سرش را تقریبا به صفحه گوشی چسبانده است، سرعت کم اینترنت اعصابش را به‌هم ریخته و سعی می‌کند مساله ریاضی را بفهمد، احساس می‌کند سرش داغ کرده است و یکهو در این هاگیر واگیر، صفحه موبایل خاموش می‌شود. دلش می‌خواهد بنشیند زار زار گریه کند اما به‌جای آن گوشی را به سویی می‌اندازد و چشمانش را می‌بندد و با بغضی نهانی آرزو می‌کند کاش یک گوشی درست و حسابی داشت.
ابوالفضل ۱۵ ساله یکی از هزاران دانش‌آموزی است که تبعیض آموزشی برای دانش‌آموزان معلول، گریبانش را گرفته و تحصیل مجازی در دوران کرونا، طاقتش را طاق کرده است. یک چشمش نابینای مطلق است و چشم دیگرش کم‌بینا. مادرش سرپرست خانوار است و در خانه اجاره‌ای روزگار می‌گذراند. برای درس خواندن جز گوشی درب و داغان چیزی ندارد. گوشی‌ای که به نوبت یا سوکت‌اش کار نمی‌کند یا باتری‌اش یا اینکه صفحه‌اش خاموش می‌شود.
او از منطقه‌ای محروم در استان سیستان و بلوچستان در کلاس نهم درس می‌خواند و تلاش می‌کند با درس خواندن از سرداب تاریک زندگی فعلی، آینده‌ای روشن برای خود و خانواده‌اش رقم بزند و بین صفحات تار و پرغبار گوشی در مشت‌هایش، آینده‌اش را جست‌وجو می‌کند اما گوشی‌اش دیگر مدد نمی‌کند و دائم هنگ است.
ابوالفضل به خبرنگار ایرنا می‌گوید: مشکل بینایی دارم و بینایی‌ام در حد پایین و متوسط است. گاهی که درس می‌خوانم وسط درس گوشی‌ام خاموش می‌شود و این وضعیت حسابی من را کلافه می‌کند.
وی می‌افزاید: البته من درسم را می خوانم اما درس خواندن با این گوشی بسیار سخت است. مخصوصا برای درس‌های زبان و ریاضی مشکلات زیادتری دارم. تلویزیون نیز برنامه‌هایی را برای درسهایم پخش می‌کند اما آن را هم به سختی می‌بینم و علاقه‌ای به یادگیری درس از تلویزیون ندارم.
مادر ابوالفضل هم از نحوه آموزش مجازی در دوران کرونا گلایه دارد و به خبرنگار ایرنا می‌گوید: ابوالفضل از لحاظ جسمی بیمار است و حالا از نظر ذهنی هم فکرش مشغول شده است. او به سختی می‌بیند و حالا درگیر درس خواندن از طریق گوشی کوچک و خراب است.
وی اضافه می‌کند: اعصابم به هم ریخته است. ابوالفضل خودش گوشی ندارد و از گوشی من استفاده می‌کند. البته کار کردن با گوشی خراب یک بدبختی ما است و هزینه اینترنت، بدبختی دیگر ما. کرونا برای ما معضلی شده است. گوشی موبایل دائما خاموش می‌شود و مدام به شارژ است. گاهی فکر می‌کنم اگر این گوشی خاموش شود و دیگر روشن نشود، ابوالفضل باید ترک تحصیل کند چون هیچکس به داد ما نمی‌رسد.
ابوالفضل تلاش می‌کند با درس خواندن از سرداب تاریک زندگی فعلی، آینده‌ای روشن برای خود و خانواده‌اش رقم بزند و بین صفحات تار و پرغبار گوشی در مشت‌هایش، آینده‌اش را جست‌وجو می‌کند اما گوشی‌اش دیگر مدد نمی‌کند و دائم هنگ است. وی در ادامه از مشکلات معیشتی‌اش می‌گوید که بر زندگی و تحصیل پسرش هم سایه انداخته است: شغلی ندارم و از بهزیستی یارانه می‌گیرم و از طرف دیگر مستاجر و سرپرست خانوار هم هستم. سوکت گوشی ابوالفضل یک سال است که خراب شده و هر دفعه درست می کنم باز خراب می‌شود. البته هنگامی که ابوالفضل کلاس دوم ابتدایی بود از طرف دولت به او تبلت داده بودند اما تبلت را همراه خودش مدرسه برد و آن به طورکلی خراب شد. آن مربوط به سال‌ها پیش می‌شود. کلاس دوم کجا و کلاس نهم کجا!
