به گزارش ایرنا نشست «هویت ملی در ادبیات نمایش‌های آیینی انقلاب و دفاع مقدس» با حضور احمد جولایی پژوهشگر پیشکسوت تعزیه و نمایش‌های ایرانی، مجید اشتیاقی نویسنده و هنرمند عرصه هنرهای نمایشی و محمود فرهنگ مدیر دفتر تئاتر دینی اداره‌کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ از سوی خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس برگزار و به صورت زنده از آپارات پخش شد.
در ابتدای نشست احمد جولایی اظهار کرد: حداقل هزار سال پیش فردوسی شعر «همه سر به سر تن به کشتن دهیم/ از آن به که ایران به دشمن دهیم» را سروده است و اکنون من و شما زبانی را که به آن صحبت می‌کنیم وامدار او هستیم. اندی از آن زمان گذشت و مولانا بیت «در این خاک در این خاک در این مزرعه پاک/ به‌جز مهر به‌جز عشق دگر تخم نکاریم» را سروده است. این شاعر به عنوان کسی که جلوه ناسوتی داشته افکار و ذهنیت بالایی دارد؛ هم به جهت تعلیمات دینی و اشرافش به موضوع و هم به جهت عرفانی که در ذهنیت دارد هفتصد سال پیش این شعر را می‌گوید.
هیچ بذری بهتر از عشق و مهر برای کاشتن در این سرزمین خوب نیست. ما اسطوره‌های خاص خود و افسانه‌های خوب خود را داریم. ادبیات کهن ایران زمین می‌تواند سرچشمه اتفاقات نویی از جمله ادبیات دراماتیک باشد. چون ادبیات در زمان خود صرف یک رسانه بود و حال که ادبیات دراماتیک آمده ما از یک ورژن به ورژن نو می‌رویم به این دلیل که شرایط جامعه و جهان تغییر کرده و ما باید متناسب با زمان خود تغییر کنیم. حال تئاتر و سینمای دفاع مقدس یا هر پدیده دیگر می‌توانند به عنوان ورژن نو به ما یاری برسانند.
او در ادامه به دوران زیست پیامبر، امام حسین (ع)، هجوم انگلیسیها به خاک ایران و آغاز مشروطه اشاره کرد، نمونه‌هایی از شهدا در هشت سال دفاع مقدس را نام برد و خاطراتشان را روایت کرد و گفت: تمام این اتفاقات باید در یک ظرفی انعکاس پیدا کند؛ سینما، تئاتر یا سایر هنرها همچون ادبیات فرصت خوبی است که این همه رشادت و بذر خوب بتواند رشد کند.
در کنار هنرهای شناخته شده خوشبختانه ایران دارای یک هنر اصیل و قدیمی به نام تعزیه است. کل مبنای تعزیه خیر و شر است، یک طرف اولیا و سوی دیگر اشقیا. در حالی که درام هم در دنیا شکل نمی‌گیرد مگر کشمکشی که بین خوبی و بدی و قهرمان و ضد قهرمان وجود داشته باشد؛ منظور تئاتر به معنای کلاسیک آن است.
این استاد دانشگاه با اشاره به این‌که فیلسوفان دینی خودمان به جوهره وجودی انسان نگاه کرده‌اند، مطرح کرد: مازلو معتقد است انسان به ما هو انسان دارای سه ساحت است؛ اولی فیزیولوژی، یعنی همان بعد تن است. به واقع هیچ فردی به فرد دیگر وابسته نیست و خصایص و ویژگی‌های متفاوتی دارد. ساحت دیگر اجتماعی است؛ فرد یک جایگاهی در سطح جامعه خود دارد. جایگاه اجتماعی افراد نیز متفاوت است؛ برخی معلم، کارمند، سرباز، رزمنده و... هستند و این‌ها به تناسب موضوعیت جایگاه اجتماعی را معرفی می‌کنند. برخی برد بین‌المللی دارند همچون حافظ و فردوسی. بیشتر نمایشنامه‌های بزرگ جهان نیز مرتبط با همین است همچون «مکبث» شکسپیر.
وی افزود: به اعتقاد مازلو پس از این‌ها به مرحله ذهن می‌رسیم؛ این‌که چگونه می‌اندیشیم و چگونه به این جهان می‌نگریم. اگر بخواهیم یک الگو در مبارزه و ظلم‌ستیزی بیابیم و به ذهنیت شهید مطهری، شهید بهشتی، حضرت امام و حضرت آقا نگاه کنیم متوجه می‌شویم بیشترین تمرکز را بر حرکت‌های چهارده معصوم، خصوصا امام سوم شیعه حضرت سیدالشهدا (ع) گذاشته‌اند.
