سهروردی اثبات کرد فلسفه یونانی نیست

به گزارش روز یکشنبه گروه فرهنگی ایرنا، مراسم گرامیداشت مقام علمی و روز بزرگداشت شیخ شهاب‌الدین سهروردی، فیلسوف برجسته ایرانی - اسلامی، به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در فضای مجازی برگزار شد. 

حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، غلامرضا اعوانی عضو پیوسته فرهنگستان علوم، سید حمید طالب‌زاده استاد فلسفه دانشگاه تهران، ان‌شاءالله رحمتی استاد فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و حسن سید عرب عضو هیات‌علمی دانشنامه جهان اسلام سخنرانی کردند. 
بلخاری در ابتدای این برنامه گفت: یکی از رساله های عرفانی شیخ اشراق که در مجموعه رسائل ایشان آمده رسالۀالطیر یا همان رساله پرندگان است. در تمدن اسلامی رسالۀالطیرهای مختلفی داریم که مشهورترین آنها منطق الطیر عطار است و رسالۀ الطیر ابن سینا نیز جزو اولین رسالۀ الطیرها است و همانطور که می دانید خود ابن سینا نیز متاثر از رسائل اخوان الصفا است. اما تاثیرپذیری ابن سینا از اخوان الصفا در بیان رسالۀ الطیر خودش یک امر کاملاً جدی است و بعد رسالۀ الطیری که امام محمد غزالی نوشته را نیز داریم. بنابراین چند رساله الطیر داریم که یکی نیز منسوب به شیخ اشراق است. 

استاد دانشگاه تهران تأکید کرد: اما آنچه به سهروردی منسوب است و شهرزوری اصرار دارد که این برای شیخ اشراق است، چیزی جز ترجمه رسالۀ الطیر ابن سینا نیست. یعنی متن عربی رسالۀ الطیر ابن سینا را اگر در کنار متن شیخ اشراق قرار دهید می بینید همان است و چیزی که به شیخ منسوب است ترجمه رسالۀ الطیر ابن سیناست. در اینجا قصدی بر بررسی این دو رساله ندارم اما بررسی ها حاکی از آن است که رسالۀ الطیر شیخ همان رساله ابن سینا و ترجمه آن است. به نظر بنده اگر هم این ترجمه شیخ اشراق باشد که همین هم است، آشنایی با ترجمه شیخ اشراق و نوع نگارش وی بسیار جالب و قابل توجه است. 

سهروردی و جهان امروز
غلامرضا اعوانی، استاد فلسفه  با بیان این که سهروردی بزرگ‌تر از آن است که ما فکر می کنیم، گفت: سهروردی از آن هایی است که عظمت او بدون اغراق بیشتر از آن است که از او گفته می شود و کمتر نیست. تصرفی که او  در فلسفه ایجاد کرده چشمگیر و بی نظیر است. بشر امروز و فلسفه امروز به سوی راهی که سهروردی رفته، می رود. اگر ما فلسفه غرب و مسائلی را که در آنجا مطرح می شود بررسی کنیم متوجه می شویم جهان فلسفه و دپارتمان ها و مکاتب فلسفی از روی تفنن، تفلسف نمی کنند. فلسفه راه فکر است و جهان فکر را به خود مشغول کرده است از طرفی ما هم این اندیشه را می خوانیم و به خوبی با این مسائل آشنا نیستیم و فکر می کنیم این ها چه هست و چه نیست. مثل دکتری که تمام طب را خوانده است ولی مریض را ندیده و نمی داند مساله چیست؟ مساله ما این است ما این ها را می خوانیم ولی نمی دانیم کاربرد آن ها چیست؟ اگر غربی ها هم در مسائلی که گیر کرده اند، به این نکته توجه داشته باشند بسیار استقبال می کنند و دیالوگی بین ما و غرب ایجاد می شود که متاسفانه ایجاد نشده است. 

استاد پیشین دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: اندیشه غربی خیال می کرد فلسفه صرفا یونانی است و سهروردی اولین کسی بود که با استدلال اثبات کرد  فلسفه یونانی نیست و به سادگی هم این مطلب را گفته است که اگر فلسفه یونانی بوده آیا قبلی ها فکر نداشتند؟ این بسیار اشتباه است. در هر کسی نور معرفت هست، چه درشرق باشد و چه در غرب.  شما یک فیلسوف را پیدا کنید که وجودشناسی را بر مبنای نور تاسیس کرده باشد. این را می توان در شیخ اشراق پیدا کرد، او می گوید کسانی که می خواهند فلسفه را براساس حکمت بحثی بخوانند باید به سراغ شفا و . . . بروند اما در اینجا باید مبانی اشراق رعایت شود. فلسفه بحثی بر مبنای تصور و تصدیق است که درست هم هست اما آیا خدا نیز تصور و تصدیق دارد؟ خیر. بنابراین اگر بخواهیم این تصور و تصدیق را در مورد خدا نیز جاری کنیم غلط است. اما در فلسفه تالهی نور و اشراق هست و باید این نور را دید و تاله به معنای دیدن عالم از سقع شامخ ربوبی است. در اینجا دیگر تصور و تصدیق راه ندارد. بنابراین شیخ می‌گوید اگر نزد من می آیید باید بر مبنای اشراق نگاه کنید. 