عقب‌گرد دانش‌آموزان اوتیسم به دلیل کاهش فرصت‌های ارتباطی
متاسفانه کرونا تبعیض دیگری را برای قشر دیگری از دانش‌آموزان یعنی دانش‌آموزان دارای اختلال اوتیسم نیز به همراه آورده است و آن محروم شدن از فرصت‌های ارتباطی و تعاملات اجتماعی است. هرچند که کودکان دیگر نیز به دلیل تعطیلی مدارس ممکن است مهارت‌های ارتباطی آنان کاهش یابد اما نقص در مهارت‌های ارتباطی، مهمترین ویژگی کودکان اوتیسم است و به‌طورمثال این کودکان فاقد خودانگیختگی در گفتار هستند و تنها زمانی صحبت می‌کنند که دیگران با آنها شروع به صحبت کنند و بدیهی است که این ارتباط‌ها با تعطیلی مدارس به‌وجود نمی‌آید.
اشکان نیز یکی از صدها پسر دارای اختلال اوتیسم است که اکنون آموزش او محدود به فیلم‌های آموزشی ضبط‌شده معلم در گوشی شده و بار عمده آموزش او بردوش مادرش گذاشته شده که دانش لازم برای تدریس پسرش را فرانگرفته است و با این وجود برای پسرش سنگ‌تمام می‌گذارد تا شاید گوشه‌ای از ناکارآمدی سیستم فعلی آموزش را برای پسرش جبران کند. البته شانس آورده که شاغل نیست و نسبت به مادران شاغل می‌تواند وقت بیشتری برای درس پسرش بگذارد.
رستمی مادر اشکان به خبرنگار ایرنا می‌گوید: اشکان در مدرسه استثنایی درس می‌خواند. پلتفرم آموزشی شاد که برای تمام کودکان ایرانی جهت تحصیل مجازی طراحی شده اوایل مشکل داشت و ما از اپلیکیشن واتساپ برای تحصیل استفاده می‌کردیم اما امسال منظم‌تر شده است. در این شرایط ما برای خودمان معلم شده‌ایم. در اپلیکیشن‌ها، ویدئو می‌دهند و ما برای کودکان کار و تکالیف را آماده می‌کنیم.
وی می‌افزاید: مشکل عمده کودکان اوتیسم، برقراری ارتباط است و متاسفانه پسرم ظرف یک سال و نیم گذشته از نظر ارتباطی به عقب برگشته است و نگران هستم که بعد از کرونا که مدارس باز شود آیا این کودکان انگیزه و مهارت ارتباطی لازم را دارند که به مدرسه بازگردند. من نمی‌توانم مانند معلم به پسرم آموزش دهم و برخورد کنم.
مشکل عمده کودکان اوتیسم، برقراری ارتباط است و متاسفانه پسرم ظرف یک سال و نیم گذشته از نظر ارتباطی به عقب برگشته است. رستمی تصریح می‌کند: ساعت آموزشی پسرم کمتر شده و یک ساعت است. معلم فقط در اپلیکیشن تکالیف و کلیپ‌ها را می‌گذارد. آموزش کودک اوتیسم سخت است. لازم است که ابزار آموزشی را برای آنها بومی سازی کنیم به‌طورمثال به نظرمی‌رسد کتاب‌های درسی برای آنها تعریف نشده است و برای آنها زیادی سخت است. کودکان اوتیسم بسیاری از مطالب را سخت درک می کند. اشکان مجبور است درس‌ها را حفظ کند اما درکی از آن ندارد.