او با اشاره به این که اگر می‌خواهید تمام اتفاقات صدر اسلام را به صورت فشرده ببینید، تعزیه تماشا کنید، اظهار کرد: اگر بخواهیم به هنرهای دراماتیک و هنرهای نمایشی اصیل ایرانی به ویژه تعزیه نگاه کنیم این فرصت را پیدا می‌کنیم که یکبار دیگر در گوش مردم بگوییم «کل یوم عاشورا»؛ روز عاشورا هر روز می‌تواند باشد اما باید این واقعه تاریخی را بشنویم.
به نظر من تنها راه تعریف تئاتر ملی از همین راه باریک و کوچک تعزیه است. از این رو که تعزیه تنها گونه نمایشی ایرانی است که پنج خصیصه‌ای که باید تئاتر به معنای اخص داشته باشد را دارد. نخست این‌که نسخه (متن) دارد؛ نکته دیگر داشتن کارگردان است که از ابتدا تعزیه یک تعزیه گردان داشت. همچنین بازیگر از دیگر موارد مورد نیاز تئاتر است که تعزیه دارد. عنصر دیگر معماری است، ما هیچ‌گونه نمایش ایرانی نداریم که صاحب یک معماری ویژه باشد اما اساس و بنای تکیه و حسینیه این است که در دو ماه محرم و صفر فقط اتفاق دراماتیک در آن رخ دهد. عنصر بعدی طراحی صحنه و موسیقی است؛ ما برای تعزیه طراحی صحنه و موسیقی منحصر به فرد داریم.
تعزیه در حال موزه‌ای شدن است
در بخش بعدی این نشست محمود فرهنگ اظهار کرد: تعزیه مثل ادبیات، رمان، خاطرات دفاع مقدس و... مسیری را طی کرده است که متاسفانه نتوانستند با ادبیات نمایشی کشور با هم کنار بیایند در حالی که این اتفاق در جهان رخ داده است. به‌واقع در جهان آثار شکسپیر و دیگران ابتدا در تئاتر اجرا شده و سپس به سینما رفته و دوباره به تئاتر برگشتند اما متاسفانه در حوزه ادبیات مخصوصا ادبیات دفاع مقدس هنوز نتوانستیم هم زیستی مسالمت آمیزی را بین هنرمندان و نمایشنامه‌نویسان به وجود بیاوریم که بتوانند از این حوزه بهره برده و آثار ارزنده و ماندگاری را تولید کنند.
من نیز موافقم که اگر بخواهیم به هویت ملی و تئاتر ملی دست پیدا کنیم باید از همین کوچه باریک تعزیه وارد شویم؛ البته تعزیه به تنهایی نه و باید از نقالی، پرده خوانی و دیگر گونه‌های نمایش‌های آیینی که در کشور وجود دارد عبور کنیم. ولی متاسفانه اکنون تعزیه در حال موزه‌ای شدن است همچون بسیاری هنرهای آیینی که ریشه‌های مذهبی و هویت ملی، دینی و مذهبی دارند به طاقچه‌های موزه‌ها سپرده می‌شوند.
وی تشریح کرد: ما گونه‌های دیگری از نمایش داریم که متاسفانه طی این ۴۲ سال مورد بی مهری واقع شدند. اگر در حوزه ادبیات دفاع مقدس، رمان‌ها و شعر دفاع مقدس بتوانیم این همسایگی را با حوزه ادبیات نمایشی برقرار کنیم، می‌تواند مفید باشد. از سوی دیگر ما گونه‌هایی از نمایش‌های بسیاری داریم که ریشه مذهبی دارد و از گذشته دور در کشور ما وجود داشته و جزو هویت ملی ما محسوب می‌شوند از جمله موضوع نقالی. نقالی یک هنر تمام عیار است و نقال تمام امکانات موجود در بازیگر مثل بیان، حرکت و… را دارد.
این نویسنده با اشاره به این‌که ما به گونه‌های نمایشی خود کمتر اهمیت دادیم، اظهار کرد: پس از انقلاب پرده‌خوانی انقلابی شکل گرفت که نهضت امام خمینی و انقلاب اسلامی و سیر آن و موضوع دفاع مقدس بر این پرده بود و نقال از روی این پرده انقلاب، نقالی را انجام می‌داد. همچنین همواره یکی از دغدغه‌های ما این بود که هنر تئاتر را چگونه بین مردم ببریم و سعی کردیم با اجرای نمایش‌های خیابانی این کار را انجام دهیم. نمایش خیابانی این قابلیت را دارد که همه گونه‌های نمایشی را در آن اجرا کنیم.
