نیازسنجی؛ نخستین گام برای اشاعه فرهنگ کتابخوانی میان کودکان است

روز جهانی کتاب کودک هر ساله ۲ آوریل به مناسبت زادروز هانس کریستین اندرسن نویسنده داستان‌های کودکان نامگذاری شده ‌است. این روز در ایران از ۱۳۴۹ خورشیدی به رسمیت شناخته شد. سازمان‌های بسیاری در ایران می‌توانند در رشد و ترویج کتابخوانی میان کودکان و نوجوانان فعالیت کنند اما یکی از نهادهایی که در طول چند سال گذشته توانسته در حوزه ترویج کتابخوانی میان کودکان و نوجوانان اقدامات چشمگیری انجام دهد، دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، آنها با اقداماتی همچون برگزاری جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان، توجه ویژه به کودکان و نوجوانان روستایی و مناطق کم برخوردار، برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، اهدای جوایز ادبی، اهدای کتاب و بن‌های خرید کتاب و برگزاری پویش‌های متنوع توانسته اند، گام‌های مهم و اثرگذاری در این مسیر بردارند به گونه‌ای که بررسی اقدامات آنها در چند سال گذشته نشان از استقبال کودکان و نوجوانان از برنامه‌های آنها دارد، برای نمونه در فراخوان برای شرکت در یکی از پویش‌های این نهاد بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ اثر به دبیرخانه آنها فرستاده شد. ضرورت دارد که وزارت آموزش و پرورش، صدا و سیما و حتی خانواده ها به این امر مهم توجه ویژه داشته باشند زیرا هر کدام از این نهادها می‌توانند در ترویج و گسترش کتاب و کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان کشور نقش بسزایی ایفا کنند.

در این خصوص پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به گفت وگوی تفصیلی با «سجاد جمشیدیان»  مدیر روابط عمومی ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پرداخت که در ادامه متن آن آمده است:

ایرنا: دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چه فعالیت‌ها و اقداماتی برای رشد و شکوفایی ادبیات کودکان و نوجوانان و توجه به کتابخوانی انجام داده است؟

جمشیدیان: ما در برنامه‌هایی که در این دفتر برگزار می‌کنیم توجه ویژه‌ای به بحث کودکان و نوجوانان و جامعه زنان داریم، در همه برنامه هایی که توسط این دفتر برگزار می‌شود و هنگام داوری و بررسی آثار، یکی از آیتم‌هایی که بسیار برای این دفتر و داوران محترم مورد توجه قرار می‌گیرد، توجه به گسترش کتاب و کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان و جامعه زنان است. در بحث پایتخت کتاب وقتی که شهرهای مختلف کشور برنامه‌های خودشان را برای کسب عنوان پایتختی کتاب اعلام می‌کنند، یکی از موضوع های مورد توجه داوران، برنامه‌های آن شهر برای کودکان و نوجوانان است. در برنامه جشنواره مروجان کتابخوانی نیز به همین شکل است و در جشنواره روستاها و عشایر دوستدار کتاب نیز روستاهایی که معمولاً فعالیت‌های زیادی را برای کودکان و نوجوانان انجام داده باشند، مورد توجه خاص هستند. در کنار این برنامه‌ها خود جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان یکی از برنامه‌هایی است که مختص کودکان و نوجوانان برگزار می‌شود و امسال پنجمین دوره آن در حال برگزاری است و انشالله اختتامیه آن اعلام عمومی خواهد شد و برگزیدگان این برنامه  در بخش‌های مختلف انتخاب و معرفی خواهند شد.