نبود ابزار کمکی آموزشی برای کودکان اوتیسم در شرایط تحصیل مجازی
وسایل آموزشی به ابزارها و امکاناتی اطلاق می‌شود که در جریان تدریس جهت تفهیم بهتر مطالب درسی و یادگیری موثر توسط معلم و دانش‌آموز بکار می‌روند و از آنجا که ابزار آموزشی نقش موثری برای آگاهی‌بخشی و آموزش به کودکان اوتیسم در درک مفاهیم دارد، نبود آنها در شرایط کرونایی و تحصیل مجازی، ضربه جبران‌ناپذیری را می‌تواند به دانش‌آموزان دارای اختلال اوتیسم وارد سازد.
نسرین حسینی مادر امیرمحمد در این‌باره به خبرنگار ایرنا می‌گوید: دانش‌آموزان دارای اوتیسم دارای دروس عملی و آموزش مهارت‌هایی هستند که به ابزار خاصی نیاز دارد. به‌طورمثال فرزندم برای انجام کارهای عملی درس علوم از آزمایشگاه مدرسه استفاده می‌کرد و مثلا ماکت بدن انسان را از نزدیک می‌دید اما اکنون این امکانات را ندارد و درک مفاهیم با توجه به اختلال اوتیسم او، برایش سخت‌تر می‌شود.
وی با بیان اینکه بسیاری از کارهای آموزشی فرزندش روی دوش او افتاده است، می‌افزاید: به‌خاطر فرزندم، کار کردن من با کامپیوتر بسیار ارتقا پیدا کرده است درحالیکه اوایل علاقه‌ای به کار با رایانه نداشتم.
ناکارآیی فضای مجازی برای دانش‌آموزان ناشنوا
کودکان ناشنوا از دیگر دانش‌آموزانی هستند که کرونا و تحصیل مجازی مشکلات زیادی را برای آنها به‌وجود آورده است. دکتر گیتا موللی دبیر کمیته مطالعات کم‌شنوایی و ناشنوایی مرکز تحقیقات توانبخشی اعصاب اطفال دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی دراین‌باره می‌گوید: دانش‌آموزان کم‌شنوا و ناشنوا با سمعک یا کاشت حلزون شنوایی هرگز شنوایی کامل ندارند و برای جبران این خلاء مجبورند به دانسته‌های زبانی خود اتکا کنند و این امر مستلزم تلاش بیشتر آنان است که خستگی آنان را دو چندان می کند. در این حالت اگر در حین آموزش مجازی، اینترنت هم ضعیف باشد و تصویر و صدای معلم به وضوح دیده و شنیده نشود، مشکلات آنان به مراتب بیشتر خواهد شد.
وی می‌افزاید: در عین حال این دانش آموزان علاوه بر نیازهای آموزشی، نیازهای توانبخشی دارند که مستلزم توجه بسیار است و عدم دسترسی به این خدمات می تواند آموزش های آنان را به شدت خدشه دار کند.
مادر یکی از دانش‌آموزان ناشنوا به خبرنگار ایرنا می‌گوید: تنها راه ارتباطی ناشنوایان با توجه به سطح کم شنوایی‌شان، لب‌خوانی، زبان اشاره و ترکیبی از اشاره و لب‌خوانی است که در فضای محدود مجازی جوابگو نیست. به عبارتی می توان گفت مشکلی فراتر از تصور ذهنی برای خانواده‌های دارای فرزند ناشنوا ایجاد شده است. این مشکل مخصوصا برای افراد شنوا که فرزند ناشنوا دارند، پررنگ‌تر است چون این فضای مجازی برای افراد عادی و شنوا تعبیر شده است نه افراد کم شنوا و ناشنوا.
وی می‌افزاید: این مشکلات به‌ویژه در درس‌هایی که نیاز مبرم به درک دارند، بیشتر نمود پیدا می‌کند. درس‌هایی مثل ریاضی و عربی چون مستقیم رو به دوربین موبایل نیستند و مشغول نوشتن در تخته هستند عملا یادگیری از بچه های نیمه ناشنوا و شنوا حذف خواهد شد و این باعث دلسردی و بی‌حوصلگی در دانش‌آموزان ناشنوا و نیمه‌ناشنوا شده است و میل و رغبتی برای حضور در این کلاس‌ها ندارند بنابراین این بزرگترین ضربه تحصیلی به این قشر از دانش‌آموزان است.
