تکاپوی ایرانیان برای مشروطه

مظفرالدین شاه در قصر صاحبقرانیه با بیماری خود دست به گریبان بود و چون روز به روز بر شمار پناهندگان سفارت انگلیس افزوده می شد، سفارت رسماً میانجیگری کرد و از دولت ایران خواست که به درخواست مردم پاسخ دهد و شورش را بخواباند. شاه که تا این زمان از حقایق نهضت انقلابی بی اطلاع مانده و آن را یک جریان موقت و زودگذر پنداشته بود، چون به وسیله سفارت از حقیقت اوضاع آگاه شد، ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی فرمان مشروطیت را صادر کرد؛ فرمانی که به خط احمد قوام نوشته شد و در آن آمد که  « ... در این موقع که اراده همایون ما براین تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبه اهالی ایران تشیید و تایید مبانی دولت اصلاحات مقننه به مرور در ۲ اثر دولتی و مملکتی به موقع اجرا گذارده شود، چنان مصمم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان قاجاریه،  علما،  اعیان،  اشراف،  ملاکین،  تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورده به هیات وزرای دولت خواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد، اعانت و کمک لازم را بنماید و ...»

عوامل ایجاد مشروطه

مشروطیت ایران نمی توان را به صورت یک رویداد تک عاملی نگریست. این تحول تاریخی محصول بسترسازی های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، دینی و اجتماعی بود که دست در دست یکدیگر به آن خیزش تاریخی منتهی شد. در واقع همه عوامل لازم برای تحول اجتماعی در این مقطع از تاریخ کشور وجود داشت تا آن جنبش را خلق کند.

البته همزمانی مشروطه با این تحولات نباید این ذهنیت را به وجود آورد که مشروطه ایران، زاده عواملی بود که برای توده های مردم ناشناخته بود. مردم به صورت ملموس با واقعیات زندگی خود مواجه بودند و نیاز به تحول را احساس می کردند. از سوی دیگر آنان به این واقعیت اذعان داشتند که با وجود شرایط موجود راه بر هر گونه احقاق حقی مسدود است. آنان دریافته بودند که باید زمامداران را حتی به زور وادار به پذیرش حقوق خود کنند.

همه مخالفان حکومت

از دوره های گذشته علما به عنوان پناهگاه قدرتمند مردم بارها در حوادثی مثل جنبش ضد رژی یا قبل از آن امتیازنامه رویتر صریحاً با ادغام ایران در نظام جهانی سرمایه داری به مخالفت برخاسته بودند. از طرفی دیگر آنان همیشه بر مقوله ای به نام حفظ تمامیت اعتقادی و دینی مردم تأکید داشتند و بارها نسبت به احتمال سست شدن باورهای مذهبی مردم تحت تأثیر شرایط جهانی جدید، هشدار داده بودند. برای آنان مشروطه مجالی بود تا بار دیگر دعاوی تاریخی خود را علیه دستگاه قاجار مطرح کنند. البته مخالفت با سیاست های سلاطین قاجار منحصر به این گروه از جامعه نبود، بلکه دیوانسالاران و روشنفکران نیز از روند موجود ابراز نارضایتی می کردند؛ روشنفکرانی که غالب توجه آنان به فرهنگ اروپایی و دستاوردهای آن بود. البته باید توجه داشت که بیشتر آنها شیفته و خودباخته در برابر غرب نبودند، بلکه پیشرفت صنعت و به ویژه مدنیت و نیز نوع حکومت در غرب توجه آنان را جلب کرده بود و درصدد اجرا و تحقق این موارد در ایران بودند که یکی از مهمترین آنها حکومت مشروطه بود زیرا سلطنت مطلقه حاکم بر این سرزمین را مانعی ذاتی برای آزادی، برابری و برادری می دانستند.

همچنین مردم عادی به ویژه صنعتگران شهری و توده‌های روستایی از پایین آمدن ناگهانی سطح زندگی که از حضور رقبای غربی، مالیات‌های فزاینده و پیشی گرفتن رشد جمعیت بر محصول ناخالص ملی ناشی می‌شد، رنج می بردند. ظهور و بروز مفاهیم جدید نظیر ملت ایران، مساوات و برابری، عدالت، قانون، حقوق و... نیز در پیشرفت جنبش موثر بود. به طور مثال برای نخستین بار بعد از پیروزی در مرحله اول جنبش که مظفرالدین شاه پذیرفت، نوز روسی را عزل کند مردم در خیابان ها فریاد زدند «زنده باد ملت ایران». ناظم الاسلام کرمانی در یادداشت هایش می نویسد که عبارت «ملت ایران» قبلا هرگز در خیابان‌های تهران به گوش نخورده بود.

چنین شرایطی باعث شد تا در آستانه مسافرت مظفرالدین شاه به اروپا که در عین حال واپسین مسافرت او نیز بود، بحران شدت یابد و همهمه آغاز شد تا اینکه سرانجام مظفرالدین شاه قاجار در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی فرمان مشروطیت را صادر کرد و روز بعد فرمان تشکیل نخستین مجلس شورای ملی در ایران صادر شد.

دستاوردهای مشروطه

مشروطیت فقط یک پدیده اجتماعی ساده نبود، بلکه از جهت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میراث قبلی خود را به چالش می خواند. با مشروطیت، ایران وارد گردونه ای از تحولات شد که با خود الگوهای تازه ای به ارمغان آورد. از طرفی دیگر مباحث عدیده ای درباره حقوق انسان مطرح شد و برای نخستین بار تأملی نظری در میراث به جای مانده از گذشته صورت گرفت و تلاش های قابل توجهی اگرچه ناکام، برای انطباق آن با شرایط روز انجام گرفت.

از دیدگاه اقتصادی ایران جزیی از دنیایی شد که باید زیر تأثیرات شگرف جهان سرمایه داری باشد و به مثابه یک کشور پیرامونی، میزبان سرمایه دارانی  شد که بیش از همه درپی دستیابی به نفت و دیگر منابع خام کشور بودند. کشف نفت همزمان با مشروطیت ایران و نیز همزمانی رقابت های شرکت های بزرگ چندملیتی در پهنه کشور با این تحول تاریخی، نقش بسیار تعیین کننده ای در جهت گیری مشروطه داشت. برای نخستین بار در ایران گام های عملی برای ادغام در نظام جهانی سرمایه داری برداشته شد.

منابع

براون، ادوارد. انقلاب ایران، ترجمه: احمد پژوه، تهران: معرفت، ۱۳۳۸

آبراهامیان، یرواند. ایران بین دوانقلاب، ترجمه: احمد گل‌محمدی، ابراهیم فتاحی، تهران: نی، ۱۳۷۸

آبادیان، حسین. بحران مشروطیت در ایران، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۳