مناقشه‌های مرزی در آسیای مرکزی ؛ ریشه‌ها و پیامدها

به گزارش روز شنبه ایرنا به نقل از پایگاه خبری آینده ژئوپلتیک (جی پی اس) ، پس  فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، پنج کشور مستقل در آسیای میانه تشکیل شد که مرزهای آنها توسط حکومت شوروی و بدون در نظر گرفتن مشخصه‌های قومیتی و فرهنگی این مناطق تعیین شده بود. در حالی که این کشورهای تازه استقلال یافته در حال استقرار نهادهای اقتصادی و سیاسی خود بودند همچنین می‌بایست مرزهای جدید خود را تعریف و ایمن می‌کردند.

یکی از شدیدترین مناطق مورد منازعه در آسیای مرکزی "دره فرغانه" بود که  بین سه کشور ازبکستان ، تاجیکستان و قرقیزستان تقسیم شده بود. در برخی مناطق مرزها هنوز علامت ‌گذاری نشده‌اند و مذاکرات در این خصوص ادامه دارد. تنش‌ها نه تنها در ارتباط با مساله قومیت بلکه همچنین درباره کنترل منابع ادامه دارد. درخصوص منابع یکی از زمینه‌های شدید تنش و مناقشه مساله آب است و کشورهای منطقه برای دسترسی به منابع آبی رودخانه‌ها و کانال‌های منطقه رقابت می‌کنند.

این اختلافات اغلب منجر به مناقشه‌های نظامی شده اند. یکی از نمونه‌های اصلی در این خصوص درگیری هفته گذشته در مرز تاجیکستان – قرقیزستان بود که به علت قلمرو کوهستانی و وجود سرزمین‌های محصور (enclaves) یکی از دشوارترین مرزهای منطقه است.

روز ۲۸ آوریل (چهارشنبه هشتم اردیبهشت) درگیری‌هایی در اطراف منطقه "وروخ" سرزمین محصور تاجیکستان در قرقیزستان بین ساکنان محلی بر سر کنترل یک کانال آبیاری روی داد و بعدا نیروهای امنیتی دو کشور هم مداخله کردند.

مناقشه‌هایی از این نوع  - در یک ناحیه محدود – می توانند امنیت کل یک کشور را تهدید کنند زیرا قلمرو در برابر تهدیدهای خارجی مانند تروریسم و افراط گرایی آسیب‌پذیر می‌شود. این مناقشه‌ها سپس می‌توانند به تهدیدی برای کل منطقه شامل روسیه تبدیل شوند ؛ کشوری که تلاش می‌کند نفوذ خود را در کشورهای پساشوروی احیا کند و در عین حال برای تامین امنیت مرزهای خود هم تلاش می‌کند.

یک نقطه‌ عطف بالقوه برای آسیای میانه 

پایگاه خبری تایمز آسیای میانه در همین ارتباط گزارش داد که مناقشه نظامی اخیر در مرز قرقیزستان - تاجیکستان را می‌توان به عنوان یک نقطه عطف بالقوه در نوعی از نظم منطقه‌ای که کشورهای منطقه درصدد ایجاد آن هستند بخصوص از حیث مکانیزم‌های حل مناقشه به شمار آورد. 

مناقشه نظامی هفته گذشته بین نیروهای مسلح قرقیزستان و تاجیکستان نقطه اوج سالها خشونت‌های کم دامنه بوده است. درگیری‌های محدود سال‌های گذشته هرچند بر توسعه و سعادت جوامع مرزی تاثیرگذار بوده اما بطور مستقیم بر روابط دو کشور تاثیری نداشته است.  اما درگیری اخیر با بر جا گذاشتن حدود ۵۰ کشته ، صدها مجروح و هزاران آواره می‌تواند به یک نقطه عطف نه تنها در تعامل‌های دوجانبه بلکه برای ایجاد یک نظم منطقه‌ای تبدیل شود. 

در ۳۰ سال گذشته درگیری‌ها و تیراندازی‌ها و خشونت‌های کم‌دامنه‌ای در مناطق مرزی بخصوص در دره فرغانه روی داده اما آنچه موجب می‌شود حوادث هفته گذشته منحصر به فرد باشد این است که نیروهای نظامی دو کشور منطقه درگیر شدند و به این ترتیب به معنی اولین مناقشه بین دولتها در این منطقه از زمان استقلال تاکنون بود و این می‌تواند یک زنگ خطر قلمداد شود. هر چند دو کشور در مدت نسبتا کوتاهی درباره آتش بس به توافق رسیدند اما این حقیقت پا برجا است که مناقشه بین دولتها در آسیای میانه دیگر صرفا یک احتمال نیست بلکه روی داده است و این درگیری می‌تواند یک نقطه عطف بخصوص از لحاظ مکانیزم‌های حل مناقشه محسوب شود. 

در این چهارچوب تاجیکستان و قرقیزستان و همچنین سایر کشورهای منطقه سه گزینه در پیش رو دارند. می‌توانند رایزنی‌های دوجانبه با پشتوانه اراده سیاسی را تشدید کنند یا اینکه مسائل را به روسیه واگذار کنند تا این کشور به عنوان ضامن امنیت موقعیت خود را ارتقا دهد . این کشورها همچنین می‌توانند به سمت ایجاد یک نظم منطقه ای از طریق مکانیزم‌های رسمی و غیررسمی بدون دخالت طرف‌های سوم حرکت کنند. رویدادهای اخیر بیش از یک درگیری مرزی بین دو کشور بوده و در حقیقت درخواستی از کشورهای منطقه برای تصمیم گرفتن درباره مسیر پیش رو است.