دانش‌آموزان کم‌شنوا و ناشنوا با سمعک یا کاشت حلزون شنوایی هرگز شنوایی کامل ندارند. در این حالت اگر در حین آموزش مجازی، اینترنت هم ضعیف باشد و تصویر و صدای معلم به وضوح دیده و شنیده نشود، مشکلات آنان به مراتب بیشتر خواهد شد. وی تاکید می‌کند: همواره بهتر فهمیدن و یادگیری، همراه با فیلم، تصویر و اجرای نمایش صورت می‌گیرد که در فضای مجازی امکان آن وجود ندارد.
کرونا و اختلال در آموزش کودکان دارای معلولیت
مدیر روابط عمومی انجمن نابینایان معتقد است که کرونا در آموزش کودکان دارای معلولیت، اختلال ایجاد کرده و حتی در مواردی موجب بازماندن کودکان از ادامه تحصیل شده است و می‌گوید: آموزش‌های مجازی مشکلاتی را در سیستم آموزشی به وجود آورده و ارتباط دانش آموزان با معلم دچار اختلال و آسیب شده است.
امیر سرمدی به خبرنگار ایرنا می‌گوید: اپلیکیشن شاد برای دانش‌آموزان دارای معلولیت، دسترس‌پذیر نیست و به طورمثال به‌رغم پیگیری زیادی که برای دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا کردیم، این اپلیکیشن ظاهرا در نسخه سوم بهتر شده و با صفحه‌خوان‌های ویژه نابینایان در پلتفرم اندروید سازگاری دارد چون اندروید تنها سیستم عاملی در گوشی هوشمند است که نابینایان می توانند با آن ارتباط برقرار کنند؛ "ای او اس" از زبان فارس پشتیبانی نمی‌کند بنابراین گوشی همه نابینایان اندروید است. اپلیکیشن آموزشی باید برای نابیناینان استانداردهای دسترسی‌پذیری را داشته باشد که متاسفانه در شاد این اتفاق نیفتاده است. مدارس نابینایان فقط حضور و غیاب را در شاد می زنند و بقیه درسشان را در واتساپ می‌خوانند.
وی اضافه می‌کند: آسیب بعدی آموزش دانش‌آموزان دارای معلولیت مربوط به مدارس تلفیقی است برخی دانش‌آموزان دارای معلولیت در مدارس استثنایی تحصیل نمی‌کنند بلکه کنار دانش‌آموزان عادی درس می‌خوانند و به اصطلاح آموزش و پرورش، وارد مدارس "پذیرا" شده‌اند.
مدیر روابط عمومی انجمن نابینایان می‌گوید: در این مدارس به‌طورمثال دانش‌آموزان معلم رابط دارند که تکالیف او به بریل را به تکالیف قابل دیدن برمی‌گرداند یا اینکه جزوه‌ها را گویا و بریل می‌کند و حال آموزش‌های مجازی این مشکل را به وجود آورده که ارتباط دانش‌آموزان با معلم‌تلفیقی یا رابط، دچار اختلال و آسیب شده است.
در مدارس تلفیقی، دانش‌آموزان معلم رابط دارند که تکالیف او به بریل را به تکالیف قابل دیدن برمی‌گرداند یا اینکه جزوه‌ها را گویا و بریل می‌کند و حال آموزش‌های مجازی این مشکل را به وجود آورده که ارتباط دانش‌آموزان با معلم‌تلفیقی یا رابط، دچار اختلال و آسیب شده است. سرمدی می‌افزاید: همچنین دانش‌آموزان نابینا که در مدارس استثنایی و در مقطع ابتدایی تحصیل می‌کنند، بسیاری از آنها آموزش‌های حسی و لمسی مانند ریاضی دارند و مجازی شدن درس‌ها، ضربه بزرگی به آنها وارد کرده است چون بسیاری از دانش‌آموزان، درس‌های خود را از طریق حس لامسه فرا می‌گیرند. مثلا بریل با کمک حس لامسه انجام می‌شده است و آموزش مجازی آسیب بزرگی به آنها زده است.
