شواهد امیدوارکننده از اثربخشی و بی‌خطری واکسن مشترک ایران و کوبا

واکسن کرونای مشترک ایران و کوبا در ایران با عنوان «پاستوکووک» و در کوبا با عنوان «سوبرانا» نام گذاری شده است.

برای کسب اطلاع بیشتر از پیشرفت مطالعه کارآزمایی بالینی فاز ۳ و آخرین یافته های واکسن مشترک کوبا و ایران، پای صحبت های دکتر احسان مصطفوی، اپیدمیولوژیست، عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران و مدیر پروژه کارآزمایی بالینی فاز ۳ واکسن کرونای مشترک کوبا و ایران نشستیم.  

دکتر احسان مصطفوی روز سه شنبه در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: این اثربخشی، فعلا فقط با درنظرگرفتن ۲ دوز و بر اساس گونه‌های در گردش ویروس کرونا در کوبا روی جمعیتی ۴۴ هزار نفری مشاهده شده و در واقع نتیجه آنالیز اولیه داده های فاز سوم است و احتمالا کارآیی واکسن با درنظرگرفتن دوز سوم به عنوان یادآور بالاتر هم می رود.

کارآزمایی واکسن ایران و کوبا روی ۶۸ هزار نفر در فاز ۳ 

وی افزود: با توجه به اینکه در فاز یک و ۲ بی خطری کاندید واکسن مشترک انستیتو فینلای کوبا و انستیتو پاستور ایران روی جمعیتی در حدود هزار نفر تایید شده و شواهدی از ایمنی زایی اولیه آن مشاهده شده است، برای توسعه این فرآورده، کارآزمایی بالینی فاز ۳ با کاندید واکسن سوبرانا - ۲ در یک طرح ۲ دوزه (به فاصله ۲۸ روز) و در یک طرح ۲ دوزه به علاوه بوستر (با کاندید واکسن سوبرانا - پلاس با فاصله ۲۸ روز از دوز دوم) در کشور کوبا روی ۴۴ هزار نفر و در ایران روی جمعیت ۲۴ هزار نفری انجام شد.

مصطفوی افزود: مطالعه این واکسن در ایران در گروه سنی ۱۸ تا ۸۰ سال طراحی شده و تاکنون تمامی ۲۴ هزار نفر ۲ دوز تزریق این واکسن را در شهرهای اصفهان، زنجان، همدان، بندرعباس، کرمان، یزد، ساری و بابل دریافت کردند.  

عضو هیات علمی انستیتو پاستور پاستور افزود: نتایج اولیه فاز سوم کارآزمایی بالینی در کشور کوبا، گویای اثربخشی بالای ۶۰ درصدی رژیم ۲ دوزه، با وجود گردش بالای گونه آفریقای جنوبی در این کشور بوده که امیدوارکننده است. ولی با این وجود باید منتظر نتایج نهایی کارآزمایی های بالینی فاز ۳ کوبا و ایران هم ماند.  

اثربخشی واکسن‌ها و عوامل موثر بر آن 

سازمان جهانی بهداشت اطمینان از اثربخشی واکسن در کشوری را که برای بار نخست قرار است واکسن در آن کشور مورد استفاده قرار گیرد، لازم دانسته است. منظور از اثربخشی، تاثیر واکسن در کاهش وقوع موارد جدید بیماری کرونا در گروهی است که واکسن را دریافت می کنند در مقایسه با گروهی که واکسینه نشده است.

در ارزیابی اثربخشی واکسن های کووید- ۱۹، علاوه بر پیامدهای شدید ابتلا و مرگ، سایر پیامدهای مهم مانند پیشگیری از عفونت، پیشگیری از بیماری و پیشگیری از انتقال بیماری به دنبال دریافت واکسن نیز مدنظر قرار می گیرد.

عضو هیات علمی انستیتو پاستور پاستور در این خصوص توضیح داد: بر اساس نتیجه مطالعات دقیقی که برای بررسی اثربخشی واکسن های کرونای مورد استفاده در دنیا انجام شده، همه واکسن های تایید شده، اثر محافظتی خوبی در پیشگیری از ابتلا به بیماری کرونا داشته اند. اثربخشی هیچ کدام از واکسن های موجود در پیشگیری از ابتلا به کرونا ۱۰۰ درصد نبوده و درصدی از افراد واکسن زده نیز به بیماری آلوده و مبتلا می شوند و تعداد بسیار معدودی موارد عفونت شدید و مرگ ناشی از کرونا در افراد واکسن زده گزارش شده است.

