استان یزد میراث‌دار پنج اثر ثبت جهانی و نخستین شهرخشت خام دنیا

به گزارش ایرنا، استان یزد را با تاریخی کهنسال می‌توان لقب «دفتر خاطرات تاریخ ایران» داد، استانی که سرو ۴۵۰۰ ساله ابرکوه آن به عنوان یکی از کهنسال ترین موجودات زنده جهان هنوز سرسبزانه نفس می کید و شهر یزد نیز بعد از ونیز ایتالیا، دومین شهر تاریخی جهان لقب گرفته است و همه ساله گردشگران زیادی از نقاط مختلف جهان برای دیدار از مواریث تاریخی مرکز ایران به این استان سفر می کنند.

استان یزد با بناهای متعدد مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاه‌های مهم زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی، بادگیرها و بازارچه ها مختلف گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی محسوب می شود.

یزد با عناوین نخستین شهر خشت خام و پس از ونیز به عنوان دومین شهر تاریخی جهان، شهر بادگیرها، کار و کاریز و کاهگل، دارالعباده، دارالعلم و دارالعمل، حسینیه ایران، شهر دوچرخه ها، شهر شیرینی، قنات، قنوت و قناعت لقب گرفته است. 

استان یزد در کنار استان های فارس و اصفهان به عنوان مثلث طلایی گردشگری ایران، مقصد نخست گردشگران خارجی است و این مهم، گردشگری را به عنوان یکی از محورهای توسعه استان قرار داده است. 

شهر یزد با کسب چهار ستاره به عنوان اولین شهر مقصد مهم گردشگری کشور  با آثاری که ثبت جهانی شده اند، انگیزه سفر گردشگردان به این استان کویری را افزایش داده است، اگرچه همه‌گیری کرونا تمامی جهان را تحت تاثیر قرار داده و به گردشگری آسیب‌هایی جبران ‌ناپذیری وارد کرد اما فروکش بیماری کووید ۱۹، رونق دوباره را به گردشگری در کشور و استان یزد باز می گرداند.

استان یزد با تمدنی چند هزار ساله، بناهای تاریخی و فرهنگی زیادی را در خود جای داده که تاکنون پنج اثر این استان شامل بافت تاریخی یزد، باغ های دولت آباد و پهلوان پور مهریز و قنات های زارچ و حسن آباد مشیر و دهنو در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و نام این استان تاریخی را بیش از پیش در جهان پرآوازه کرده است.

بافت تاریخی یزد
کمیته میراث جهانی یونسکو ۱۸ تیر ۱۳۹۶ در چهل و یکمین نشست خود در کراکوف لهستان، با اجماع اعضا، بخشی از بافت تاریخی شهر یزد را در فهرست میراث جهانی ثبت کرد و با ثبت بافت تاریخی یزد، نخستین پرونده یک شهر تاریخی ایران در فهرست جهانی به ثبت رسید. 

بافت تاریخی یزد به مساحت عرصه ۷۴۳ هکتار و مساحت حریم پنج هزار هکتار در سال ۱۳۸۴ به ثبت ملی رسید و تهیه اسناد و مدارک اولیه پرونده ثبت جهانی بافت تاریخی یزد از سال ۱۳۸۹ در دستور کار قرار گرفت و پیگیری های جدی برای ثبت جهانی آن از سال ۱۳۹۴ با ارسال پرونده به یونسکو شکل رسمی به خود گرفت.
در این سال، محدوده بافت تاریخی شهر یزد با ۷۴۳ هکتار وسعت برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال شد تا به‌ عنوان نخستین بافت تاریخی زنده یک شهر توسط جمهوری اسلامی ایران به دنیا معرفی شود.
یونسکو، شهر یزد را منحصر به فرد، استثنایی و نمایانگر یک سنت فرهنگی و تمدنی ارزشمند معرفی کرده که نمونه برجسته‌ای از محل زندگی سنتی انسان در قالب یک فرهنگ هماهنگ و همسو و تعامل‌گونه با محیط زیست است که تحت تأثیر تغییرات غیرقابل بازگشت و آسیب‌پذیر است و مردمان این دیار به خوبی در طول قرن‌ها همسو با طبیعت، زندگی کرده و فرهنگی غنی و پایدار را پدید آورده‌اند.

