شهرستان خواف در نوار مرز شرقی ایران و در ۲۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد با جمعیتی افزون بر ۱۱۰ هزار نفر یکی از تاریخی‌ترین شهرستانهای استان خراسان رضوی محسوب می‌شود.
شهر نشتیفان شهرستان خواف محلی است که آسبادهای مشهور این شهرستان در آن قرار گرفته است و وجه تسمیه نشتیفان نیز این است که چون این منطقه در معرض "نیش توفان" های بسیار شدید بوده آن را چنین نامیده اند.
در واقع عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه "نش" که محلی شده "نیش" و کنایه از نیش کژدم (عقرب) است که به وفور در این منطقه یافت می‌شود و "تیفان" که محلی شده واژه "توفان" و وزش شدید بادهای موسمی است که این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز کرده است.
ساکنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسبادها از این جریانات هوایی بهره برداری کرده اند و نشتیفان شهری است قدیمی که دست کم در ۶ سده گذشته با همین نام خوانده می شده است.
آسباد در حقیقت ابزار آرد کردن گندم با استفاده از قدرت باد است و آسبادهای نشتیفان در شهرستان خواف استان خراسان رضوی از بزرگترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسباد جهان محسوب می‌شود که پیش از اسلام در این منطقه ساخته شده است.
این آسبادها آمیزه ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و ذکاوت اجداد ایرانی و پدران ما هستند که به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری خاص در استان خراسان رضوی اگرچه اکنون به دلیل شیوع ویروس کرونا کمتر میزبان گردشگران هستند اما همچنان محققان، اساتید و دانشجویان علاقه مند و جویای دانش کهن به سراغ این آثار تاریخی اما کاربردی در روزگار جاری می‌روند.
آسباد، فناوری به کارگیری باد
در روزگار و مکانی که هیچ نیروی خاصی برای برطرف کردن نیازهای بشر وجود نداشته مهار باد و استفاده از آن برای آرد کردن گندم سبب افزایش کارایی نشتیفان شده است.
علت خلق آسبادها در نشتیفان وجود بادهای ۱۲۰ روزه است که ساکنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این باد نیاز به ایجاد آسباد را حس کردند و قرنها پیش در پی ساخت آن برآمدند.
به گفته تاریخ نگاری به نام "سون هدین" عمده ترین دلیل روی آوردن به ساخت آسبادها در خواف حاکمیت داشتن بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب بوده است.
واژه "آس" در فرهنگ معین چنین معنی شده است: "دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده که سنگ فوقانی در میان، میلی آهنین دارد که از سوراخ میان سنگ زیرین گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی، باد، آب، برق و یا بخار چرخش کرده و حبوبات و جز آن را خرد کند و آرد سازد".
اما نبودن همیشگی باد و در اختیار نبودن آن در همه اوقات سال یک مشکل عمده در استفاده از آسبادها بوده است ولی مردمان گذشته نشتیفان برای برطرف کردن این مشکل در فصولی که باد کمی وجود داشته از رودخانه‌های جنوب نشتیفان که در آن مواقع از جریان آب برخوردار بوده‌اند به منظور به کارگیری آسیابهای آبی هم استفاده کرده‌اند که بقایای این آسیابهای آبی در نشتیفان قابل رویت است.
طرز کار آسبادها طبق تحقیقات علمی و نکاتی که در کتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ذکر شده است به این صورت است که چرخ و پرهای غول آسایی را که ۴۸ بال و ۳۲ پر و هشت درگاه دارد بر بام آسباد و در جهت وزش باد قرار می‌دهند.
اندام این چرخ و پر از خرپلی سنگین و محکم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه‌ای بادگیر به زوایای درگاههای هشت‌گانه می‌رسد و چرخ و پر را به حرکت در می‌آورد. از حرکت چرخ و پر، نیرویی به تیر آسیاب منتقل می‌شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر می چرخد.
وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حرکت در می‌آید چوبی کوچک به نام لک لکی را با خود می‌جنباند و حرکت لک لکی باعث ارتعاش ناودانی چوبی می شود و به این ترتیب گندم از مخزن خود به وسیله این ناودان به شیار سنگها می‌رسد.
ناودان چوبی که "دول بره" نامیده می شود در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از مخزن گندم که به آن "پرخوی" گندم می گویند به حفره میانی سنگ هدایت می‌کند.
طبیعی است هر چه باد سریعتر بوزد سنگ، گردش سریعتری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکی و لرزش دول بره مقدار گندم زیادتری را به میان سنگها می‌برد.
به طور کلی می‌توان گفت آسباد نشتیفان، سیستمی است که درعین سادگی، دارای کارایی خوبی بوده و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به کار می‌گرفته و در جهت فعالیت خود از آن بهره می‌برده است.
