی که در مصدر امر بودند نتوانستند همه چیز را تغییر دهند. به هر حال در فضای حوزه و روحانیت، چند صدایی قابل دفاعی وجود دارد که از ارزش های نظام روحانیت است ولی همین مساله باعث شده نهادهایی که مهم تر بودند، قدرت بیشتری داشتند و بیشتر مورد مراجعه بودند در این زمینه کوتاهی هایی داشته باشند که باید این کوتاهی ها را پذیرفت.

تشکیل شبکه‌ای از مسائل

اما چاره چیست؟ حوزه های علمیه، دانشگاه ها و سایر مراکز مشابه، خطاب رهبر معظم انقلاب برای عملی کردن منظومه معرفتی و ارزشی اسلام است. حجت الاسلام اسلام پور کریمی از ضرورت تشکیل یک شبکه سخن گفت و افزود: اولین کار برای تحقق سخنان رهبر معظم انقلاب تشکیل یک شبکه مسائل است. یعنی تعدادی از پژوهشگران با تشکیل یک اتاق فکر و برگزاری جلسات متعدد شبکه مسائل را پیدا کنند.

در واقع رهبر انقلاب همچون یک پزشک، بیماری‌های یک شخص را برشمرده و آینده بیماری را پیش‌بینی می‌کند و حالا باید این بیماری‌ها را مشخص کرد. یعنی در ابتدا باید عناوین مسائل مشخص شود و با تشکیل یک شبکه، مسائل مطرح شده از سوی رهبر انقلاب، اولویت‌بندی شود تا بتوان با حل یک مساله مهمتر به مسائل دیگر پرداخت.

وی افزود: مباحث ایمان و باورها به صورت شبکه‌ای یکدیگر را تایید می‌کنند و اگر یک قسمت ضعیف باشد، بقیه ایمان در جنبه‌های فردی و اجتماعی کاربردی ندارد. به عبارت دیگر نگاه تک‌ سو ‌نگری و تک محوری در مباحث ایمانی خطرناک است. بنابر این باید نقش مردم، ولی، امام، معادباوری و توحید را با همدیگر دید و آنگاه می‌توان آن را عملیاتی کرد و نباید نگاه جزیره‌ای داشته باشیم بلکه باید نگاه سیستمی داشته باشیم.

آیت الله حسینی شاهرودی از منظری دیگر به این موضوع اشاره کرد و گفت: در گذشته که حکومت نداشتیم همه مسائل فقهی و اخلاقی به صورت فردی مورد بررسی قرار می گرفت اما اکنون در گام دوم، رهبر انقلاب با اشاره به جامعه پردازی این مفاهیم را مطرح کردند تا همه مسائل را با نگاهی به جامعه کوچک خانواده و جامعه جهانی مطرح کنیم.

نیاز به یاران علمی

وی با اشاره به روایتی از امام رضا (ع) گفت: اگر مردم زیبایی های کلام ائمه را بدانند، قطعا از آن پیروی می کنند و رفتار ائمه بر همین اساس بوده است. البته کتاب های بسیاری در این زمینه نوشته شده ولی تاکنون کمتر به عنوان منظومه دیده شده و به جنبه های کاربردی آن کمتر توجه شده است.

حسینی شاهرودی پیشنهاد کرد تا ستادی به این منظور در معاونت پژوهش حوزه علمیه قم تشکیل شود و افزود: اگر ستادی بتواند این هماهنگی ها را ایجاد کند، زودتر به نتیجه می رسیم و اگر حوزه علمیه بخواهد به این موضوع بپردازد باید ستادی تشکیل دهد که ضمن شناسایی مفاهیم، راه های عملی کردن آن را ارائه دهد.

 البته مراکز تحقیقاتی به شکل جدی تری باید به این مساله بپردازند و زمانی که این مفاهیم تبیین شد برای تفهیم آن باید از روش های مختلف مانند فیلم، نوشته، فضای مجازی و ابزارهای مختلف استفاده شود و با ادبیات مختلفی برای اقشار گوناگون آماده شود.

با این حال اسلام پور کریمی گفت: تالیف مقاله از سوی طلاب حوزه‌های علمیه و دانشجویان دانشگاه‌ها در زمینه این مسائل یکی از راه‌های حل مساله است تا با انتشار در نشریات بتوان به اطلاع همگان رساند. البته مشکل پایان نامه‌ها و مقالات علمی و پژوهش این است که فقط افراد متخصص آنها را مطالعه می‌کنند.

