ارزیابی نقش کتابخانه‌ها در صیانت از اشتراکات فرهنگی کشورهای اکو

به گزارش گروه فرهنگی ایرنا از کتابخانه ملی، سرور بختی رئیس موسسه فرهنگی اکو در این نشست مجازی با حضور نمایندگان کشورهای آذربایجان، افغانستان، ازبکستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ترکیه، قزاقستان و قرقیزستان‌ به میزبانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران گفت: مزیت نسبی کشورهای عضو اکو اشتراکات فرهنگی، هنری و تاریخ چندهزار ساله مردمان منطقه است 

وی ادامه داد: خوشبختانه روز به روز بر میزان استقبال از نشست‌های فرهنگی در منطقه اکو افزوده می شود و این موفقیت تمام عیار برای حوزه فرهنگ مردمان این منطقه است. در دنیای امروز با وجود پیشرفت و توسعه گسترده فناوری های مدرن و شبکه های ارتباطی مجازی، کتاب و کتاب خوانی همچنان جایگاه و نقش و اهمیت خود را حفظ کرده و در حفظ و صیانت فرهنگ منطقه، نقش کتاب و کتابخانه از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

به گفته بختی، کتاب عصاره اندیشه انسان‌ها و کتابخانه سازنده و توسعه دهنده فرهنگ نخبگان است و از این رو، نقشی اساسی و چشم گیر در پویایی فرهنگی و جاودان شدن اندیشه ها دارد. در طول تاریخ همواره ملت‌هایی که به کتاب و کتابخانه، اندیشه و پژوهش اهمیت داده اند و در رشد و گسترش آن برنامه ریزی و سرمایه گذاری کرده اند، دارای فرهنگی پویا و پاینده بوده‌اند.

وی با بیان این که کتابخانه ابزاری برای تعاملات فرهنگی بین کشورهاست، اضافه کرد: کتابخانه‌ها با ارائه خدمات، منابع و محصولات خود از طریق محمل‌های نوین اطلاع رسانی، مرزهای بین فرهنگ‌ها را در هم نوردیده و افکار و اندیشه‌ها را در دسترس جامعه وسیع تری قرار می‌دهند. آشنایی ملت‌های مختلف با دانش، تفکرات و اندیشه‌های مختلف یکدیگر، به توسعه فرهنگی آن‌ها می‌انجامد و باعث نزدیکی بیشتر فرهنگ‌ها می‌شود.

رئیس مؤسسه فرهنگی اکو افزود: کشورهای منطقه اکو به دلیل عناصر فرهنگی مشترک هم پذیری فرهنگی بیشتری با یکدیگر دارند. این کشورها، با داشتن اشتراکات  فراوان، بالاترین سطح انگیزه برای تقویت هم گرایی‌های فرهنگی را دارند. بنیانگذاران «سازمان همکاری های اقتصادی» اگرچه این سازمان را با اهداف اقتصادی بنا نهادند و در ضرورت اهتمام به همکاری های اقتصادی، کم ترین تردیدی نیست مزیت نسبی کشورهای عضو اکو، فرهنگ، هنر و تاریخ چندهزار ساله آنها است.

بختی اهداف از راه اندازی مؤسسه فرهنگی اکو را تقویت و ارتقای همکاری و مشارکت نزدیک بین مردم منطقه عنوان کرد و گفت: تأسیس شبکه ارتباطی بین مراکز فرهنگی، دانشگاهی، کتابخانه‌ها، موزه‌ها و آرشیوهای کشورهای منطقه در راستای حفاظت از میراث فرهنگی غنی منطقه، از جمله اهداف این نهاد است. بر همین اساس از بدو تأسیس تاکنون، مؤسسه فرهنگی اکو، همواره کوشش کرده تا بستر مناسب برای برگزاری برنامه‌هایی که در راستای ارتقاء فرهنگ و توسعه پایدار مردم منطقه است را  فراهم کند.