آسبادها در مقایسه با آسیابهای صنعتی کنونی، هیچ آلودگی نداشته اند و باعث بر هم خوردن نظم و چرخه طبیعت نیز نمی‌شدند و این همان نکته‌ای است که باید در زندگی بشر مدرن کمی مورد تامل قرار گیرد.
تلاش برای ثبت جهانی پرونده آسبادها
مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران گفت: تاکنون در ایران ۵۰۷ آسباد در استانهای خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد شناسایی شده است که در مراحل ماندگاری مختلف هستند.
محمد رکنی افزود: از این تعداد آسباد شناسایی شده ۱۷۸ مورد تخریب شده و بقایای آن باقی مانده است و در مجموع هم اکنون ۳۲۹ آسباد در کشور موجود است.
وی با اشاره به تلاش برای ثبت جهانی آسبادهای ایران اظهار کرد: برای شماری از آسبادهای دارای شرایط شماره موقت ثبت جهانی دریافت کرده ایم اما برای قرار گرفتن در فهرست جهانی باید مقرراتی را رعایت کنند که در این زمینه تلاش‌های مضاعفی در حوزه معاونت میراث فرهنگی صورت گرفته است.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران گفت: پرونده ثبت آسبادهای ایران متشکل از اطلاعات تمامی آسبادهای دارای شرایط هم اکنون در حال تهیه و تکمیل است.
رکنی افزود: از جمله اقدامات انجام شده برای حفظ آسبادها و دانش استفاده از آنها این است که شماری از افرادی که دارای دانش کار با این بناها بوده‌اند به عنوان میراث زنده بشری ثبت ملی شده‌اند و همچنین به حرفه‌های مرتبط با کار آسبادها از جمله درودگری و آهنگری در کنار آسبادها توجه شده است.
تکمیل اطلس پراکندگی آسبادهای خراسان رضوی
مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران به تهیه اطلس پراکندگی آسبادهای ایران اشاره کرد و گفت: این اقدام با توجه به پراکندگی گندم و جو در مناطق مختلف و مکان آسبادها در حال انجام است تا به این ترتیب شمایی کلی از دارایی‌های موجود در این زمینه برای تسهیل در ثبت جهانی این رشته آثار داشته باشیم.
رکنی افزود: خوشبختانه اطلس پراکندگی آسبادهای خراسان رضوی به عنوان یکی از مهمترین استانهای دارای آسباد تهیه و تدوین شده است و برای سایر استانهای زیر مجموعه نیز باید تکمیل شود.
وی ادامه داد:گندم به عنوان مادر غلات با مناطق مختلف خراسان رضوی سازگار شده و بر فرهنگ مردم مناطق مختلف استان نیز تاثیرگذار بوده است به همین دلیل در موزه گندم که در آسبادهای نشتیفان راه‌اندازی شده، با مستندسازی بخشی از فرهنگ، آداب و رسوم گندمکاری و انواع گندم برای مخاطبان به نمایش گذاشته شده است.
بیش از نیمی از آسبادهای خراسان در نشتیفان
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خواف در این زمینه به خبرنگار ایرنا افزود: در خراسان رضوی ۲۰۱ آسباد شناسایی شده است.
محمود باعقیده گفت: هم اکنون در شهرستانهایی مانند تربت حیدریه و تایباد هم تعداد معدودی آسباد وجود دارد و بقایای یک آسباد هم در شهرستان کلات کشف شده است اما در حال حاضر ۱۲۱ آسباد در شهر نشتیفان خواف شناسایی و موجود است.
رییس میراث فرهنگی خواف گفت: تاکنون ۹۸ بنای آسباد در این شهر مرمت شده و در حال حاضر این تعداد بنای سالم آسباد موجود است و ۲۳ آسباد نیز هنوز مرمت نشده است که با توجه به اجرای روند پنج ساله مرمت و احیای آسبادها و طبق برنامه‌ریزی انجام شده به احتمال زیاد امسال مرمت این شمار که در حال حاضر غیرفعال هستند انجام می‌شود.
باعقیده افزود: در حال حاضر از مجموع آسبادهای شهرستان خواف هشت آسباد فعال و درحال آرد کردن گندم هستند.
مرمت آسبادها به عنوان حفظ سرمایه‌های تاریخی
رییس میراث فرهنگی خواف گفت: یک آسباد دارای ۲ قسمت است اول قسمت خشت و گل به عنوان مصالح اصلی و معماری بنا و دوم هم قسمت پره، چوب، سنگ و ابزار آرد کردن گندم بنابر این مرمت و بازسازی در هر بخش به صورت جداگانه قابل تعریف است.