اگر بتوانیم از عناصر بومی خود در آثار ادبیات نمایشی استفاده کنیم مطمئنا قدم‌های بسیار جدی در راه رسیدن به مضامین تئاتر دفاع مقدس برمی‌داریم.
نیاز به تولید آثار فاخر داریم
مجید اشتیاقی از دیگر سخنرانان این نشست عنوان کرد: برای این‌که در آینده یک برنامه‌ریزی را به صورت پژوهشی انجام داد باید به چند مقوله توجه کرد. نخست ضرورت‌های اقدام است، با توجه به تلاش‌های صورت گرفته این ضرورت‌ها احصا شده است منتها بازنگری و دقیق شدن در عمق این ضرورت‌ها نیاز است و باید پژوهش‌هایی درخصوص آن انجام گیرد. همچنین باید اهمیت موضوعات و زیرمجموعه‌ای که می‌توان در قالب‌های مختلف همچون متون به ویژه متون نمایشی، ادبیات داستانی و خاطرات استخراج کرد را بررسی کرد.
وی افزود: از اساسی‌ترین مواردی که باید تمرکز بیشتری بر آن داشت، می‌توان به معرفی آموزه‌های دینی، انقلابی و ملی و حفظ ارزش‌های آن با نگرش به قرآن کریم، احادیث و کلام و نوشتار بزرگان این حوزه اشاره کرد. حتی نیاز است در این بحث به فرمایشات بزرگانی چون امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و فرمایشات مقام معظم رهبری توجه شود.
او ضمن بیان این‌که بحث دیگر ادای دین به دلاور مردی‌های رزمندگان است که در هشت سال دفاع مقدس در راه هویت ملی، دینی و انقلابی با نثار جان، ایثار و شهادت فداکاری کردند، تصریح کرد: این‌ها عرصه‌های مختلفی دارد همچون خاطرات رزمندگان و ایثارگران که برخی مکتوب شدند و می‌تواند در قالب نمایشنامه و فیلمنامه قرارگیرد. معرفی آموزه‌های اخلاقی و دینی در حوزه‌های رفتاری و ملی در سلوک اجتماعی، معرفی آثار خانواده‌های معظم شهدا و جانبازان با بهره‌گیری از الگوی دینی، معرفی دستاوردهای دینی و انقلابی و ملی آحاد مردم به ویژه جوانان در عرصه دفاع مقدس نیز از جمله آن‌ها است که می‌توان به آن‌ها پرداخت.
این نویسنده با اشاره به این‌که باید در این زمینه‌ها به فکر رشد و بالندگی کسانی باشیم که در این حوزه فعالیت می‌کنند، عنوان کرد: جدیت و پشتکار هنرمندان و قلم زدن در این عرصه از دستاوردهای با ارزشی است که همچنان ادامه دارد. بسیاری از این هنرمندان در جشنواره‌های مختلف حضور پیدا کرده و به تولید اثر می‌پردازند. نیاز است این دستاوردها حفظ شود. وجود خود این جشنواره‌ها و همایش‌ها نیز از دیگر دستاوردها محسوب می‌شود. تشکیل نشست‌ها و سمینارها نیز دستاوردهای خوبی برجای گذاشت؛ مسابقات ادبی نیز برگزار شده که به تقویت نیاز دارد.
اشتیاقی در پایان سخنان خود گفت: بحث بعدی اثر بخشی در حوزه مخاطب است و در این سال‌ها شاهد بودیم این آثار مخاطبان گسترده‌ای داشت. همچنین نیاز به تولید آثار فاخر داریم و حاصل پژوهش‌ها و برگزاری نشست‌ها باید عامل رشد حوزه‌های ادبیاتی، نوشتاری، تحقیقاتی و اجرایی بشود و باید آموزش و امکانات ویژه‌ای در اختیار علاقه‌مندان، هنرمندان و نویسندگان قرار دهیم. همچنین باید با همکاری آموزش و پرورش به آموزش و اجرای تئاتر در مدارس پرداخت و این نیاز به شدت احساس می‌شود.
نشست «هویت ملی در ادبیات نمایش‌های آیینی انقلاب و دفاع مقدس» سه‌شنبه (بیست‌وسوم شهریور ۱۴۰۰) برگزار شد.
نظر شما