 سید حمید طالب‌زاده، استاد دانشگاه تهران و عضو شورای تحول علوم انسانی، گفت: شیخ اشراق یک فیلسوف پدیدارشناس است و اشیاء را در پدیدار شدگی آنان مورد مطالعه قرار می دهد و این نکته را کربن کشف کرد. او متوجه حیث پدیدار شناسی اندیشه سهروردی شد چراکه کربن با هایدیگر مانوس بود و پدیدار شناسی را می فهمید و عمیقا درک کرده بود و شیخ اشراق را به‌ عنوان یک فیلسوف پدیدار شناس دریافت کرد و شناخت و فهمید. کربن به آنچه که فلسفه اسلامی نیاز داشت توجه نکرد بلکه به آن چیزی توجه کرد که به نظر او گمشده فلسفه غرب بود ما نیاز داشتیم از طریق شیخ اشراق و فلسفه پدیدار شناسی او مجددا علم را تعریف کنیم و مجددا شناخت طبیعت را بفهمیم و ما بعد الطبیعه تازه ای را بر این اساس تاسیس کنیم. 

سهروردی و کربن
 ان‌شاءالله رحمتی با اشاره به هانری کربن فیلسوف و مستشرق فرانسوی معاصر، و تحقیقات او  در مورد فرهنگ ایرانی اسلامی، گفت:  او به شخصیت های مختلفی مانند ابن سینا، ابن عربی، ملاصدرا، میرداماد می پردازد و جوانب مختلف فرهنگ ما را به نیکی و با ژرفای کم نظیری کاویده است. اما در میان همه این افراد سهروردی برای او جایگاه ویژه ای دارد. اینکه کتابی که زندگی نامه خودنوشت کربن است به نام از هایدگر تا سهروردی به چاپ رسیده است اتفاقی نیست. این کتاب مصاحبه بلندی است که کربن با فیلیپ نمو داشته و در آن سوالات بسیار خوب و خواندنی در مورد اندیشه کربن مطرح می‌شود و او به این سوالات پاسخ می‌دهد. در بخش دوم کتاب نیز کربن توضیحات تکمیلی مفصلی به آنها افزوده است.

استاد فلسفه دانشگاه ازاد اسلامی ادامه داد: می توان گفت این کتاب بیانگر زندگی نامه فکری اوست و در آنجا هم کربن در مورد جایگاه سهروردی تصریح می کند. از هایدگر تا سهروردی، بیانگر سلوک کربن است که چطور به‌عنوان زائری از غرب روی به شرق آورده و جهت دهنده این سیر کربن نیز در وهله اول سهروردی بوده است و جالب اینکه تا پایان هم این توجه را به سهروردی حفظ می کند. کربن در آثار مختلف خود اشاراتی به سهروردی دارد اما اگر کسی بخواهد به سهروردی از دیدگاه کربن پی ببرد و در این زمینه مطالعه کنند خوب است کتاب روابط حکمت اشراق و ایران باستان و کتاب ارض ملکوت را بخوانند و مهم تر از اینها جلد دوم اسلام ایرانی است. در این جلد به سهروردی و افلاطونیان پارس پرداخته و فکر می کنم اگر این مفهوم افلاطونیان پارس را در اینجا توضیح دهم تا حد زیادی تصور کربن از حکمت سهروردی و اهمیت او برایش روشن می شود. 
رحمتی تاکید کرد: اینجا وقتی که صحبت از افلاطونیان پارس می کند؛ البته ممکن است ابهامی داشته باشد اینکه چه نسبتی بین ایران و افلاطون وجود دارد اما باید توجه کنیم که افلاطونی در اینجا به معنای تاریخی نیست و در اصطلاح کربن افلاطونی کسی نیست که پیرو افلاطون تاریخی باشد بلکه منظور از افلاطون و افلاطونی و افلاطونیان کسانی هستند که نماینده تفکر آنها در غرب افلاطون تاریخی بوده است. این نگاه در وهله اول به اعتقاد کربن ایرانی است و آن اینکه ایرانیان جهان را در دو ساحت می دیدند و می گفتند این جهان یک ساحت مینوی و غیرمجرد نیز دارد. تدبیر عالم ما به دست موجوداتی است که در عالم دیگری وجود دارند. 
او اضافه کرد: به تعبیری می شود گفت از نظر کربن ایرانیان نخستین کسانی بودند که این نبوغ را داشتند که جهان را منحصر در گیتی ندانند بلکه مینوی عالم را نیز تشخیص دهند. یعنی به جهان غیب و غیب جهان باور داشتند. جهان غیب یعنی عوالم برتر از این عالم؛ یک نوع غیب متعالی است که به آن اعتقاد داشتند اما علاوه‌بر این برای این عالم دنیا نیز به یک ساحت غیبی برایش باور داشتند و به همین دلیل اهل تاویل بودند و پدیده ها را تأویل می کردند و از ظاهر به باطن می بردند. بنابراین نگاه افلاطونی که مورد نظر او است در نگاه اول یک نگاه ایرانی است. اما به هر حال در غرب هم افلاطونیان همانند شرق وجود داشتند که با افلاطون تاریخی شروع شده و ادامه یافته و در میان نوافلاطونیان در دوره های مختلف مطرح شده است. 