وی تصریح می‌کند: از سوی دیگر بسیاری از دانش‌آموزان نابینا در شهرهای خود، مدارس استثنایی نداشتند و به مدارس پسرانه محبی و دخترانه نرجس در تهران می‌آمدند و در خوابگاه مستقر می‌شدند و اکنون بار آموزش آنها به دوش والدین افتاده است و شاید دانش‌آموزی که اکنون در مدارس شبانه‌روزی حضور ندارد و از سوی دیگر خانواده‌ای محروم دارد عملا از تحصیل بازمانده‌اند یا اینکه نمره می‌گیرند بدون آنکه دانش لازم در پایه موردنظر را به دست آورده باشند.
اقدامات حمایتی در سایه بودجه کم
اگرچه بنا به اعلام مسئولان ذیربط، اپیدمی کرونا اختلال وسیعی در آموزش کودکان به ویژه کودکان معلول و محروم ایجاد کرد اما دولت با اقدامات حمایتی هرچند کوچک تلاش کرد تا تبعیض آموزشی را تاحدممکن کاهش دهد که از جمله این اقدامات می‌توان به توزیع هشت هزار تبلت بین دانش‌آموزان محروم از سوی سازمان بهزیستی کشور با همکاری دیگر نهادها اشاره کرد.
بنا به اعلام بهزیستی، کودکانی داشتیم که در معرض ترک تحصیل بودند و هنگامیکه که تبلت ارائه شد، توانستند تحصیل را ادامه دهند؛ همچنین نمونه‌هایی داشتیم که کودکان مجبور بودند به خانه‌های همسایه‌ها بروند.
وحید قبادی‌دانا رئیس سازمان بهزیستی کشور در این‌باره می‌گوید: با شیوع کرونا و مجازی شدن تحصیل دانش‌آموزان، مشکلات عدیده‌ای برای مردم ایجاد شد و نگران عدم تحصیل فرزندان اقشار کم برخوردار و مددجویان بهزیستی هنگام تعطیلی مدارس بودیم.
وی درعین حال تصریح می‌کند: علاوه بر دسترسی به تحصیل فرزندان بهزیستی بسیاری از عزیزان دیگری هستند که شرایط سختی دارند و متاسفانه محدودیت اعتبارات امکانات باعث می شود که دستمان بسته باشد؛ همان بودجه محدود را باید تلاش کنیم به دستان واجدان شرایط برسانیم. طرح توزیع هشت هزار تبلت در راستای توانمندسازی فرزندان بهزیستی صورت گرفت تا آنان دیگر نیازمند مستمری نباشند و خودشان امدادرسان باشند.
بزرگترین اختلال در تاریخ آموزش ایران با اپیدمی کرونا
به‌هرحال همه‌گیری ویروس کرونا، بزرگترین اختلال را در تاریخ آموزش ایجاد کرده است و در سراسر جهان ۱.۶ میلیارد نفر دانش‌آموز و دانشجو و در ایران بیش از ۱۵ میلیون نفر دانش‌آموز را تحت تاثیر قرار داده است، این بحران به نابرابری‌های تحصیلی دامن زده است چراکه تدریس در شرایط شیوع کووید ۱۹ به شکل مجازی است و به ابزار خاصی نیاز دارد و در این بین دانش‌آموزان استثنایی این محدودیت‌ها را بیشتر لمس می‌کنند.
طبق آمار رسمی در سال گذشته ۱۴۰ هزار دانش‌آموز در دوران کرونا از تحصیل بازماندند چراکه بحران اپیدمی کرونا با کاهش فرصت‌ها، نابرابری‌های آموزشی را بیش از پیش نمایان کرده است، بسیاری از کودکانی که در مناطق محروم و حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند برای بهره‌مندی از امکانات آموزشی نیازمند تبلت هستند و دانش‌آموزان استثنائی مانند دانش‌آموزان دارای معلولیت جسمی و حرکتی و دانش‌آموزان نابینا و ناشنوا یا دارای اختلال اوتیسم برای ادامه تحصیل به ابزار خاصی نیاز دارند که نبود این ابزار می‌تواند منجر به ترک تحصیل آنها شود.