وی مشارکت در برگزاری پنج دوره نشست رؤسای کتابخانه ملی کشورهای اکو، اولین نشست رؤسای دانشگاه‌های هنر منطقه اکو، اولین سمپوزیوم رؤسای دانشگاه‌های اکو، برنامه‌ریزی اولین نشست رؤسای موزه‌ها اکو، معرفی میراث مشترک منطقه، آموزش محققین و پژوهشگران در زمینه‌های مختلف فرهنگی و هنری، تبادل تجربیات دانشمندان کشورهای عضو در عرصه‌های دانشگاهی، چاپ و انتشار کتب و مجلات در زمینه معرفی فرهنگ منطقه، بهره‌گیری از رسانه‌ها، برگزاری نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی در حوزه عکس، نقاشی، خطاطی، نسخ خطی، برنامه مبادله منابع و آثار هنری، برگزاری سمینارها و کنگره‌هایی به منظور معرفی تاریخ، هنر و فرهنگ منطقه و برگزاری بزرگداشت برای مشاهیر و مفاخر و دانشمندان منطقه را از مهم ترین دستاوردهای ایجاد مؤسسه فرهنگی اکو عنوان کرد.

وی به برگزاری پنجمین نشست رؤسای کتابخانه‌های ملی منطقه اکو، به میزبانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و همکاری و مشارکت مؤسسه فرهنگی اکو اشاره کرد و افزود: این نشست در راستای ایجاد و تقویت شبکه ارتباطی بین کتابخانه‌های ملی کشورهای عضو و با هدف هم افزایی هرچه بیشتر کتابخانه‌های ملی اکو برگزار شد؛ در این نشست رؤسای کتابخانه‌های ملی اکو، گردهم آمده‌اند تا پیرامون مهم‌ترین موضوعات مشترک کتابداری، اطلاع‌رسانی و حفاظت از میراث مکتوب منطقه به بحث و تبادل نظر بپردازند و دریچه‌های نوینی از همکاری را در عرصه کتابخانه‌ها، تبادلات و تعاملات فرهنگی در سطح منطقه را بگشایند و تجربیات خود از دوران کرونا را با همتایان خود به اشتراک بگذارند. 

بختی اضافه کرد: مؤسسه فرهنگی اکو معتقد است مقوله فرهنگ تعطیل بردار نیست حتی با بحران کرونا و این که از دل این تهدید برای همه حوزه‌های فرهنگ و از جمله کتابخانه‌ها که مراجع فرهنگی هستند فرصت‌های نوین بازشناسایی و بازپروری فراهم شده است.

وی یادآور شد: مؤسسه فرهنگی اکو از ابتکارات این نشست به منظور ارتقای هر چه بیشتر همکاری میان کتابخانه‌های ملی  کشورهای عضو اکو استقبال می کند و می تواند در زمینه‌های گوناگون، کارگاه‌های آموزشی، دوره‌های آموزشی کوتاه و درازمدت، تبادل تجربیات، تخصص و اطلاعات در حوزه‌های مختلف فرهنگی، طرح‌های مشترک تحقیقاتی در حوزه آثار مکتوب و دیجیتال، طرح‌های مشترک در زمینه‌های مختلف مانند مرمت و نسخ خطی، برگزاری نمایشگاه‌ها و سایر شاخه‌های مرتبط بستر لازم را برای حفاظت و حراست و اعتلای هر چه بیشتر فرهنگ مردم منطقه فراهم کند.

تبدیل تهدید کرونا به فرصت برای حمایت از میراث مستند

سرپرست دفتر منطقه ای یونسکو در تهران نیز در این نشست گفت: همه‌گیری کرونا بر تمام جنبه های زندگی ما نه تنها بر سلامتی بلکه بر سیستم‌های آموزشی، زندگی فرهنگی و تعاملات اجتماعی ما تأثیر گذاشته است. با این حال، در حالی که همه‌گیری در حال نگارش سرنوشت کنونی ماست، بسیاری روش‌های مفید برای مقابله با این رویداد بی‌سابقه را می‌توان در گذشته یافت که  دریچه ورود ما به جهان است.