وی افزود: در این زمینه نیاز به یاران علمی داریم که دست به قلم و محقق باشند. در مرحله اول می‌توان نظرهای پژوهشگران را به صورت مقاله منتشر کرد و سپس در کتاب‌های درسی گنجاند و مباحث و مفاهیم مورد نظر در  میان گروه‌های مختلف ترویج شود.

حجت الاسلام ابوالفضل ساجدی استاد موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) درباره پیشینه نگاه منظومه ای به اسلام گفت: این نگاه به طور خاص از گذشته کم و بیش بوده ولی شاید بتوان گفت با توجه به تحولاتی که در جهان اتفاق افتاده، تقریبا از ز مان مرحوم علامه محمدحسین طباطبایی آغاز شد که به معارف کلی اسلام یک نگاه ویژه ای صورت گرفت و جریانی در کشور شروع شد.

علامه طباطبایی با تفسیر المیزان در مقام بیان یک چنین نگاه منظومه ای به اسلام برآمدند و شاگردان علامه همچون شهید مرتضی مطهری، مرحوم محمدتقی مصباح و آیت الله عبدالله جوادی آملی به این سمت حرکت کردند و این مسیر را ادامه دادند.

البته ساجدی معتقد است تقویت نگاه منظومه ای به اسلام بر مبنای دو مساله بوده است؛ یکی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دلایلی از جمله تحقق جمهوری اسلامی و پاسخ گویی و مواجه شدن با پرسش های مختلف و دیگری کم شدن مرزهای معرفتی میان شرق و غرب، هجمه های فرهنگی مغرب زمین و تحولات حق گرایانه مغرب زمین که در دوران رنسانس و مدرنیته اتفاق افتاد و خواستند ضربه هایی را که از مسیحیت خوردند، به اسلام هم سرایت دهند.

نگاه منظومه‌ای به اسلام چیست؟

در این میان آنچه مهم به نظر می رسد ارائه تعریفی از منظومه معرفتی است. حجت الاسلام ساجدی گفت: منظور از نگاه منظومه ای به اسلام این است که اولا هر عضوی سر جای خود باشد و اگر اسلام را همچون یک انسان سالم بدانیم که دست و پا و اعضای مختلف دارد، اسلام نیز در صورتی محقق خواهد شد که نگاه منظومه ای بر آن حاکم باشد. یعنی هر بخشی به درستی تبیین شود، ابعاد فردی و اجتماعی آن بیان شود و آنگاه می توانیم آثار آن را در جامعه مشاهده کنیم.

وی افزود: به عبارت دیگر اگر به اسلام نگاه منظومه ای داشته باشیم، مثل یک انسان سالم، یک دین زنده و پویا در مسیر اهدافی خواهد بود که قرآن تبیین کرده است. یعنی زندگی توحیدی، حاکمیت عدل، گسترش تقوای فردی و اجتماعی، گسترش معنویت، کامل کردن حلقه زنجیره سلامت و ارتقاء بخشیدن به سلامت جسمی و روانی و اجتماعی و معنوی که اسلام در این مسیر حرکت می کند.

البته چنین نگاهی نیازمند به روزرسانی است. یعنی تحقیقاتی که انجام شده را با توجه به شرایط فعلی جامعه، جهان و انسان به روز کنیم. یعنی جامعه فعلی را بشناسیم و با جهان شناسی و انسان شناسی متناسب با نیاز فعلی خود به این سمت حرکت کنیم که رهبر انقلاب به مفهوم مواسات اشاره کردند که منجر به نهضت کمک مومنانه در ایام کرونا شد و به دنیا نشان داد که دین چه نقشی می تواند در گسترش کمک به دیگران داشته باشد.

مساله جدی در دو حوزه؛ ملاک‌ها و اولویت‌ها

برخی کارشناسان معتقدند برای تبیین نظام معرفتی اسلام باید ملاک ها و شاخص ها به درستی تعریف و اولویت ها تبیین شود. حجت الاسلام زائری گفت: در دو حوزه مساله جدی وجود دارد که به آن پرداخته نشده است. یکی این که نظام تربیتی ما در تبیین معارف دینی دچار خلل ها و مشکلاتی است و مهمترین مشکل این است که ملاک‌ها و شاخص‌ها درست تعریف نشده است. یعنی مخاطب امروز ما در جامعه دینی تصورش این است که گرایش سیاسی یا سلیقه یک نفر ملاک اصلی است.