علاوه بر جام باشگاه‌های کتاب‌خوانی کودک و نوجوان از سال گذشته پویش های مختلفی را برای کودکان و نوجوانان در نظر گرفتیم. پویش های کتابخوانی که نخستین آن در ایام عید نوروز سال ۱۳۹۹ با عنوان پویش کتابخوانی معرفی فیلم بود و از کودکان و نوجوانان سراسر ایران خواستیم که کتاب‌هایی را که در ایام عید و در ایام قرنطینه سال گذشته به واسطه شیوع بیماری کرونا مطالعه کرده اند به صورت یک فیلم در حدود یک دقیقه تا ۲ دقیقه به دوستان خودشان در سراسر کشور معرفی کنند تا آنها هم بتوانند این کتاب‌ها را مطالعه کنند. نزدیک به هزار و ۱۵۰ اثر از سراسر کشور به دبیرخانه این پویش رسید و برگزیده های این  پویش نیز انتخاب و معرفی شدند. همزمان با هفته ملی کودک و نوجوان پویش دیگری به عنوان پویش کتاب‌خوانی، نامه به نویسنده طراحی و برای همه کودکان و نوجوانان سراسر کشور به اجرا درآمد و از کودکان و نوجوانان خواسته شد که کتاب‌هایی را که مطالعه می‌کنند، مورد نقد و بررسی قرار بدهند و صحبت‌ها، نقدها و بررسی های خودشان را بنویسند و برای نویسندگان کتاب هایی که مطالعه کرده اند و برای دبیرخانه پویش ارسال کنند، بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ اثر به  دبیرخانه این پویش رسید و برگزیدگان این پویش نیز معرفی شدند و انشاالله نامه های برگزیده‌های آن که حدود ۶۰ نامه را در برمی گیرد، نیز در حال پیاده سازی و جواب نویسندگان است و در قالب یک کتاب منتشر خواهد شد.

علاوه بر این ۲ پویش، امسال پویش دیگری ویژه ایام نوروز به عنوان پویش نشاط نوروزی طراحی شد که همانند پویش فیلم، معرفی کتاب هایی که بچه‌ها خوانده اند در قالب یک فیلم معرفی می شود و در این پویش به نشاط، آیین های بومی، محلی و سنتی ایران توجه ویژه ای خواهد شد. این برنامه هم  اکنون در حال برگزاری است و تا ۲۵ فروردین فرصت شرکت در این برنامه وجود دارد. علاوه بر این، برای مربیان جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان نیز در ایام برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران نیز بن‌های خرید کتاب از طرف معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در نظر گرفته شد و این مربیان توانستند از این نمایشگاه نیز کتاب های مورد علاقه خود را خریداری کنند.

همچنین هر سال از اساتید و مربیان حوزه ادبیات کودک و نوجوان و نویسندگان برتر این حوزه دعوت به عمل می آید و برای آنان کارگاه‌های آموزشی ترویج کتاب و کتاب خوانی برای کودکان و نوجوانان و جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان برگزار می‌شود، این استادان به استان‌های سراسر کشور در سال‌های گذشته اعزام می شدند و کارگاه‌های آموزش و ترویج کتابخوانی را برای تسهیل گران و علاقه مندان به حوزه ادبیات کودک و نوجوان در سراسر کشور در ۲ روز برگزار می‌کردند. امسال بخاطر شیوع بیماری کرونا این کارگاه ها به صورت آنلاین و مجازی در ۷ جلسه برگزار شد و  بیش از ۲ هزار مربی از سراسر کشور در این کارگاه ها شرکت کردند و در هر جلسه به آموزش و ترویج شیوه های نوین ترویج کتاب خوانی برای کودکان و نوجوانان پرداخته شد. همچنین باید در خصوص کتاب های پیشنهادی جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوانان گفت که هر ساله کتاب های پیشنهادی این برنامه توسط کارگروهی که از همین اساتید حوزه ادبیات کودک و نوجوان هستند و  با کمک سازمان‌ها و نهادهایی که در این برنامه شرکت دارند، جمع آوری می شوند. این کتاب ها شامل کتاب های برگزیده جشنواره ها و نهادهای مختلف فرهنگی کشور هستند که پس از جمع‌آوری و آماده سازی در اختیار کودکان و نوجوانان کشور قرار می‌گیرند و اعضای عضو جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان می‌تواند این کتاب‌ها را از کتابفروشی‌های سراسر کشور با ۵۰ درصد یارانه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خریداری کند. علاوه بر کتاب های پیشنهادی جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان سایر کتاب‌های کودک و نوجوان نیز با ۳۰ درصد تخفیف در اختیار این عزیزان قرار می گیرند که می‌توانند این کتاب‌ها را خریداری کنند، همچنین با ناشران حوزه مجازی که در زمینه ادبیات کودک و نوجوان در کشور فعال هستند نیز مکاتباتی صورت گرفته شده و در سال ۱۴۰۰ کتاب‌هایی که از طرف مجمع ناشران مجازی کشور منتشر شدند در اختیار اعضای جام باشگاه‌های کتابخانه کودک و نوجوان قرار می‌گیرند و این کودکان می توانند این کتاب ها را با ۷۰% تخفیف در اختیار داشته باشند.