مصطفوی با اشاره به اینکه دستگاه های ناظر معتبر جهان (رگولاتورها) حد اثربخشی قابل قبول واکسن کرونا را بالای ۵۰ درصد اعلام کرده اند، ادامه داد: میزان اثربخشی واکسن به عوامل مختلفی نظیر طراحی و تولید واکسن، گونه های در گردش ویروس در کشورها، ترکیب سنی و جنسی جمعیت مورد مطالعه و میزان بروز بیماری در کشورها بستگی دارد.

وی افزود: همین طور توجه به ملاحظات طراحی مطالعات بالینی کارایی واکسن به دلیل تأثیرپذیری از عواملی نظیر نوع مواجهه و کمیت و کیفیت استفاده از وسایل حفاظت فردی در ارزیابی اثربخشی واکسن ها مهم است. بر همین اساس، به طور مثال میزان اثربخشی واکسن آمریکایی نوواوکس ۸۹ درصد، آکسفورد - آسترازنکا ۷۰ درصد، جانسون اند جانسون ۶۶ درصد و میزان سینوواک ۵۰ درصد گزارش شده ولی همگی واکسن های تایید شده و مورد استفاده در جهان برای پیشگیری از کرونا محسوب می شوند. واکسن سینواک ساخت چین با کارایی حدود ۵۰ درصد نیز در فهرست اضطراری سازمان جهانی بهداشت قرار گرفته است.

میزان اثربخشی واکسن‌ها معیار کافی برای قضاوت واکسن نیست

عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران اظهار داشت: در رتبه‌بندی واکسن ها، نباید تنها اثربخشی آن‌ها در کارآزمایی بالینی‌ را در نظر داشت. علاوه بر این ممکن است شرایط واقعی در جامعه نیز با شرایط کنترل‌ شده کارآزمایی‌ها متفاوت باشد.

مصطفوی افزود: در سیاست‌ گذاری‌های استفاده از واکسن ها، میزان بی خطری واکسن، در دسترس بودن، قیمت، نیازهای جابجایی آن، تعداد دوز تجویزی، نوع و مدت زمان محفاظت و توانایی آن برای محافظت در برابر گونه‌های جدید نیز باید مدنظر قرار گیرد. به طور مثال، واکسن‌های فایزر و مدرنا با وجود اثربخشی بالا، نیاز به شرایط نگهداری خاصی دارند و قیمت این واکسن‌ها به‌ مراتب بیشتر از بقیه واکسن‌ها است.  

تاثیر جهش‌های ویروس بر اثربخشی واکسن‌ها

وی ادامه داد: ویروس عامل کووید۱۹ برای بقای بیشتر و مقابله با سیستم ایمنی بدن افراد در خود تغییراتی ایجاد می‌کند که گونه‌های جدید ویروس بر همین اساس شکل می گیرند.

مصطفوی افزود: بر همین اساس، تردیدهایی در رابطه با ناکارآمدی واکسن‌ها در مواجهه با جهش ‌های جدید ویروس پیش آمده است.  

وی افزود: واکسن‌های فعلی تا حدود زیادی در مقابله با جهش‌ های جدید ویروس کارایی خود را حفظ کرده اند؛ اما در مورد گونه آفریقای جنوبی تردیدها و نگرانی‌های بیشتری وجود دارد و این جهش، مهم‌ترین و نگران کننده‌ترین جهشی است که گزارش شده؛ به طوری که اثر برخی واکسن‌ها مثل واکسن آسترازنیکا در برابر این واریانت بسیار ضعیف و در حد ۱۰ تا ۱۵ درصد بوده است.

عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران ادامه داد: با توجه به اینکه گونه‌های در گردش ویروس در کشورها با همدیگر متفاوت است و در طول زمان در یک کشور نیز گونه‌های در گردش تغییر می کند، اثربخشی یک واکسن ممکن است در کشورهای مختلف یا در زمان های مختلف متفاوت باشد و با پیدایش گونه‌های جدید، باید کارایی واکسن در برابر آن ها هم سنجیده شود. از این رو، بررسی دائمی و مستمر اثربخشی واکسن‌ها یک روش علمی و احتیاطی است که باید در همه کشورهای مصرف کننده اجرا شود.