 باغ دولت آباد
یکی از بناهای تاریخی و منحصر بفرد یزد در مرکز این استان باغ دولت آباد است که به عنوان یکی از زیباترین باغ های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و که پیش از شیوع ویروس کرونا  شاهد حضور گردشگران بی شماری از داخل و خارج کشور بوده است.

این باغ در سال ۱۱۶۰ هجری قمری ساخته شد و از زیباترین بناهایی است که به دوره افشاریه و زندیه مربوط می شود؛ این اثر تاریخی از قناتی به همین نام مشروب می شود و جریان آب در باغ،  طراحی آن را تشکیل می دهد.
باغ دولت آباد یزد دارای قسمت های بادگیر و هشتی، عمارت حرمخانه، اصطبل و شترخانه، عمارت مستخدمین، عمارت تالار آئینه سر در اصلی، آب انبار ۲ دهانه و عمارت باغ بهشت آیین است.
جالب ترین بنای این مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر تشکیل می دهد که تلفیق جریان آب و هوا به زیباترین شکل در آن صورت گرفته است.

بادگیر باغ دولت‌آباد با ارتفاع نزدیک به ۳۴ متر بلندی از سطح زمین شاهکار مهندسی و نشانه نبوغ معماران یزدی است، این بنا شامل یک هشتی کلاه فرنگی و بادگیر بلند و پنج حوض مرمر در داخل این بنا و سه حوض مرمر در سه ظرف بنا تعبیه شده و مصالح اصلی بنا آجر، خشت و در نمای خارجی اندودهای گچ، ریگ و سنگ مرمر است.

در داخل عمارت به غیر از زیر بادگیر که با سنگ مرمر مفروش شده، بقیه کف آن با آجر به صورت گل و موج پوشیده شده و هنوز بعضی از درها و مشبک ها گره چینی از چوب چنار با شیشه های رنگی بسیار زیبای قدیمی موجود است.
گنبد و کلاه فرنگی روی هشتی قسمتی از بادگیر و درها در سال های اخیر بازسازی و مرمت شده است.
عمارت حرمخانه این بنا در گوشه شرقی باغ قرار گرفته و دارای فضاهای بسته مناسب با نور کافی است و دارای چهار اتاق قرینه پشت سرهم می باشد که قسمت جلو آن ها یک جفت ایوان قرار دارد.
این بنا دارای بادگیر کوتاه و حجیم بوده و زیر زمینی وسیع و متناسب دارد و تمامی درها و پنجره های این مجموعه، بازسازی شده است.
عمارت تالار آیینه سردر اصلی باغ دولت آباد نیز در سه طبقه با اتاق های متعدد و یک تالار بزرگ است که همگی دارای نقاشی های زیبایی با گچ بری و کنده کاری های بسیار غنی است.
عمارت باغ بهشت آیین هم دارای محوطه سازی جالب با سنگ فرش های آجری با ابعاد بزرگ است  ودر میدان جلو خان و تالار آیینه و عمارت تهرانی قرار داشته که آنچه اکنون از محوطه سازی داخل بهشت آیین باقیست سنگ فرش های جالب و استخرهای بزرگ است.
اصطبل این بنا در پشت عمارت حرمخانه واقع شده و دارای ۲ راه ورودی یکی از داخل و دیگری از خارج باغ و شامل قسمت هایی سرپوشیده و حیاط مربع رو باز است که اواخر دوره قاجاریه در زمان تصرف آن توسط ارتش اتاق زندانیان در قسمت ورودی به آن اضافه شده است.
عمارت مستخدمین در شرق عمارت بادگیر در ضلع کناری باغ ساختمان هایی شامل انبار، آشپزخانه، چند اتاق کم عمق با دهانه های کوچک واقع شده که به قسمت مستخدمین معروف است.
باغ زیبا و ارزشمند دولت آباد یزد ۲۲ اسفند ۱۳۴۶ به شماره ۷۷۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
 