سوِتان سوتکوفسکی افزود: در واقع مؤسسات حافظه به بسیاری از سئوالات در جهان معاصر پاسخ می‌دهند، آن‌ها به ما در مورد تأثیر اجتماعی اپیدمی‌های قبلی از جمله تأثیر شیوع این گونه بیماری‌ها که باعث کشته شدن ۵۰ میلیون نفر بین سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ شد، اطلاعاتی منتقل می‌کنند. آن‌ها توضیح می‌دهند که چرا مورخان و متخصصان در این زمینه از اولین کسانی بودند که زنگ خطر درباره شایعات و اطلاعات نادرست را به صدا در آوردند و اهمیت شفافیت را برجسته کردند. همان‌طور که این مسئله نشان می‌دهد، هیچ سابقه‌ای، و هیچ پژوهشی از گذشته بدون رجوع به اطلاعات مؤسسات حافظه وجود ندارد.

سرپرست دفتر منطقه ای یونسکو در تهران ادامه داد: قرنطینه‌های ناشی از بیماری همه‌گیری کرونا نیاز به اطلاعات دقیق و قابل اعتماد در مورد ماهیت و تأثیر این بحران جهانی بهداشتی را متذکر می‌شود. از آن جا که مردم چنین اطلاعاتی را تقاضا می‌کردند، اطلاعات نادرست و غیرقابل اعتمادی نیز به وجود آمد که باعث تولید اطلاعات نامعتبر می‌شد، همچنین در برخی موارد باعث نشر اکاذیب شد. به این ترتیب مؤسسات حافظه در خط مقدم  این جنگ قرار گرفتند، زیرا آنها سعی در انتشار اطلاعات دقیق و قابل اعتماد برای استفاده توسط سیاست‌گذاران، شهروندان، رسانه‌ها و سایر کاربران داشتند.

وی اضافه کرد: همچنین بیماری همه‌گیر کرونا خدمات آنلاین، شامل دسترسی به اطلاعات، یادگیری در مورد این همه‌گیری، گونه‌های مختلف و ترکیبی بیماری را شناسایی کردند. برای اکثر کتابخانه‌ها، به ویژه آن‌هایی که حضور آنلاین کم‌تری دارند، همه‌گیری‌ها، چالش های زیادی ایجاد کرده است. با این حال، این پاندمی، کاتالیزوری برای تغییر و غربالگری مجدد اولویت‌ها نیز بوده است. به عنوان مثال برای کتابداران دانشگاهی که در ارائه مهارت‌های اطلاعاتی - آموزشی مربوط به سوادآموزی مشارکت دارند، مأموریتی جدید در حال ظهور است که شامل تأمین دسترسی به اطلاعات و پیوند با منابع، طراحی مجدد آموزش آنلاین و پرورش سواد دیجیتال برای دانش‌آموزان می‌شود.

سوتکوفسکی گفت: نسل امروز حق دسترسی و استفاده از سوابق مستند گذشته خود را دارد. این جایی است که برنامه حافظه جهانی یونسکو وارد می شود. این برنامه برای حفاظت از میراث مستند بشری و با تسهیل در حفاظت، حمایت از دسترسی جهانی و افزایش آگاهی عمومی از اهمیت سوابق و اسناد آغاز می‌شود.

وی افزود: با شروع همه‌گیری، یونسکو با شرکای خود از جمله «ایفلا» که نماینده آن در این اجلاس حضور دارد، بیانیه مشترکی صادر کرد تا تهدید کووید ۱۹ را به فرصتی برای حمایت بیشتر از میراث مستند تبدیل کند. این عبارت به بسیاری از زبان‌ها از جمله فارسی ترجمه شده است.

وی اظهارداشت: این بیانیه چند موضوع مهم را در بر می گیرد. در مرحله نخست، این برنامه بر لزوم سرمایه‌گذاری بیشتر در حفظ میراث مستند تأکید دارد که شامل افزایش آگاهی در مورد ارتباط نهادهای حافظه با بحران کنونی است. دوم، همه‌گیری نیاز به دسترسی جهانی به میراث مستند را نشان داده است، از این نظر یونسکو یک صفحه وب اختصاصی با منابع مورد نیاز متخصصان میراث مستند ایجاد کرده است که نشان می‌دهد چگونه دانشمندان، سیاست‌گذاران و عموم مردم می‌توانند از همه‌گیری‌های گذشته و همچنین چگونگی مقابله نهادهای حافظه با بحران پرده بر دارد.

