خلأ پژوهش در سینما وجود دارد

نشست مجازی خانواده در سینما و ادبیات ایران، بعد ازظهر امروز به همت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و به دبیری آن را مصطفی اسدزاده (عضو گروه فرهنگ و جامعه پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) و حضور ایرج فیضی (جامعه‌شناس و رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی)، پوران درخشنده (نویسنده و کارگردان سینما) و فرشته احمدی (نویسنده و منتقد ادبی) برگزار شد.

سوالاتی چون سینما و ادبیات ایران معاصر تا چه اندازه نمایشگر واقعی خانواده و مسائل آن در ایران است؟ روایت «خانواده» در سینما و ادبیات ایران تا چه اندازه با نتایج پژوهش‌های انجام‌شده درباره خانواده در ایران مطابقت دارد؟ چه نسبتی بین نتایج تحقیقات و آفرینش‌های هنری در ایران برقرار است؟ وظیفه هنرمندان چیست؟ نظام سیاستگذاری در این میان چه نقشی دارد؟ از جمله موضوعاتی بود که در این نشست به آن پرداخته شد.

در حوزه خانواده همه دنبال یک پاسخ ساده هستند

ایرج فیضی با اشاره به دستاوردهای پژوهش ملی خانواده در ایران، بیان کرد: این کار متاسفانه اولین پیمایش ملی است که در این حوزه صورت گرفته و به جز یک پیمایش ملی خشونت خانگی علیه زنان، هیچ پیمایش ملی در این حوزه نداشته ایم.

در حوزه خانواده همه دنبال یک پاسخ ساده هستند؛ این پرسش که مثلا خانواده امروز سنتی است یا مدرن اصلا سوال درستی نیست چرا که پیچیدگی ها در یک جواب دوگانه فرومی کاهد. توصیف دقیقی از خانواده ایرانی به دست دهیم که در ابعاد مختلف چه وضعیتی دارد، بعد از آن تببین کنیم و در نهایت به پیامدها برسیم و گام آخر ادامه راه برای شناخت روند تغییرات و تحولات خانواده ایرانی است.

وی ادامه داد: در پیمایش ها باید توجه کنیم پیمایش ملی باید کل شهرهای کشور سهمی در این کار داشته باشند. ضمن این که باید توجه داشته باشیم خانواده در ایران صرف خانواده در تهران نیست و خانواده در تمام شهرهای ایران باید ملحوظ نظر باشد و تعریف شود. چرا که در غیر این صورت تعمیم‌ها درست نیست.

از طرفی تغییراتی را در خانواده داریم که ثبت می شود و از سوی دیگر تغییرات نگرشی را داریم که ثبت رسمی نمی شود. در سال های گذشته افزایش طلاق را داشته ایم که البته در سال های اخیر مقدار کمی کاهش در آمارهای رسمی داشته است. همچنان که روند ازدواج کمتر بوده است. افزایش خانوارهای تک نفره و سرپرست زن را داریم و نرخ باروری کاهش یافته است. اینها اطلاعات رسمی است که از طریق سرشماری ها داریم.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: سعی کردیم ابعاد مختلف خانواده مانند نگرش به ازدواج، معیارهای ازدواج و نگرش خانواده به ازدواج و ... را مورد بررسی قرار دهیم که البته بسیار گسترده است و تلاش کرده ام صرفا بر نکات مورد نیاز این جلسه اشاره شود.

موضوعی که تحت عنوان ارائه ارقام از خانواده مطرح می شود که ۸۵ درصد خانواده ها در ایران دچار طلاق عاطفی هستند، صحت ندارد؛ وقتی خانواده ای هست و پابرجاست ممکن است مسائلی را داشته باشد اما اگر به پایان خط برسد جدا می شود و طلاق صورت می گیرد پس ارائه چنین آمار و ارقامی صحت ندارد (و مقایسه ایران با آمریکا چنین چیزی را اثبات می کند).

فیضی تصریح کرد: نارضایتی از همسر در این سال ها حدود ۵ درصد بوده است که همچنان در همین حد است. یعنی این آمار در سال ۸۱ این بوده و در سال ۹۷ با همین درصد پابرجا بوده است؛ همچنان که چیزی حدود ۸۰ درصد از همسرانشان راضی بوده اند (سال ۸۱) که همچنان هستند (سال ۹۷) و انگار این ها جزئی از جامعه و ماهیت خانواده در دنیا هستند (مقایسه ایران با سوئد چنین مشابهتی را نشان می دهد).

وی در ادامه به ارائه آماری از وضعیت خانواده در ابعاد مختلف دیگری چون ابعاد روانی و اقتصادی، رضایت از زندگی و ... پرداخت.