پیشینه واکسن تولید مشترک کوبا و ایران

وی ادامه داد: انستیتو فینلای کوبا با تجربه تولید واکسن های متعدد، کاندیدای واکسن سوبرانا-۲ (Soberana-۲) را تولید کرده است. سوبرانا-۲ متشکل از یک سوسپانسیون تزریقی، حاوی RBD پروتئین S۱ است که به صورت کووالانسی به توکسوئید کزاز کنژوگه شده و روی ژل هیدروکسید آلومینیوم جذب شده است.  

مصطفوی ادامه داد: این واکسن در دمای یخچال قابل نگهداری است و بر اساس قرارداد امضا شده بین انستیتو فینلای کوبا و انستیتوپاستور ایران، فناوری این واکسن و پلتفرم تولید آن در حال انتقال به انستیتو پاستور ایران است.

وی بیان داشت: ارزیابی های پیش بالینی این واکسن کاندید، ایمنی زایی آن را در آزمون های حیوانی نشان داده است. در این مطالعات تیترهای بالایی از آنتی بادی ها علیه RBD ایجاد شده و شاخص avidity بالا برای آنتیژن و توانایی بالای آنتی بادی برای مهار اتصال RBD به گیرنده های ACE۲ و خنثی سازی ویروس مشاهده شده است.  

عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران افزود: ارزیابی ها نشان داده است که این واکسن باعث ایجاد القای حافظه ایمونولوژیک در سلول های B و T می شود. فاز یک کارآزمایی بالینی که در کشور کوبا انجام شده، شامل ۴۰ نفر شرکت کننده بوده است.  

مصطفوی بیان داشت: هیچ واکنش نامطلوب شدید مربوط به این کاندیدای واکسن در این فاز از مطالعه مشاهده نشده است.

وی ادامه داد: نتایج بهتری با دوز ۲۵ میکروگرم سوبرانا-۲ برای القای ایمنی پس از دوز نخست حاصل شده و در نتیجه فاز ۲ کارآزمایی بالینی با این دوز صورت گرفته است. پس از دریافت دو نوبت واکسن، افزایش تیتر آنتی بادی در ۸۴ درصد افراد روی داده است. نتایج تزریق دوز بوستر با کاندید واکسن سوبرانا-پلاس بهتر از سوبرانا-۲ بوده است.

عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران بیان داشت: پس از تزریق دوز بوستر هیچ عارضه جانبی شدید یا جدی مشاهده نشده بلکه افزایش در قابلیت خنثی سازی ویروس دیده شده است.  

مصطفوی افزود: در فاز ۲ کارآزمایی بالینی که روی ۹۰۰ نفر در کوبا انجام شده نیز موردی از عارضه جانبی شدید یا جدی مشاهده نشده است. در روز ۵۶، حدود ۹۷ درصد افرادی که در آن ها تغییر سطح سرمی (سروکانورشن) دیده شده بود، آنتی بادی خنثی کننده داشتند.

وی افزود: همچنین حدود ۸۰ درصد و ۹۸ درصد افراد بعد از دریافت به ترتیب دو دوز و دوز بوستر (یادآور)، آنتی بادی خنثی کننده داشتند.  

شواهد فعلی گویای بی‌خطری واکسن مشترک کوبا و ایران است

وی افزود: عوارض متعاقب دریافت واکسن های تایید شده بسیار خفیف بوده و معمولا منجر به بروز مشکل جدی یا بستری در بیمارستان نشده است و تعداد بسیار معدودی عوارض جدی به واکسن نسبت داده می شوند.  

مصطفوی گفت: انجام مراحل اول و دوم کارآزمایی بالینی در کشور کوبا و مطالعه ۲۴ هزار نفری در ایران و ۴۴ هزار نفری در کوبا در قالب کارآزمایی بالینی فاز ۳ و متعاقبا تزریق واکسن سوبرانا ۲ به بیش از ۲ میلیون نفر در کشور کوبا، نشان داده که این واکسن عوارض بسیار خفیفی دارد. ولی هر دارو یا فرآورده بیولوژیک ممکن است عوارضی مثل درد، قرمزی، تورم یا کبودی در محل تزریق و نیز علایم خفیف مانند تب، سردرد، خستگی، بدن درد در ۴۸ ساعت اول یا حداکثر یک هفته بعد از تزریق به همراه داشته باشد. انتظار می رود این علایم در صورت وقوع، خفیف باشند.