به گفته سرپرست دفتر منطقه ای یونسکو در تهران، با ادامه بیماری همه‌گیر، اقدامات مستندسازی توسط نهادهای حافظه برای کمک به نسل‌های آینده در درک پیچیدگی و گستردگی این بحران و همچنین پاسخ‌گویی تصمیم‌گیرندگان بسیار مهم خواهد بود.

سوتکوفسکی در ادامه به دیگر افزود: ما باید تمهیدات سیاست‌گذارانه مناسبی را به صورت ملی و نهادینه اجرا کنیم. فقط از این طریق، اطمینان حاصل خواهیم کرد که خطرهای طبیعی و انسانی که میراث مستند ما را تهدید می‌کنند، به طور مؤثر مدیریت می‌شوند. یک جنبه اصلی این امر، حفاظت دیجیتال است که نه تنها به اسناد آنالوگ، بلکه به دارایی‌های میراث مستندی که به صورت دیجیتال متولد شده‌اند و در معرض نابودی دائمی هستند نیز بسط می‌یابد.

وی تاکید کرد: در حالی که مؤسسات حافظه، سازمان‌های معتبری هستند، کارهای آن‌ها بیشتر به صورت آفلاین مورد قدردانی قرار می‌گیرد. چالش امروز این است که در مورد فعالیت‌های آن‌ها در محیط دیجیتال تجدید نظر کنیم. بدون اتخاذ تدابیر کارآمد، در معرض از دست دادن موقعیت برجسته این مؤسسات در تهیه اطلاعات و منابع اسنادی هستیم.

سرپرست دفتر منطقه ای یونسکو در تهران اضافه کرد: اقدامات قابل توجهی توسط بسیاری از کتابخانه‌های سراسر جهان انجام شده است، با این حال، ما باید بیشتر تلاش کنیم. باید با ایجاد مشارکت‌های سازمانی پایدار، از طریق به اشتراک گذاشتن بهترین شیوه‌ها و آموزه‌ها، با سازماندهی رویدادهایی مانند رویدادهای امروز و جلسه حاضر، امکان انجام اقدامات کارآمدتری را در بلندمدت فراهم کنیم. از طریق کتابخانه‌ها است که می‌توانیم در گذشته، حال و آینده مسیر خود را پیدا کنیم.

سوتکوفسکی تاکید کرد: پیشنهاد می‌کنم برای افزایش ظرفیت کتابداران در مؤسسات خود در زمینه سواد اطلاعاتی و ردیابی اطلاعات نادرست، تدابیری بیندیشید. کتاب‌های راهنما و منابع یونسکو در این زمینه‌ها به بسیاری از زبان‌ها ترجمه شده و می‌تواند مفید باشد.

تلاش برای گفت‌وگوی در عرصه کتاب و فرهنگ

رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز بر استفاده از ظرفیت های فرهنگی کشورهای عضو اکو تاکید کرد و گفت: برپایی نشست روسای کتابخانه های ملی کشورهای عضو اکو، اقدامی ارزشمند جهت ایجاد همگرایی، قرابت، گسترش اشتراکات فرهنگی و پیوند عمیق میان مردم در منطقه اکو است.

اشرف بروجردی درباره ضرورت برپایی نشست روسای کتابخانه های ملی عضو اکو گفت: در دورانی که منطقه گرفتار را در ، ما تلاش می‌کنیم که گفتگو را آن هم در عرصه فرهنگ و کتاب با یکدیگر داشته باشیم. بنابراین امروز بسیار خرسندم که بار دیگر گردهم آمده ایم و پنجمین نشست روسای کتابخانه های ملی عضو اکو را افتتاح می کنیم. این اقدام فرهنگی در این مجمع منطقه ای سال ها است که سبب همگرایی و قرابت ما ساکنان منطقه اکو شده است که هر کدام از ما از خاستگاه تاریخی چند هزار ساله و تمدنی کهن بهره مند هستیم.