وی از ضرورت تبیین ملاک ها و معیارهای دینداری از سوی خانواده، مدرسه، حوزه رسانه و آموزش‌های عمومی در جامعه سخن گفت و افزود: ما گاهی از این جهت دچار اختلال هستیم. امام سجاد (ع) فرمود ملاک دینداری طول دادن رکوع و سجود نیست. برخی شیعیان وقتی در نماز مسجد الحرام شرکت می کنند، از این که نماز اول وقت خوانده می شود، ذوق زده می شوند و فراموش می کنند که ملاک های دیگری نیز وجود دارد. نماز اول وقت قطعا مهم است ولی آیا ملاک دینداری فقط نماز اول وقت است؟ در واقع ملاک های دیگری نیز وجود دارد که گاهی فراموش می شود.

در روایات به طور مفصل به ملاک های دینداری پرداخته شده و به عنوان اوصاف مومن آمده است و اهل بیت (ع) اصرار داشتند که این خط کشی ها، خط قرمزها و مرزبندی ها شفاف و دقیق باشد و پیروان خود را کاملا تعریف کنند و نشان دهند و اگر در این مساله به درستی عمل کنیم بسیاری از بدبینی هایی که نسبت به دینداری وجود دارد، برطرف می شود.

این پژوهشگر مذهبی درباره اولویت ها گفت: سلسله مراتب و شناخت اولویت ها در دینداری بسیار مهم است. شاید بتوان گفت دینداری انسان شکل نمی گیرد مگر زمانی که بتواند اولویت ها را تشخیص دهد. در روایتی داریم عاقل کسی نیست که بتواند بین خیر و شر تشخیص دهد؛ عاقل کسی است که بتواند بین دو شر، یکی را انتخاب کند. در اینجا تشخیص اولویت ملاک می شود و آنچه که در دنیای امروز مساله اصلی در زندگی مردم است تشخیص اولویت هاست.

وی افزود: در بسیاری اوقات آن نقاط عطفی که افراد را دچار مشکل می کند این است که بتوانند اولویت را از روابط خانوادگی و مسائل اجتماعی گرفته تا مسائل دینداری و اصل دین جدا نمایند که مساله این است که انسان بتواند اولویت ها را تفکیک کند. متاسفانه این دو حوزه یعنی ملاک های دینداری به درستی تبیین نشده و از طرف دیگر اولویت ها به خوبی تشریح نشده است. به همین دلیل در بسیاری موارد افراد آن قدر که به مسائل حاشیه ای گرفتار می شوند و شیطان موفق می شود آن ها را به انحراف بکشاند، در مسائل بنیادین نمی توانند با هم کنار بیایند.

یکی از راه های عملی کردن مفاهیم دینی نیازمند طی کردن مراحلی است. حجت الاسلام ساجدی گفت: در گام اول باید این نگاه منظومه ای را به روز رسانی کنیم و با نگاه به وضعیت تمدن غرب و اسلام و شرایط فعلی دنیای داخل و خارج با توجه به شرایط فعلی انسان مدرن حرکت کنیم.

در دایره وسیع‌تری به دین نگاه کنیم

این نگاه منظومه ای اقتضا می کند که در دایره وسیعتری به دین نگاه کنیم و به احکام اجتماعی توجه داشته باشیم و آن را محدود به احکام فردی نکنیم به گونه ای که بتوان یک زندگی توحیدی را دنبال کرد و چنین منظومه ای گسترش دهنده تقوای فردی و جمعی خواهد بود.

ساجدی اضافه کرد: در گام سوم اگر کارکردهای دین برجسته سازی شود، ندای رهبر انقلاب را پاسخ گفته ایم و در این مسیر می توانیم گام های بلندی برداریم. البته کارهای فراوانی در این زمینه به صورت جزیره ای انجام شده و در اضلاع مختلف این منظومه به آن پرداخته شده است ولی بعضی از این اضلاع کمتر به آن توجه شده است. شاید حوزه های علمیه با توجه به این که توزیع نیروها متناسب با نیازها نبوده به این موضوع به صورت کامل نپرداخته است و اگر محققان در این مسیری که علامه طباطبایی آغاز کردند و شاگردانشان آن را دنبال کردند، تلاش کنند، این راه کاملتر می شود.