 باغ پهلوان پور مهریز

باغ پهلوان‌ پور مهریز متعلق به دوره‌ قاجار در محله مزویرآباد مهریز واقع شده که در نوع خود کم نظیر و متعلق به یکی از تجار یزدی به نام علی پهلوان پور است، مساحت این باغ ۵.۳ هکتار و عمده ساخت و ساز صورت گرفته در آن شامل برج گلین و فضاهای خدماتی مرتبط با آن در جبهه جنوب شرقی است؛ عمارت زمستانخانه در جبهه غربی، عمارت شربتخانه (کوشک) در بخش مرکزی، فضاهای خدماتی (اصطبل، انبار، سرایداری و...) و کارگاه ریسندگی و قالی بافی در جبهه جنوبی قرار دارد.
ارزشمندترین بخش باغ، عمارت کوشک یا شربتخانه در سه طبقه و به مساحت ۱۵۰۰ مترمربع است؛ عمارت کلاه فرنگی کوشک با کاربندی پرکاری زینت داده شده و از نفیس ترین قسمت‌های بنای شربتخانه به شمار می‌رود. این عمارت بر اساس ضوابط و اصول باغات ایرانی بر محور اصلی باغ قرار گرفته است.
این باغ زیبا در سالهای اخیر به هتل باغ پهلوان پور تبدیل شده؛ در محیط باغ امکاناتی از جمله زمین فوتبال ساحلی و والیبال ساحلی، میز تنیس و فوتبال دستی و همچنین چندین تخت قرار داده شده است.
باغ پهلوان پور مهریز هفتم مهر ۱۳۸۱ به شماره ۶۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 قنات زارچ
قنات تاریخی زارچ با قدمت سه هزار سال و به طول ۸۳ کیلومتر به عنوان طولانی ترین قنات جهان در سال ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

این قنات در عمق ۲۳ متری زمین به عنوان طولانی ترین سازه آبی جهان حفر شد که از ویژگی های آن داشتن ۷۰ پله است و این ویژگی به اضافه طولانی بودن و قدمت، آن را به یکی از قنات های ارزنده دنیا تبدیل کرده است.

یکی از ویژگی های قنات زارچ مقطع مربعی آن است که پیشینه حفر آن، به دوره قبل از اسلام می رسد.

قنات زارچ، از روستای فهرج در ۶۰ کیلومتری شهر یزد سرچشمه می گیرد و حدود ۳۰ کیلومتر آن نیز از «اکرمیه» تا دروازه قرآن، از زیر شهر یزد می گذرد و پس از خروج از یزد و طی چند کیلومتر دیگر، به بخش زارچ می رسد.
تا ۴۰ سال قبل، آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود، اما به دلیل حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به شدت کاهش یافته است.
زارچ با قدمت بیش از سه هزار سال از مناطق کهن مرکزی ایران محسوب می شود و در ۱۵ کیلومتری شهر یزد قرار دارد تا سال ۱۳۴۲ خورشیدی جزو نواحی روستایی به شمار می رفت و از این سال به عنوان منطقه شهری شناخته شد.