رهیافت فکری غربیان به فلسفه اشراق، متاثر از جریان شرق شناسی
حسن سید عرب، با اشاره به پژوهش ها درباره شیخ اشراق گفت: سهم عمده شناخت فلسفه اشراق در غرب مربوط به کوشش ها و تلاش های علمی ایرانیان اهل تحقیق و تالیف است که به واسطه آثار آنها طیف وسیعی از غربیان با فلسفه اشراق آشنا شدند. از جمله دکتر سید حسین نصر که آثار انگلیسی ایشان در مورد اشراق مورد توجه زیادی قرار گرفت و به نحوی رویکرد غربیان به اندیشه های سهروردی را به این فلسفه هدایت کرده است. باید از شادروان دکتر سید حسین ضیایی تربتی یاد کنم که نقش مهمی در تصحیح و ترویج اندیشه های سهروردی داشت. ایشان شرح حکمت الاشراق شهرزودی را برای نخستین بار تصحیح کردند که در ایران ، اروپا و آمریکا مورد توجه قرار گرفت. 
او افزود: اما رهیافت فکری غربیان به فلسفه اشراق بدون نسبت آن با جریان شرق شناسی ممکن نیست. یعنی تمام درک غربیان از اندیشه های سهروردی مسبوق به جریان شرق شناسی است. و این جریان هنوز هم متداول است و بسیاری از آثار و کتاب ها و مقالات، امروزه در مورد فلسفه سهروردی برگرفته از این جریان است. کارنامه شرق شناسی در رهیافت به فلسفه اشراق بسیار بسیار مهم و قابل بررسی انتقادی نیز هست، به لحاظ منشأ زمانی و نخستین دوره ای که به فلسفه اشراق نظر شده است، می توانیم از شخصی به نام مکس فورتر یاد کنیم که او را بسیار بسیار کم می شناسند. حتی کسانی که به تصحیح آراء سهروردی در غرب و در ایران اشتغال دارند با آرا و اندیشه های مکس فورتر درباره سهروردی ناآشنا هستند. 
 سید عرب در ادامه گفت: او نخستین کسی است که ظاهرا شرح قطب الدین شیرازی بر حکمت الاشراق سهروردی را به دست آورده است و مطالبی درباره آن نوشته است. بخشی از اسفار ملاصدرا را به آلمانی خلاصه کرده است. در پایان اثری که به طور مشترک درباره سهروردی و ملاصدرا دارد به بخش هایی از بررسی مقایسه ای این دو متفکر بزرگ مسلمان پرداخته است و در واقع منشأ رویکرد او برگرفته از اندیشه ای است که ما امروزه آن را پدیدار شناسی می نامیم.

عضو هیات علمی دانشنامه جهان اسلام اضافه کرد: او تلاش می کند کمتر از جریان های سطحی نگر شرق شناسی به فلسفه متاثر باشد و این تلاش او به ثمر نشسته است به این دلیل که کسانی که به نوشته های او مراجعه می کنند به واقع در می یابند که تلاش او برای درک اصول فلسفه اشراق سهروردی و تا اندازه زیادی در درک اصول حکمت متعالی ملاصدرا در واقع منشا فکری و فلسفی دارد. او نخستین جریان سهروردی‌پژوهی در اروپا را در آلمان آغاز می کند. او درپایان گفت:در انگلستان هم شخص دیگری، آثاری از  سهروردی را به انگلیسی ترجمه می کند و همینطور آثاری از سهروردی به زبان ایتالیایی و هلندی ترجمه شده است، می توان گفت اقبال شرق شناسان به آثار سهروردی بیش از همه به نوشته های رمزی و تمثیلی او است. آثار جدی او کمتر بین مستشرقان و دوستداران اندیشه سهروردی در نظر گرفته شده است.