با عقیده با بیان این که خوشبختانه آسبادهای نشتیفان به عنوان آثار تاریخی در مرحله ثبت جهانی دارای ردیف اعتباری هستند افزود: مرمت آسبادی که قسمت معماری آن آماده باشد و فقط در قسمت چوب و سنگ مشکل داشته باشد به حداقل ۴۰۰ میلیون ریال بودجه نیاز دارد و در صورتی که معماری بنا نیازمند مرمت باشد نیز حدود ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار نیاز است.
وی بدون اشاره به میزان اعتبارات مرمتی امسال در این بخش اظهار کرد: آسبادی که ۲۰ درصد بنای آن باقی مانده باشد بیش از ۸۰۰ میلیون ریال اعتبار نیاز دارد.
رییس میراث فرهنگی خواف گفت: اعتبارات پایگاههای بناهای تاریخی از مهر ماه به بعد ابلاغ می‌شود که البته زمان خوبی برای اجرای پروژه از نظر آب و هوایی برای بناهای تاریخی اینچنین محسوب می‌شود.
باعقیده افزود: مرمت این بناهای ارزشمند کهن، ارزشی به مراتب بیشتر از امکان محاسبه اعتباری دارد و اثری که مرمت آنها نیز دارد به نوعی موجب حفظ سرمایه‌های تاریخی و فرهنگی کشور و منطقه می شود.
تهدید جدی توسعه شهری و روستایی
رییس میراث فرهنگی خواف از مهمترین چالشها و تهدیدات موجود برای این بناهای فنی و صنعتی کهن را رشد فضای شهری و روستایی که از آن تحت عنوان توسعه شهری و روستایی نام می‌برند یاد کرد.
با عقیده افزود: مشکل اصلی حفظ حریم آسبادهاست و البته توسعه فضاهای شهر و روستا هم امری طبیعی است اما آثار و پیامدهای فراوانی برای این بناهای کهن دارد.
وی تاکید کرد: هم اکنون همه آسبادهای شهرستان در فهرست آثار ملی ثبت هستند و هر گونه تعرض و خدشه وارد کردن به آنها خلاف قانون است و پیامد قانونی در پی دارد اما بعضی وقتها نزدیک شدن فضای زیست انسانها به این بناهاست که مشکل آفرین می‌شود و باید حریم تک تک این آسبادها مشخص شود که البته کاری زمان بر است.
مراحل نهایی تهیه پرونده ثبت جهانی
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خواف گفت: کارگروه ثبت جهانی آسبادهای ایران در موزه بزرگ خراسان مستقر است و در مجموع هشت فصل تحقیق باید آماده شود که مراحل پایانی را طی کند.
با عقیده افزود: احتمالا تا اواخر شهریور ۱۴۰۰ پرونده ابتدایی تکمیل و برای پیشنهاد ثبت ملی به یونسکو ارسال خواهد شد و با توجه به وجود این ابزار در کشور افغانستان و البته یکی بودن تاریخ ۲ کشور، ثبت جهانی آسبادها برای هر ۲ کشور به صورت یک جا انجام می‌شود اما آسبادهای ایران با محوریت آسبادهای نشتیفان در خواف ثبت می‌شوند.
ضرورت حفاظت کالبدی آسبادها
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی نیز گفت: توجه به موضوع حفاظت کالبدی و ساختاری آسبادها و بهره‌برداری بهینه از این آثار از مهمترین اقداماتی است که با امضای چندین تفاهمنامه با دستگاههای متولی در صدد تحقق آن هستیم.
سید جواد موسوی گفت: در این راستا اخیرا با امضای تفاهمنامه سه‌جانبه بین این اداره کل، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان و پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران، یک گام رو به جلو در مسیر ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان خواف برداشته شد.
وی اضافه کرد: در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری کشاورزی بیشتر به ابزارها توجه شده است و حال آن که باید به فرهنگ و میراث کشاورزی توجه بیشتری شود و میراث کشاورزی فرصتی برای توسعه گردشگری استان است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: برخی مقدمات برای بهره‌مندی از این ظرفیت در قالب ایجاد "موزه گندم" در شهر نشتیفان خواف فراهم شده است که گردشگران و علاقه‌مندان را با بخشی از میراث کشاورزی منطقه آشنا می‌کند.
موسوی با اشاره به برخی از میراث کشاورزی خراسان رضوی افزود: پژوهش، مطالعه، ثبت و استفاده کاربردی از این میراث نیازمند همکاری همه‌جانبه دستگاه‌هاست و باید همه دستگاه‌ها کمک کنند تا از این میراث ازرشمند بهره برداری اقتصادی صورت گیرد.
نظر شما