فیضی در پاسخ به این پرسش که سینمای ایران در مورد چه موضوعی سکوت کرده است، توضیح داد: این موضوع مستلزم پژوهشی جداگانه است و من در این حوزه توان اظهارنظر ندارم. اما باید گفت این که سینما و تمام رسانه های ما می خواهند چه چیزی را به تصویر بکشند، مهم است.

سینما شغل مقدسی است

پوران درخشنده سپس در توضیح تصویر خانواده در سینما امروز بیان کرد: این بحث نیاز به چند جلسه صحبت دارد اما خوشحالم که این بحث خانواده مورد پرداخت قرار گرفته است زیرا خانواده مهمترین مرکز برای سلامت روان و تربیت درست افراد برای ورود به جامعه است.

خانواده و داده های آن به فرد است که می تواند فرد را در کوره راه های زندگی نگه دارد و حفظ کند؛ یکی از بهترین راه ها برای تشکیل چنین خانواده ای انجام پژوهش هایی از این دست برای دستیابی به روند تغییرات.

وی افزود: چنین پژوهش هایی باید دائم باشند و نتایج آن در اختیار کسانی که با این موضوعات قرار دارند، قرار بگیرد.

مثلا این اطلاعات باید در اختیار من فیلمسازی که در حوزه خانواده فیلم می سازم قرار گیرد؛ یعنی  نتایج تحقیقات در حوزه خانواده می بایست در اختیار سینماگران و افراد مرتبط با حوزه خانواده قرار گیرد.

درخشنده تصریح کرد: در بخش کمدی شاید فیلم های بیشتری در حوزه خانواده داشته باشیم تا در حوزه جدی و تربیتی. این بحثی بسیار مهم است که باید جدی به آن پرداخته شود و در این راستا بسیاری از مسائل باز و درباره آن صحبت شود و آمار و ارقام را به جای پنهان کردن مطرح کرده و دنبال راه حل برای آن باشیم.

فیلمساز باید به جامعه آگاهی و اطلاعات بدهیم؛ سینما قرار نیست صرفا سرگرمی باشد و بخش عمده ای از آن از نظر من  پیام دادن به مخاطب است و انتقال پیام به مخاطب بسیار مهم است؛ به خصوص در مورد فیلم هایی که مربوط به خانواده است.

وی افزود: پژوهش به ما مسیر درست را نشان می دهد و باید از پژوهش ها در تولید کارهایمان استقبال کنیم و این فرهنگسازی باید در همه بخش های سینما، تلویزیون و ... جریان داشته باشد. من از اولین فیلم خودم رابطه کارم را با پژوهش انجام داده ام و کاری را بدون پژوهش به عنوان پایه ای برای فیلمنامه حتی نمی توانم تصور کنم.

سرشماری‌ها، تحقیقات و آمارها بسیار مهم هستند و باید در سینما مورد توجه قرار گیرند؛ خلا آمار و ارقام علمی و دانشگاهی در سینما وجود دارد و پیوند بین سینما و پژوهش باید قوی و برقرار باشد. بدون پژوهش ما در مباحثی چون خانواده که جایگاهی مهم در جامعه دارد راه به جایی نمی بریم.

درخشنده گفت: سینما شغل مقدسی است زیرا تصویری که ارائه می دهید قرار است با میلیون ها آدم حرف بزند. به دلیل این گستره، این شغل و این حرفه مهم و مقدس است.

وی در ادامه به مشکلات نگرشی در جامعه و محدودیت‌هایی که باعث ایجاد کاستی هایی در روند فیلمسازی می شود، اشاره کرد و بار دیگر بر خلا رویکردهای حرفه‌ای و اطلاعات علمی جامعه شناختی، روانشناختی و تربیتی در فیلمسازی در سینمای ایران تاکید کرد.

درخشنده در مورد همراهی سینما با وضعیت خانواده امروز یادآور شد: به نظرم درصد این همراهی زیاد نیست و همنوایی وجود ندارد چون پژوهش در آن نیست؛ برخی چیزها در این سینما نشان داده نمی شود و گفته نمی شود و در بخش جدی سینما و بخش اجتماعی برخی موارد حذف و مسکوت گذاشته می شود، درحالی که تلاش ما باید بهبود و تکامل خانواده با صحبت از کاستی‌ها و آسیب‌های آن و تلاش برای حذف آنان باشد.