طبق آمار رسمی در سال گذشته ۱۴۰ هزار دانش‌آموز در دوران کرونا از تحصیل بازماندند چراکه بحران اپیدمی کرونا با کاهش فرصت‌ها، نابرابری‌های آموزشی را بیش از پیش نمایان کرده است، بسیاری از کودکانی که در مناطق محروم و حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند برای بهره‌مندی از امکانات آموزشی نیازمند تبلت هستند. علاوه بر نیاز به ابزار خاص دانش‌آموزان استثنایی با مشکل دیگری نیز روبرو هستند چون تحصیل مجازی بار زیادی از آموزش را نیز به والدین تحمیل می‌کند و آموزش به این دانش‌آموزان به مهارت‌ها و دانش ویژه‌ای نیز نیاز دارد.
آموزش چه به صورت مجازی و چه به صورت نیمه‌حضوری نیازمند دسترسی به اینترنت و تبلت است درحالیکه گروه قابل توجهی از کودکان به این ابزار دسترسی ندارند. در کنار شرایط همه‌گیری ویروس کرونا، تحریم، تورم و گرانی نیز به فقر اقتصادی خانواده‌ها به ویژه خانواده‌های در دهک درآمدی پایین دامن زده است و تعطیلی‌های پی در پی اصناف و از آن سو تعطیلی مدارس مشکلاتی را برای خانواده‌ها ایجاد کرده است.
رویکردهای ابتکاری در حمایت از تداوم آموزش و پرورش برای دانش‌آموزان ایرانی مانند استفاده از تلویزیون برای ارائه برنامه‌های آموزشی به کودکان به‌کار گرفته شده است اما به‌طورقطع همه دانش‌آموزان نمی‌توانند از این امکانات استفاده کنند و از سوی دیگر عدم تعامل فراگیران با یکدیگر در فضای مجازی میزان یادگیری را کاهش داشته است هرچند که تحصیل مجازی مزیت‌هایی مانند عدم لزوم خروج از محیط زندگی به ویژه در مناطق صعب العبور را دارد.
شرایط نابرابر تحصیلی در دوران کرونا و ضرورت اجرای برنامه‌های حمایتی موثر
با این همه و به‌رغم تصویب کنوانسیون بین‌المللی حقوق افراد دارای معلولیت، دانش‌آموزان دارای معلولیت در شرایط نابرابر تحصیلی قرار دارند. تعطیلی مدارس و بی‌توجهی به کیفیت آموزش مجازی برای دانش‌آموزان دارای معلولیت می‌تواند آنها را در طولانی‌مدت دچار مشکل و ضعف آموزشی کند.
بی‌تردید دانش‌آموزان دارای معلولیت با توجه به شرایط جسمانی خود نیازمند نگاه متفاوت و خاص مسئولان نظام آموزشی هستند و براساس ماده ۲۴ قانون تصویب کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت مصوب سال ۸۵ لازم است افراد دارای معلولیت حمایت لازم در حوزه نظام آموزش همگانی را به منظور تسهیل در آموزش مؤثر آنها دریافت کنند.
بنابراین راهکارهای حمایتی مانند آنچه بهزیستی در توزیع هشت‌هزار تبلت بین دانش‌آموزان نیازمند کرد می‌تواند به طورقابل توجهی تبعیض آموزشی را کاهش دهد یا حتی از بین ببرد. برنامه‌ریزی‌های کلان در سطح دولتی، توزیع وسایل کمک‌آموزشی، توجه به سلامت جسمی و روان دانش‌آموزان معلول، توجه به وضعیت اقتصادی خانواده‌های دانش‌آموزان و آگاهی‌بخشی والدین برای مشارکت در آموزش می‌تواند نقش موثری در ازبین‌بردن نابرابری‌های تحصیلی و آموزشی داشته باشد. لازم است والدین، حمایت از کودکان خود را تا پایان دوره مدرسه درنظر داشته باشند، انتظارات بالا از فرزند خود داشته و با حمایت کامل از او و برقراری ارتباطی سازنده با معلم و مسئولان مدرسه، زمینه رسیدن فرزند خود به موفقیت را فراهم کنند.
گزارش از سادات حسینی خواه
نظر شما