از دیگر اقداماتی که در حوزه کودکان و نوجوانان دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی انجام داده است، باید به تهیه و تنظیم پروفایل نویسندگان کودک و نوجوان ایرانی اشاره کرد. از سال گذشته این برنامه توسط دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی به انجام رسید و برای ۹ نویسنده حوزه کودک و نوجوان رزومه یا پرونده فعالیت‌های آنان در حوزه کودک و نوجوان به زبان انگلیسی تهیه  و برای شرکت در جشنواره‌ها و برنامه‌های مجامع بین‌المللی ارسال شد و  هر سال تلاش می‌شود که این تعداد بیشتر شود و امسال نیز برای ۲۰ نویسنده حوزه کودک و نوجوان در حال آماده سازی پرونده های کاری آنان برای مجامع بین المللی هستیم.

ایرنا: آیا دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی برای گسترش فرهنگ کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان در روستاها و مناطق کم برخوردار اقداماتی انجام داده است؟

جمشیدیان: از دیگر اقدامات دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی تشویق و ترغیب کودکان به کتابخوانی در روستاها و مناطق کم برخوردار بود. در این خصوص هر ساله چند هزار جلد کتاب کودک و نوجوان از طرف دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی به روستاها و مناطق عشایری کشور و مناطق کم برخوردار اهدا می‌شود و سعی بر آن است که این کتاب‌ها که اغلب کتاب‌های خوب و از کتاب‌های برگزیده جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان هستند در اختیار کودکان و نوجوانان سراسر کشور قرار بگیرند.

ایرنا: برنامه دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای حمایت از ناشران حوزه کودک و نوجوان به چه ترتیبی بوده است؟

جمشیدیان: خود برنامه های دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی و به خصوص جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان باعث شناسایی و شناخت نویسندگان ایرانی و همچنین ناشران کشور از طرف کودکان و نوجوانان کشور شده است. در سال‌های گذشته تعداد کمی از نویسندگان کودک و نوجوان را کودکان و نوجوانان ایران می‌شناختند اما در طول سال های گذشته به اذعان خود این نویسندگان شمار زیادتری از آنان را کودکان و نوجوانان کشور می شناسند و این شناخت مرهون برگزاری جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان است که این برنامه باعث ارتباط میان کودکان و نوجوانان و نویسندگان ایرانی شده است. این نویسندگان به شهرها و روستاهای کشور از سوی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی اعزام می‌شوند. کودکان با آنان ارتباط برقرار می‌کنند و در این برنامه پس از آنکه کتاب‌های آنان را می‌خوانند به این نویسندگان نامه می نویسند و نویسندگان نیز جواب نامه هایشان را برای آنان ارسال می کند.

ایرنا: به نظر شما چگونه می توان فرهنگ کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان گسترش داد؟

جمشیدیان: برای اشاعه فرهنگ کتاب و کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان و کتابخوان کردن این قشر در جامعه در مرحله نخست باید نیازسنجی کرد. نیازسنجی یعنی اینکه ما بدانیم که کودکان و نوجوانان به چه کتاب‌هایی علاقه مند هستند و حوزه فکری آنان در چه زمینه ای است. کودکان و نوجوانان کنونی با نسل گذشته و نسل های قبل تر از خود متفاوت هستند. آنان از قدرت انتخاب و تعقل بیشتری برخوردار هستند و نمی شود به زور برای آنان نسخه پیچید و کتاب هایی برای آنان در نظر گرفت که مورد علاقه آنان نیست و باعث زدگی و دوری آنان از حوزه کتاب و کتابخوانی شویم و آنان را به سرزمین فضای مجازی و پناه بردن به تبلت و کامپیوتر و... رهنمون کنیم. پس باید در مرحله اول کتاب‌هایی را که مورد علاقه و خواست این کودکان و نوجوانان هستند در اختیار آنان قرار داد تا به حوزه کتاب و کتابخوانی علاقه مند شود.

دوم اینکه ما باید در خانه و خانواده، پدر و مادر یک تسهیل گر باشد و با تدارک کتابخانه کوچک، فرزندان خود را نسبت به مطالعه و کتاب خوانی تشویق و ترغیب کرد. سومین مرحله مدارس و آموزشگاه های هستند. متاسفانه در کشور ما زنگ مطالعه و کتابخوانی وجود ندارد و ضرورت دارد که وزارت آموزش و پرورش بخشی از ساعت های درسی کودکان و نوجوانان را به مطالعه کتاب‌های غیردرسی اختصاص دهد تا کودکان و نوجوانان بتوانند در این فرصت کتاب‌هایی را که خوانده اند، مورد نقد و بررسی قرار دهند و با همدیگر در خصوص این کتاب‌ها گفت و گو کند. همچنین تجهیز کتابخانه‌های مدارس و نقش معلمان به خصوص معلمان پرورشی نیز در تشویق کودکان و نوجوانان به مطالعه بسیار مورد توجه است.

چهارمین مرحله وظیفه سنگین صدا و سیما هست. صدا و سیما به عنوان گسترده ترین و بزرگترین فضای ارتباطی جامعه، نقش بی بدیلی را می‌تواند در ترویج و گسترش کتاب و کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان کشور ایفا کند و با پخش برنامه هایی در مورد کتاب و کتابخوانی، همچنین معرفی کتاب های حوزه کودک و نوجوان، معرفی برنامه ها و جشنواره های حوزه کودک و نوجوان و ساخت تئاتر ها و برنامه هایی از کتاب های حوزه کودک و نوجوان معرفی نویسندگان حوزه کودک و نوجوان و برگزاری مسابقات کتابخوانی کودکان را به امر مطالعه تشویق کند. متاسفانه صدا و سیما در سال های گذشته در بحث ترویج کتاب و کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان نتوانسته است، نقش مهم و اساسی ایفا کند و کودکان و نوجوانان ما نیز نتوانستند ارتباط مستقیم و مثمرثمری با برنامه‌های حوزه کودک و نوجوان در صدا و سیما برقرار کنند.

همچنین باید به نقش NGO ها  و مراکز غیردولتی و سمن های کتاب و کتابخوانی در کشور اشاره کرد که نقش بسیار پررنگی را می توانند در حوزه کتاب کودک و نوجوان و علاقمند کردن کودکان و نوجوانان به حوزه کتاب و کتابخوانی ایفا کنند. خوشبختانه در چند سال گذشته گروه ها، نهادها و انجمن های خوب و تاثیر گذاری در حوزه کودک و نوجوان در سراسر کشور تشکیل شده اند که توانستند به مقدار بسیار زیادی با کودکان و نوجوانان سراسر کشور ارتباط برقرار کنند و تاثیرات کتابخوانی را در این سمن‌ها می‌توانیم به خوبی ببینیم و در آخر هم باید از نهادها، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی بخواهیم که کتاب فروشی‌ها، ناشران و تمامی دست اندرکاران حوزه کتاب کودک و نوجوان را یاری و کمک کنند و دولت نقش تسهیل گری و حمایتی را برای این کتاب فروشی ها و ارگان ها داشته باشد تا آنان نیز بتوانند کتاب‌های مورد علاقه کودکان و نوجوانان را در اختیار این کودکان قرار دهند.

نکته دیگر اینکه کتابخوانی در روستاها و در میان کودکان مناطق روستایی بهتر و با علاقه بیشتری در جریان است و این موضوع می طلبد که نهادها و سازمان های مختلف در حوزه فرهنگ توجه بیشتری به مناطق عشایری و روستایی سراسر کشور داشته باشند و با احداث و تجهیز کتابخانه های روستایی و ارسال کتاب برای کودکان و نوجوانان روستایی کمک شایانی به ترویج کتاب و کتابخوانی در روستاها کنند.