ادبیات داستانی معاصر بر زندگی شهری طبقه متوسط متمرکز شده است

در ادامه فرشته احمدی خاطر نشان کرد: این موضوع که برای جلسه امروز انتخاب شده، بسیار مهم است اما آنقدر باز و کلی است که چاره ای جز بحث هایی کلی نمی گذارد؛ البته این گفت وگو را می توان به عنوان مقدمه ای برای بحث های کاربردی تر بعدی در نظر گرفت.

وی در ادامه با اشاره به بحث‌های کاربردی و آمار و ارقام مطرح شده توسط ایرج فیضی بر اهمیت آمار و ارقام و تعیین کنندگی آن در جامعه تاکید کرد و ضمن تایید صحبت های پوران درخشنده آنها را گفت وگویی حاوی مباحث مهم اجتماعی برشمرد.

احمدی تصریح کرد: هدف از پژوهش کشف واقعیات و دیدن معضلات و مشکلات با هدف پیداکردن راه حل برای آنان به جای سرپوش گذاشتن بر آنان است. 

در مورد موضوع حاضر یکی از موارد ادبی که قابل مطالعه است این است که بررسی کنیم در ادبیات ما در نیم قرن گذشته خانواه چه جایگاهی داشته، چه شکلی بوده و چه تغییراتی را پشت سر گذاشته است. چه گسستی را پشت سرگذارده و دیدگاه ها چه تنوعی پیدا کرده است که البته لزوما این تغییرات و گسست ها به لحاظ ارزشی منفی نیست و پیامد زندگی در دهکده جهانی است.

وی افزود: باید ببینیم خواست ما از خانواده و رضایت زندگی در خانواده چگونه و بر چه مبنایی است. قبلا روابط ساده تر بود، خواسته ها نزدیکتر و تنوع دیدگاه ها کمتر بود. در حالی که امروز همه چیز تغیر کرده و در دهه های اخیر ادبیات زنان به عنوان ادبیاتی خانواده محور بیش از پیش رواج یافته و مطرح است که البته تفاوت دیدگاه های زنان را می توان به تفکیک دهه ها در آن مشاهده کرد.

نگاه شهری، امروز در داستان و ادبیات به خصوص در دو، سه دهه اخیر سیطره داشته و ادبیات داستانی بر زندگی شهری طبقه متوسط متمرکز شده و چشم خود را بر قسمت وسیعی از ایران بسته است.

احمدی ادامه داد: متاسفانه داستان ادبی روستایی امروز مد نیست و این یکی از ضعف های عمده در ادبیات امروزی است.

خانواده به عنوان یکی از مهمترین و امن ترین نهادها اهمیت دارد و حفظ آن باید در دستور کار دولت‌ها و برنامه ریزان باشد و حتی می توان تغییرات این نهاد برجسته را در تمامی دنیا مدنظر قرار داد و به آن پرداخت.

احمدی تصریح کرد: حتی داستان هایی که نگاهی سلبی و ضدخانواده دارند درباره خانواده هستند و ما حتی در این داستان‌های سلبی هم داریم درباره این نهاد صحبت می کنیم. شاید جذاب باشد که نگاه داستانی و سینمایی از خانواده را در کنار آمار و ارقام تحقیقی و رویکردهای جامعه شناختی قرار دهیم؛ و این کنار هم قرار دادن و گفت وگو کردن در این باره می تواند قدم اولی برای قدم های بعدی باشد که ما را به ارائه تحلیل و تبیینی از تغییرات و ماهیت خانواده برساند و این قدمی موشکافانه است برای زمانی که دنبال پاسخی ساده اندیشانه چون خانواده امروز سنتی است یا مدرن، نباشیم.

نشست‌هایی برای خانواده ایرانی

این نشست، دومین نشست از سلسله نشست‌های «باشگاه گفتگو» با موضوع «خانواده ایرانی» بود. باشگاه گفتگو ذیل کلان‌برنامه ارتقای محتوا از مجموعه کلان‌برنامه‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که با دبیری پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار می‌شود.

هدف این برنامه طرح مسائل مهم فرهنگی و اجتماعی با حضور صاحب‌نظران و اهالی فرهنگ، هنر و رسانه در حوزه‌هایی نظیر «تقویت عزت و قدرت ملی با طرح پیشرفت‌های فناوری»، «تقویت خانواده محوری و سبک زندگی»، «مسئولیت پذیری فردی و اجتماعی»، «افزایش امید و نشاط اجتماعی» و «اعتماد سازی از طریق مبارزه با فساد و بی عدالتی» است.

نشست اول این برنامه، پیش از این با حضور دکتر هادی خانیکی (استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی)، رسول صدرعاملی (سینماگر) و اسماعیل امینی (نویسنده و شاعر) برگزار شده بود.