بروجردی ادامه داد: امروز نه تنها منطقه، بلکه جهانیان از آبشخور فرهنگ و تمدن منطقه ما و میراث پدران و اجداد ما از شعر و موسیقی و هنر گرفته تا حکمت و فلسفه و ادبیات و ریاضی بهره مند می شوند. همین فرهنگ مشترک سبب ساز ظرفیتی عمیق برای پیوند میان ملت ها و فرصتی نوین برای توسعه فرهنگی در منطقه اکو شده است که ما سال هاست آن را در قالب مجمع روسای کتابخانه های ملی پاس داشته ایم.

وی اظهار داشت: همه ما به خوبی می دانیم کتابخانه ها کانون و مراکزی برای صیانت از حافظه ملی و تاریخی کشورها به شمار می آیند که فقدان یا کم کاری آنها منجر به آسیب فرهنگی و تمدنی خواهد شد. در این راستا کتابخانه ها از دیرباز تلاش کرده اند با گذر از رخدادهای تلخ و شیرین، میراث ارزشمند ملی خود را حفظ کنند و در اختیار نسل های بعدی قرار دهند. بر این اساس و همین طور اقتضائات بین المللی و منطقه ای، همه ما موظف هستیم بار دیگر دست در دست هم نهیم و فرصت های بیشتر ی را برای حفظ تاریخی حافظه ملی خود و همین طور منطقه اکو رقم بزنیم. باید مصمم تر از قبل به تبادل اطلاعات و تبدیل اطلاعات به دانش و خرد همت گماریم و از این طریق فرایند توسعه فرهنگی را در منطقه شدت بخشیم.

رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تاکید کرد: با توجه به اهداف اکو برای اقدامات مشترک فرهنگی در منطقه، لازم است تا بار دیگر بر نقش حیاتی فرهنگی میان کشورها تاکید کنم. نقشی که از سال های دور ما را کنار هم قرار داده و فارغ از مرزهای سیاسی دیروز و امروز، همگان را به هم افزایی و یک زیست مسالمت آمیز تشویق نموده است. در سال های گذشته کشورهای عضو روابط خوب و ممتازی را با یکدیگر تجربه کرده اند و هر کدام تلاش کردند تا با تبادل امکانات و تجربیات یکدیگر را یاری رسانند. همکاری خوب کشورها در حوزه برنامه حافظه جهانی یونسکو و شرکت در کارگاه های حفاظت و مرمت نسخ خطی از برجسته ترین همکاری مشترک در زمینه حفظ میراث مستند و تاریخی در منطقه اکو بوده است. خوشبختانه موسسه فرهنگی اکو نیز با تلاش های مداوم توانسته است که ارتباط میان کشورهای عضو را زنده نگاه دارد.

وی ادامه داد: همانطور که در نشست سوم و چهارم تاکید کردیم از ضرورت های امروز برای کتابخانه های ملی، ایجاد امکانات و زیرساخت های دسترس پذیری و دیجیتال سازی منابع فرهنگی خصوصا نسخ خطی می باشد. از آن جا که در جای جای منطقه فرهنگی ما، نسخه های خطی ارزشمندی نهفته است شناسائی آنها و به اشتراک گذاشتن نسخه دیجیتال می‌تواند به توسعه دانش کمک کند بنابراین لازم است تا ضمن شناسایی نسبت به حفاظت و دسترس پذیری آنها اقدام فوری صورت پذیرد. در اینجا مجدداً درخواست مورد توافق در نشست چهارم را یادآوری می‌کنم که مقرر شد اقدام به تأسیس پورتال مشترک میان کشورهای عضو توسط کتابخانه ملی ایران در همین راستا قرار گیرد، این پورتال مجازی مشترک می تواند کانونی برای سایر مستندات فرهنگی از جمله کتاب ها، مقالات، نشریات و پایان نامه هایی باشد که در حوزه کتابخانه‌های ملی کشور های عضو اکو نگاشته شده اند و خود منبعی برای غنی سازی فرهنگ منطقه ما به شمار می آیند.

رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تصریح کرد: به عنوان تجربه زیسته در دوران کرونا کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، اقداماتی به عمل آورد که می‌تواند نمونه ای از همراهی با حوزه الکترونیک، دیجیتال و فن آوری‌های جدید همچون هوش مصنوعی باشد و دانشجویان و محققین بهره لازم را ببرند. با توسعه اینترنت و روند جهانی شدن، مفاهیمی چون جمع سپاری در رویکرد پلتفرمی بسیار حائز اهمیت است. در دنیای امروز و با توجه به روند تصاعدی و رو به رشد تولید منابع دیجیتال، دیگر با رویکردهای سنتی نمی توان پاسخگوی نیازهای کاربران بود. لازم است بسترهای مشارکت شهروندان و به ویژه نخبگان و نوآوران در فراهم آوری، توصیف و اطلاع رسانی منابع اطلاعاتی فراهم شود. کتابخانه ملی ایران کاربرد فناوری های نوینی چون هوش مصنوعی، تحلیل داده های کلان، بلاک چین، یادگیری عمیق و غیره را  برای بهبود خدمات کتابخانه ای و آرشیوی و غنی سازی تجربه کاربری مورد استفاده قرار داد.

بروجردی عنوان کرد: مرکز نوآوری و توسعه کسب و کارهای داده محور کتابخانه ملی ایران نیز در سال ۲۰۲۰ به همین منظور بازگشایی شد. به نظر می‌رسد که توسعه ظرفیت های حوزه «لیبتک» می تواند به عنوان ماموریتی نوین در کتابخانه های ملی دنیا درنظر گرفته شود. گزارش کاملی از اقدامات ایران در حوزه «لیبتک» به «ایفلا» و «ایکا» نیز ارائه شده است. همچنین کتابخانه ملی ایران آمادگی دارد تجربیات و دستاوردهای خویش را در زمینه «لیبتک» با سایر کشورها به اشتراک بگذارد.

وی تصریح کرد: از دیگر اقدامات مشترک میان کشورهای عضو توجه به ظرفیت ها و امکاناتی است که هر کشوری از آن بهره مند است و می تواند آن را در اختیار سایرین قرار دهد. کتابخانه ملی ایران در سال های گذشته همواره تلاش کرده است تا برگزاری کلاس های آموزشی و کارگاه های متعدد در زمینه نسخ خطی و مرمت آنها دانش خود را بادیگر کشورها به اشتراک بگذارد توسعه این گونه اقدامات میان سایر کشورها می تواند پیوندهای کاری و حرفه ای را گسترش دهد و هسته فرهنگی کشورهای عضو را بیش از گذشته تقویت کند.

رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ادامه داد: همچنین کتابخانه ملی ایران در سال گذشته با راه اندازی چهار سامانه مجزا در حوزه نسخ خطی، نشریات و کتاب و سند گام مهمی را برای ایجاد بستر ارتباط با محققین فارسی زبان ایجاد نمود که امیدواریم بتوانیم در آینده این خدمات را به سایر زبان های حوزه اکو نیز ارائه دهیم.

بروجردی خاطر نشان کرد: آمادگی کشورهای عضو اکو در برابر خطرات و بلایای طبیعی و غیر طبیعی مثل جنگ از دیگر نیازهایی است که باید در اولویت برنامه ریزی های کشورهای عضو قرار گیرد. بحران پاندمی کرونا در سال گذشته به یکی از منحصر به فرد ترین تجربیات بشر تبدیل شد و کتابخانه ها نیز در این زمینه تحت تاثیر قرار گرفتند. تجربه یک سال گذشته ما را با تهدیدها و فرصت های جدیدی آشنا ساخت که لازم بود آن را با یکدیگر به اشتراک بگذاریم. گفت و گوهای امروز ما قطعا راهگشای اقدامات آینده در زمینه مهار چنین بحران هایی خواهد بود.

در ادامه این نشست، رؤسای کتابخانه‌های ملی کشورهای آذربایجان، افغانستان، ازبکستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ترکیه، قزاقستان و قرقیزستان به معرفی مجموعه خود و بیان دستاوردها در حوزه فرهنگ به خصوص در زمان شیوع ویروس کرونا پرداختند، همچنین گزارش دبیرخانه روسای کتابخانه‌های ملی کشورهای عضو اکو و گزارش فعالیت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در دوران کرونا ارائه شد.