قنات حسن آباد مشیر و دهنو

قنات حسن آباد مشیر و دهنو ۲۵ تیر ۱۳۹۵ به همراه قنات زارچ در استان یزد و ۹ قنات دیگر ایرانی از استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، کرمان، مرکزی و اصفهان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
مادر چاه این قنات که در نزدیکی چشمه‌ «غربالبیز» مهریز قرار گرفته، از آب شیرین و گوارای ارتفاعات «شیرکوه» سرچشمه گرفته که حوضه‌ آبریز قنات حسن‌آباد مهریز را تشکیل می‌دهد.
رشته‌ های قنات حسن آباد پس از طی مسیری بسیار طولانی و سیراب ساختن چندین و چند روستا و آبادی، در نهایت به باغ پهلوان‌ پور مهریز یزد می ‌رسد و در این باغ میراث جهانی جاری می‌ شود.
آب زلال این قنات، املاحِ بسیار کمی دارد و بسیار شیرین و گواراست و «دِبیِ» آن در فصول پرباران به ۲۰۰ لیتر در ثانیه می ‌رسد.
قنات حسن ‌آباد، قناتی تاریخی و ۷۰۰ ساله در شهرستان ییلاقی مهریز یزد و متعلق به دوره میانی اسلامی (قرن هشتم) است و در ۱۶ بهمن ۱۳۸۹ با شماره ثبتی ۲۹۹۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در سالیانی دور، کارگران و مقنی های قنات حسن آباد مشغول به کندن کانال و حفر قنات می شوند اما با همه تلاش های انجام شده، بدون نتیجه و ناامید می گردند.
مقنی با عصبانیت به صاحب قنات می گوید که این قنات آب ندارد، صاحب قنات نیز می گوید که اگر برای من آب ندارد برای تو که نان دارد و با توکل به خدا برای رسیدن به آب نذر می کند که اگر به آب برسد، یک پنجم آن را به سادات اختصاص می دهد، بعد از این نذر و متوسل شدن به ائمه اطهار، قنات شروع به جوشیدن کرده و از آن، آب فراوان بیرون می آید آنگونه که هیچ قنات دیگری نظیر آن یافت نمی شود.
در مجموع، حق آب قنات حسن آباد با ۲۰۰ مالک و ۴۰۰ بهره بردار متعلق به برخی اهالی شهرستان مهریز و یزد است که یک پنجم سهم سادات آن در داخل خود مهریز در تغار ساداتی، جدا و تحویل داده می‌شود و مابقی آب، سهم روستای دهنو، آب انبار نو مریم آباد و حسن آباد یزد است.
چاه اصلی قنات دهنو - حسن‌آباد با عمقی حدود ۴۰ متر در نزدیکی چشمه غربالبیز مهریز قرار گرفته که تغذیه آبی اصلی ارتفاعات شیرکوه، سرریز چشمه غربالبیز، حوضه آبریز قنات و تشکیلات آهکی منطقه از این قنات است.
قنات تاریخی حسن ‌آباد از غربالبیز مهریز شروع و با عبور از آب انبارها، باغات و مزارع روستاهای دهنو، حسن‌ آباد، مریم ‌آباد یزد و همچنین پس از به حرکت در آوردن آسیاب های ریگ، حاجی ملا ماشاالله و دو سنگی به کوشک باغ پهلوان ‌پور مهریز ختم می‌شود که البته مظهر تجلی و آبنمایی زیبای این قنات در روستای حسن ‌آباد مشیر به جلوه در می آید و هر ساله گردشگران زیادی را به سمت خود جلب می کند.
میزان بارندگی سالانه در شیرکوه یزد تاثیر مستقیمی بر مقدار آبدهی قنات ۷۰۰ ساله حسن آباد دارد. در سال ‌های پرباران و به خصوص فصل بهار، میزان آبدهی قنات حسن آباد یزد به ۲۰۰ لیتر در ثانیه می رسد اما در فصل‌ های تابستان و پاییز این مقدار به ۱۱۰ لیتر در ثانیه کاهش می یابد.
قنات حسن آباد مشیر پنج شاخه‌ پیشکار اصلی، پیشکار کوهی، کوه سرخی، شق قنات و شاه نشینی دارد و آبدهی قنات تنها از شاخه‌ شق قنات تامین می‌شود.
آب قنات حسن آباد، بیشتر برای کشاورزی و قسمتی هم برای شُرب به کار می ‌رفته است اما امروزه تنها برای آبیاری باغ‌ های بین راه و کشت و کار در مهریز، حسن آباد مشیر یزد و دهنو به کار می‌ رود.
سرو ابرکوه، زیارتگاه های زرتشتیان در چک چک اردکان و پیر نارکی مهریز ، مسجد ریگ اشکذر، امامزاده ظهیر الدین عبدالله بن موسی بن جعفر(ع) بافق، مجموعه حاج مهدی بهاباد، مجموعه امام(ره) (شاه ولی) تفت، قلعه مروست خاتم، قلعه مهرپادین مهریز، نارین قلعه میبد، آتشکده و دخمه زرتشتیان، مسجد جامع و زندان اسکندر یزد، نیز از جمله آثار و بناهای مهم تاریخی استان یزد است. 

تعداد اقامتگاه های سنتی یزد ۳۸ مورد و بوم گردی های این استان ۱۴۶ باب اعلام شده و ظرفیت اقامتگاه ها اعم از هتل، مسافرخانه، مهمان پذیر، بوم گردی و سفره خانه های سنتی نیز ۱۱ هزار و ۵۱۰ نفر در شبانه روز است.
استان یزد بر پایه سرشماری آبان ماه سال ۱۳۹۵، یک‌میلیون و۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد.