تاریخ،پیشینه و به بیان ساده‌تر اگر نگوییم عامیانه‌تر، سن و سال آیین و کنش‌های آیین‌مند با کتاب قطور تاریخ تمدن بشر یکسان و هم‌تراز است. در حقیقت در طول شکل‌گیری و تکوینِ فرهنگ و تمدن بشر از نخستین گام‌های پیمایش مسیر توسعه و پیشرفت، خرده فرهنگ‌ها و در ادامه کنش‌های فرهنگی و رفتارهای آیینی، بخشی جدایی‌ناپذیر از نحوه زیست و زندگی انسان در تواتر تاریخ بوده‌است.
با شکل‌گیری مفهوم پژوهش و جایگاه نگاه‌های علمی و آکادمیک در حوزه شکل‌گیری و تکوین مفهوم فرهنگ و تمدن که یکی از اصلی‌ترین انگاره‌های آن بر مفهوم دین استوار است، ثابت شده شکل‌گیری رفتارهای آیینی و کنش‌مند دینی ریشه‌ای عمیق در نخستین گام‌های بشر در حوزه شکل‌دهی فرهنگ و تمدن در قالب خرده فرهنگ‌های آیینی داشته‌است.
به همین سبب با ظهور و بروز ادیان و آموزه‌های خداوند در قالب وحی و سخنان رسولان هدایت‌بخشش برای تبیین مسیر سعادت و رستگاری انسان‌ها، در اغلب مناسک دینی، شاهد رفتار آیین‌مند از سوی مردمان دین‌باور در طول تاریخ بشر بوده‌ایم.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای شکل‌دهنده تمدن جهانی دارای یکی از غنی‌ترین رفتارهای آیین‌مند در تمامی مناسبت‌های ملی و مذهبی است. حتی پیش‌از شکل‌گیری مفاهیم ملی و مذهبی، با مداقه در رفتارها و کنش‌های منطبق با نحوه زیست نیاکان و پیشینیان‌مان در این سرزمین پهناور و گسترده به‌ویژه در ارتباط با مفهوم طبیعت و ستایش پروردگار شاهد کنش‌های آیینی بوده ایم.
به‌گونه‌ای که در گران‌سنگ‌ترین کتاب‌های تاریخ تمدن جهان نیز می‌توان ریشه رفتارهای آیینی بیش‌از پنج هزار ساله (تا ۶ هزار سال) را در رفتار ایرانیان آیین‌مند به‌خوبی رصد کرد.
تطبیق آیین‌ها و رفتارهای آیین‌مند ایرانیان همزمان با پذیرش اسلام
همزمان با ورود اسلام و پذیرش این دین هدایتگر و مبین توسط ایرانیان، بسیاری رفتارهای آیینی با رویکرد مذهبی راه خود را به سمت باورها و بنیان‌های آداب، رسوم و شعائر دین مبین اسلام در زیست ایرانیان باز کرد. به گونه‌ای که غنی‌ترین تجلی آن رفتارهای آیینی را می‌توان در دو ماه محرم و رمضان به‌عنوان ماه‌های بسیار مهم برای مسلمانان و شیعیان به‌خوبی مشاهده کرد.
رمضان ۱۴۰۰ خورشیدی مطابق با ۱۴۴۲ قمری دومین سالی است که ایرانیان همسو با تمام مسلمانان جهان روزه خود را در سایه ویروس کرونا به افطار می‌رسانند. این بحران، بخش مهمی از رفتارهای آیینی مردمان مسلمان ایران‌زمین در این ماه را دست‌خوش تغییر کرد.
شاید مهمترین آن‌ها آیین‌های مرتبط با پهن کردن سفره‌های نذری و سفره‌های افطاری برای اقوام، خانواده، دوستان و نیازمندان است. همچنین مفهوم صله رحم نیز در سایه قرنطینه خانگی فصلی دیگر از آیین‌های ایرانیان باورمند به سیر و سلوک عارفانه ماه صیام را دست‌خوش تغییر کرد.
اما تعدد و تکثر و آیین‌های مرتبط با ماه رمضان آن‌چنان زیاد است که با فروکاست تعدادی از آن‌ها شاهد پررنگ شدن برخی دیگر هستیم. برخی دیگر که در سلسله گزارش‌هایی در ایام ماه مبارک رمضان به بازتاب آن‌ها می‌پردازیم به آن دست از رفتارهای آیینی اختصاص دارد که این روزها در سایه خانه‌نشینی و قرنطینه خانگی می‌تواند رهیافتی برای بهره بردن از فرصت و زمانی باشد که مؤمنان روزه‌دار این‌بار فصلی از لحظات و دقایق حاضر در منزل خود و پای سفره‌های سحری و افطار را با همان کنش‌های آیین‌مندی گره بزنند که پیش‌از این پدران و مادران و نیاکانمان بر آن نمط استوار بودند.
در این سلسله گزارش‌ها در کنار رصد آیین‌ها به بازتاب آن دسته از آیین‌های نمایشی ماه رمضان خواهیم پرداخت که امکان انجام آن، امروز نیز توسط خانواده‌ها در محیط خانوادگی‌شان مقدور باشد.
جلوه باستانی‌ترین آیین نمایشی ایرانیان در «نقالی»
اسناد موجود در زمینه فرهنگ عامه و مطالعات پژوهشی در حوزه نمایش‌های آیینی ایران؛ نمایشی‌ترین و کهن‌ترین شیوه روایت‌های آیینی و باستانی کشورمان را متعلق به هنر «نقالی» می‌داند. جایی که برای نخستین‌بار اجرای این هنر آیینی ما را به دوران ساسانی و هنگام آماده شدن لشگر برای مواجهه با دشمنان ارجاع می دهد.
نکته جالب اینجاست که در کتاب تاریخ هنر به قلم ویل دورانت درباره هنر نقالی ایران به اسناد کم نظیری بر می‌خوریم؛ جایی که درباره روایت حماسی و رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان به ویژه در دورانی که ایرانیان برای کشورگشایی و مقابله در برابر متجاوزان به سرزمین‌شان، مهیا می شدند به ادوار و دوره حکومت اقوام «مادها» و «پارت‌ها» اشاره شده است.
در میان این اقوام می‌توان حضور نقالان را در راستای بالا بردن روحیه حماسی و افزایش اعتماد به نفس میان سربازان به وضوح مشاهده کرد. به همین سبب است که مطالعات پژوهشگران و محققان در زمینه رفتارهای آیینی و نمایشی ایرانیان، هنر «نقالی» را به عنوان نمایشی‌ترین آیین باستانی و کهن رفتارهای آیینی - نمایشی ایرانیان به ثبت رسانده اند.
هنر آیینی «نقالی» طی تطور و تحول سیر تاریخی خود همواره ریشه‌ای ناگسستنی و عمیق با رفتار مردم به ویژه در فرهنگ عامیانه مردمان ایران زمین داشته است.
نقالان؛ میراث‌داران حماسه و آیین
در ایام ماه مبارک رمضان نیز در اقصی نقاط کشورمان به فراخور روزها و شب‌های ماه میهمانی خدا شاهد اجرای آیین نمایشی نقالی هستیم. هرچند در ریشه یابی این آیین در رفتار باستانی و کهن ایرانیان به هیچ وجه شاهد اجرای این آیین در ایام ماه مبارک رمضان نبوده و نیستیم.
اما مردم آیین‌مند ایران در تمامی آیین‌ها و رسوم ملی خود بعد از ورود اسلام بسیاری از شعائر دینی و مذهبی را نیز وارد کرده‌اند تا اشکال نمایشی، سنتی و کهن فرهنگ ملی خود را برای بازتاب شعائر دینی و تاثیر رخدادها و رویدادهای مذهبی برای ارتقاء سطح روحیه معنوی و مذهبی مردم از یک سو و از سوی دیگر کمک به ماندگاری آن آیین‌ها به کار بندند.
در دانشنامه جامع فرهنگ اسلامی و ایرانیان درباره هنر نقالی آمده است که: نقالی یا افسانه‌گویی ایرانی، کهن ترین شکل بازگویی داستان‌ها و افسانه‌ها در ایران است و از مدت‌ها پیش نقش مهمی در جامعه داشته و دارد.
نقال کسی است که نقل حماسی می‌گوید و مضمون نقل‌هایش بیشتر پیرامون داستان شاهان و پهلوانان ایران زمین است. نقال، شعر یا نثرها را با حرکات و اشارات و گاهی به همراه موسیقی و توصیف کتیبه‌ها و نقاشی‌ها بازگو می کند.
نقال باید دارای استعداد قابل توجهی برای حفظ اشعار، متن‌ها و همچنین توانایی بداهه‌گویی و مهارت در سخنرانی باشد. لباس نقال، لباسی ساده‌ای است و گاهی به همراه کلاه باستانی یا البسه زرهی در طول اجرای برنامه برای بازگو کردن صحنه‌های نبرد به کار برده می‌شود.
نقال به عنوان پاسدار فرهنگ عامیانه، داستان‌های حماسی، قومی و موسیقی فولکلور ایران شناخته می‌شود. نقال‌ها پیشتر در قهوه‌خانه‌ها و مکان‌های تاریخی مانند کاروانسراها به اجرای برنامه می‌پرداختند.
امروزه با کاهش محبوبیت قهوه‌خانه‌ها، از بین رفتن کاروانسراها، به وجود آمدن اشکال جدید سرگرمی و کم کاری عرصه فرهنگ در ایران، هواداران این هنر دراماتیک ایرانی به تدریج رو به کاهش است.
گره‌خوردن روایات مذهبی با شیوه حماسه‌سرایی نقالان
در نگاه به تعریف بنیادین و چارچوب اجرای آیین «نقالی» کمتر می‌توان ارتباطی میان رفتار آیین‌مندان و اجرا گران این شیوه نمایشی با مناسبت‌های ایام پر برکت ماه میهمانی خدا پیدا کرد؛ اما ایرانیان همواره ثابت کرده‌اند که در سیر تحولات تاریخی، جهت تطبیق آیین‌ها، سنن و مراسم خود و همچنین ارتقاء و ارتباط خرده فرهنگ‌های خود با فرهنگ‌ها و روایت‌های دینی و مذهبی همواره دست پُر و بالایی در اجرای آیین‌های نمایشی داشته‌اند.
گواه این مدعا رفتار «گوسانان» و «حماسه خوانان» به عنوان قدیمی‌ترین راویان و نمایشگران آیین‌های ملی ایرانیان پیش از اسلام و تبدیل و تطبیق نمایش‌های آیینی و ملی با شعار دینی و مذهبی است. شمایل آنرا می‌توان در رفتارهای آیینی و نمایشی چون «شروه خوانان»، «مقتل خوانان» و «تعزیه گردانان» بعد از ورود اسلام به کشور پهناورمان رصد کرد.
استاد جمشید ملک‌پور در کتاب رفتارهای آیینی و نمایشی ایران زمین به روایت تاریخ درباره جایگاه و تلفیق رفتار آیینی هنر نقالی با آموزه‌ها و شعائر دینی و مذهبی که تجلی آنرا در مناسبت‌ها و ماه‌های مذهبی مانند محرم، صفر و رمضان شاهد هستیم آورده: مومنان و روزه‌داران در گذشته و در زمان رونق داشتن قهوه‌خانه‌ها و چنین مکان‌هایی در فرهنگ عامیانه مردم، در شب‌های ماه مبارک رمضان در این فضاها دور هم جمع می‌شدند و در این میان هنرمندان نقال با همان شیوه حماسی و روایی نقالی به جای بازتاب داستان‌های شاهنامه، این بار داستان‌های حماسی و مذهبی را برای روایت انتخاب می‌کردند.
داستان نبرد خیبر و کندن در خیبر با دستان حضرت علی(ع)، نبرد بدر، احد و خندق، داستان‌های صدر اسلام، غزوات پیامبر با اعراب جاهلیت، نحوه رشادت و شهادت ائمه معصومین(ع) از جمله مهمترین داستان‌ها و روایت‌های نقالان در ایام ماه مبارک رمضان است که توسط نقل نقالان به فرهنگ ایرانی وارد شده و تا امروز نیز کمابیش به سیر تطور و تحول خود ادامه داده است.
به سبب اینکه اغلب این برنامه‌های نقل و نقالی در شب‌های ماه مبارک رمضان و در محیط‌های عمومی صورت می‌پذیرفت و اغلب تا ساعت‌های نخستین بامداد و اذان صبح به طول می‌انجامید، هر بار یکی از مومنان و روزه‌داران بنا به نذری که از پیش داشته با تهیه غذایی ساده مانند نان و خرما یا نان و پنیر و چای، سحری روزه‌داران را نیز تقبل می‌کرد و این چنین آیین ضیافت الهی با همراهی آیین‌های نمایش باستانی ایران در هم می آمیخت.
نظر شما