این کارشناس مذهبی افزود: این مسیری است که هنوز نیاز به گام های بلندتری دارد و تعداد مراکزی که این نگاه را به نحو منظومه ای دنبال کنند، کم است. البته چنین نگاهی کار آسانی نیست و هر مقدار کار شود باز جای آن خالی است ولی مراکزی که با این نگاه به اسلام توجه دارند، باید چنین کاری را انجام دهند.

البته نگاه منظومه ای بخش های مختلفی دارد و قابل تجزیه است ولی نیاز به یک مدیریت کلان دارد که بتواند در یک توزیع مناسبی نیروهای مختلف را جهت دهد که هر کدام متناسب نیاز بیشتر در آن بخش سرمایه گذاری کند.

در این میان برخی کارشناسان بر ضرورت انجام کار رسانه ای تاکید می کنند و تبیین منظومه معرفتی اسلام را نیازمند کارهای هنری و رسانه ای می دانند. حجت الاسلام اسلام پور کریمی گفت: برای عملیاتی کردن معارف دینی یک حلقه مفقوده وجود دارد و آن عبارت از وجود متخصصانی است که ساده‌گو و هنرمند باشند. مثل شهید مرتضی مطهری که فیلسوف جهان اسلام بود برای نوجوانان نیز صحبت می‌کرد و ما نیازمند چنین افرادی هستیم. چون برخی از کسانی که قدرت بیان و قدرت نفوذ دارند، ممکن است فهم عمیق نداشته باشند یا نحوه ترجمه به زبان هنری و رسانه‌ای را ندارند و لذا باید گروهی وجود داشته باشد که هم فهم عمیق از دین داشته باشد و هم بتواند برای مردم تبیین کند.

حجت الاسلام ساجدی نیز بخشی از عملی کردن منظومه معرفتی را بر عهده رسانه ها دانست و گفت: بخشی از کارهای رسانه ای، عینی سازی و آوردن به صحنه عمل در فضای جامعه و همچنین ارائه کارهای هنری بر روی منظومه معرفتی است که باعث برجسته شدن و استخراج نتایج منظومه معرفتی خواهد بود. مثلا در کرونا دیدیم که چه اتفاقی افتاد و ظرفیت آن را در جامعه دیدیم در حالی که در کشورهای دیگر شاهد حمله مردم به فروشگاه ها بودیم یا مشکلاتی برای افراد سالخورده مبتلا به کرونا ایجاد کردند و گفتند به سمت نجات نیروهای جوانتر برویم ولی در ایران دیدیم اینگونه مواسات و نهضت کمک مومنانه در طرح شهید  قاسم سلیمانی انجام شد.

اگر این ظرفیت ها استخراج و به صورت رسانه ای عرضه شود، مردم دنیا می بینند که ارزش عملیاتی کردن مفاهیم ارزشی و معرفتی اسلام چیست و چه آثاری در جامعه دارد. به همین دلیل معتقدم هنر و رسانه باید به میدان بیاید تا هم سبب تشویق جامعه شود و هم پشتوانه خوبی برای محققان و افراد متدین شود و از طرف دیگر الگویی برای سایر جوامع شود.

این استاد حوزه ادامه داد: البته این کار فقط یک کار نظری و علمی نیست و باید از فضای مجازی به طور گسترده استفاده کرد. چون امروزه فضای مجازی در فرهنگسازی بسیار اثرگذار است ولی ما در این مسیر استفاده کافی از آن نمی کنیم. بنابر این یک سطح کار مربوط به کارهای علمی صرف است و یک سطح آن نیز کارهای گسترده در فضای مجازی و رسانه ای است و یکی هم مربوط به بحث های استخراج و برجسته سازی کارکردهای مثبت دین در سطح ملی و بین المللی است که همه ا ینها باید در کنار هم صورت بگیرد.

هنوز حرف های بسیاری برای عملی کردن مفاهیم معرفتی و ارزشی در خانواده و جامعه وجود دارد و اگرچه رهبر انقلاب با بیان مطالبی درباره توکل، تکلیف، ایثار، شهادت، جهاد و اطاعت، سرنخ هایی را به اهل فن دادند، یکی از بخش های مهم عملی کردن این مفاهیم، عزم پژوهشگران حوزه های علمیه، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی را می طلبد و از طرف دیگر نیازمند همگونی علم و عمل ائمه جامعه است.