گزارش های امیدوارکننده از اثربخشی واکسن مشترک ایران و کوبا

وی ادامه داد: بر اساس گزارشات موجود، اثربخشی ۶۲ درصدی دو دوز واکسن سوبرانا- ۲ روی داوطلبان شرکت کننده در مرحله سوم کارآزمایی‌های بالینی این واکسن در کوبا به دست آمده است.  

مصطفوی گفت: این اثربخشی، فعلا فقط با درنظرگرفتن ۲ دوز و بر اساس گونه های در گردش در کوبا روی جمعیت ۴۴ هزار نفری بوده و نتیجه آنالیز اولیه داده های فاز سوم است و احتمالا کارآیی واکسن با درنظرگرفتن دوز سوم به عنوان یادآور بالاتر هم می رود.

عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران افزود: با این حال هنوز آزمایش‌ها به پایان نرسیده و به منظور رسیدن به تجزیه و تحلیل نهایی باید تحقیق برای یافتن موارد بیمار بیشتر هم ادامه یابد. با نهایی شدن آزمایش‌ها ممکن است نتایج کارایی این واکسن تغییر کند.  

وی افزود: اگرچه باید منتظر داده های بیشتر از این مطالعه و بررسی دقیق علمی آن بود و با وجودی که اثربخشی ۶۲ درصدی برای واکسن کرونا به دلایل گفته شده و به طور خاص با توجه به فراهم شدن زیرساخت تولید آن در کشور و شرایط راحت نگهداری و انتقال این واکسن بسیار مطلوب است ولی باید به این نکته مهم نیز توجه داشت که اغلب گونه های در گردش در کوبا مربوط به سویه آفریقایی (بتا) بوده است و می توان انتظار داشت که احتمالا اثربخشی این واکسن در کشور ایران که بیشتر گونه های شایع از نوع انگلیسی است، بهتر باشد.  

اهمیت انجام کارآزمایی بالینی فاز سوم این واکسن در ایران

وی ادامه داد: تجربه دو ماهی که از شروع این کارآزمایی در هشت شهر کشور می گذرد نشان داد که با وجود نیروهای متخصص در دانشگاه های علوم پزشکی کشور، می توان مطالعات مهم کارآزمایی بالینی را در سطح بین المللی و قابل ارایه به سازمان های معتبر جهانی به اجرا درآورد.

مصطفوی بیان داشت: وجود گونه‌های متفاوت در گردش در ایران و کوبا و احتمال تاثیر نژاد و قومیت بر اثربخشی واکسن دلایلی است که ممکن است اثربخشی واکسن در ایران و کوبا را متفاوت کند. از طرفی، در مطالعه ایران در کنار بررسی اثربخشی واکسن با شناسایی بیماران علامت دار، روش هایی نظیر بررسی ایمنی هومورال و ایمنی سلولی نیز در درصدی از داوطلبان مورد سنجش قرار می گیرد که کامل تر از روش های در پیش گرفته شده در کشور کوبا است.

اظهارنظرهای غیرکارشناسی اعتماد عمومی به واکسن را از بین می‌برد

وی گفت: با وجود پیشرفت های خوبی که در کشور انجام شده است، نظام سلامت کشور نباید همچنان برای تامین واکسن مطمئن از تمام راه های در دسترس تعلل کند؛ چرا که برای کنترل این اپیدمی، زمان و سرعت واکسیناسیون نیز اهمیت زیادی دارد.  

عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران ادامه داد: تا زمان تامین واکسن مطمئن و بی خطر از منابع داخلی و به مقدار کافی، همچنان باید به تامین واکسن از منابع مطمئن خارجی همت گمارد.  

مصطفوی گفت: با وجود نیاز زیاد کشور به واکسن کرونا، هر اظهارنظر و تصمیمی، چه در رد و چه در تأیید کاندیداهای واکسن و واکسن های موجود، بدون فراهم کردن مستندات علمی پذیرفته نیست و باید از اظهارات غیرکارشناسی که پایه و اساس علمی ندارند و می تواند در اعتماد عمومی مردم به واکسن اختلال ایجاد کند، به طور جدی پرهیز شود.