معرفت نفس؛ بزرگترین درس علامه حسن‌زاده آملی

اسماعیل منصوری لاریجانی در گفت وگو با خبرنگار معارف ایرنا گفت: اولین دروسی که استاد علامه حسن زاده به طور عمومی و خصوصی در همه جا مطرح می‌کرد، دروس معرفت نفس بود و معتقد بود که کلید سعادت دنیا و آخرت همین است. علامه به کلام امیرمومنان استناد می کرد که العالم من عرف ربه و کفی بالمراء جهلا ان لا یعرف نفسه؛ عالم و دانشمند کسی است که خودش را بشناسد. چه بسا دکترها، مهندس ها و آیت الله هایی که خودشان را نشناختند با وجود اینکه علم آموزی کردند. در جهل انسان نیز همین بس که آدمی خود را نشناسد و به قول مولوی قیمت هر کاله میدانی که چیست، قیمت خود را ندانی ابلهی است. لذا استاد توصیه می‌کرد که ما یک دفتر و دو دفتر هم نیستیم که بگوییم این کتاب یا آن کتاب را مطالعه کردم. 

این شاگرد علامه حسن زاده با استناد به آیه ۱۴ سوره نوح گفت: قرآن می فرماید و قد خلقکم اطوارا؛ اطوار جمع طور است. یعنی ما شما را لایه لایه، درجه درجه و پله پله آفریدیم و علامه در کتاب عیون فرمود من ۶۶ طور را کشف کرده و پیمودم و وصف آن را برای ما در کتاب عیون مسائل النفس آورده‌اند. 

وی با اشاره به آیه ۱۴ سوره اسراء گفت: استنادات سخنان علامه به قرآن و روایت بود. مثلا در آیه اقرا کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا می فرمود منظور از اقرا (بخوان) نیست که برو کتاب نفست را فردا مطالعه کن. یوم از همین لحظه شروع می شود و تا روز قیامت ادامه دارد و بر همین اساس یوم در همه روزگارها جاری است و در همین دنیا تا فرصت را از دست نداده ای باید کتاب نفست را مطالعه کنی و به قول مغربی مرا به هیچ کتابی دگر حواله مکن که من حقیقت خود را کتاب می بینم؛آن هم چه کتابی. چون هرچه انسان می خواند متوجه می شود که نردبان هایی است پنهان در جهان، پله پله تا عنان آسمان.

منصوری لاریجانی ادامه داد: گاهی یک کتاب را مطالعه می کنیم ولی چیزی گیرمان نمی آید اما اگر کتاب نفست را بخوانی پله پله تو را تا عرش می برد. امروز نیز ساحت دروس نفس و معرفت شناسی علامه که جوشیده از معارف قرآن و تعالیم اهل بیت است با روان‌شناسی متداول، قابل مقایسه نیست. اینها در واقع ورود به ساحت درونی انسان پیدا نکردند.

در جستجوی علمی که انتها ندارد

وی افزود: جستجوی علم تنها چیزی که انسان را راضی می کند و انسان هرچه علم آموزی می کند، سیر نمی شود؛ مخصوصاً علمی که صبغه اخروی داشته باشد، علمی که بوی جاودانگی بدهد و علمی که بشر را به جای این که در دنیا و در فرش مستقر کند، او را به عرش می کشاند.

این استاد دانشگاه با اشاره به این روایت که العلم علمان علم مطبوع و علم مسموع اذا لم یکن  المطبوع لاینفع المسموع گفت: علوم طبیعی مانند فیزیک، شیمی و ریاضی علم مسموع و اکتسابی است و اگر به علم مطبوع متصل شود، خوب است ولی علم مطبوع پایان ندارد و هرچه انسان بیشتر علم می آموزد، فکر می‌کند هنوز چیزی نیاموخته است. یکی از صفات علامه این بود که با آن سن و سال دست از تحقیق، تالیف و مطالعه برنمی داشت. یعنی پیری و جوانی نمی شناخت. بر همین اساس انسان هرچه دنبال علم برود، مثل تشنه ای است که در کویر می رود؛ هرچه آب می نوشد باز احساس تشنگی می کند.

وی با تلاوت آیه ۸۵ سوره اسرا گفت: خدا به ما علم قلیلی داده ولی ما به دنبال همین مقدار هم نمی رویم که اگر برویم ما را به دریای معرفت الله متصل می کند. این که بگویم من مهندس یا دکتر شدم و به مقامات بالای علمی رسیدم، اینگونه نیست. مخصوصاً علمی که بوی جاودانگی دهد علم معرفت الله است که هرچه می خواند، گویی چیزی نمی داند و اینها را مخصوصاً کسی که تشنه علم لدن باشد هر چه جلو می رود و به دنبال آن چشمه می گردد، بهتر متوجه می شود و  حضرت استاد علاوه بر علوم دنیوی و علم مسموع و مطبوع، علم لدنی را هم چشیده بود.

منصوری لاریجانی گفت: علم مطبوع یعنی طبع شده در درون انسان و آن علمی است که خداوند از ازل آن علم را اجمالاً به انسان داده است و به همین دلیل انسان به دنبال چیز مجهول مطلق نمی‌رود و خدا طعم و بوی آن علم را به او داده است و به قول مولوی عاشق هر پیشه ای و مطلبی، حق بیالود اول کارش لبی. طعم همه این علوم را خدا به ما چشانده، نشانه ها را گذاشته، پیامبران را فرستاده و فردای قیامت به عنوان شاهد و دلیل آن را به رخ ما می کشد و می گوید به شما علم دادم ولی چرا از این علوم استفاده نکردید. همه ما گنجینه معرفت الله هستیم که برخی این صندوق را باز کرده و استفاده می‌کنند اما برخی آن را در بسته به آخرت می‌برند.

ضرورت طهارت نفس در کسب علم

وی اظهار داشت: علامه معتقد بود آنچه که باعث می‌شود علم پایدار باشد و انسان از میوه های علوم استفاده کند، طهارت نفس و تهذیب باطن است. هر دل ذره که بشکافی تا کهکشان شهدالله می گویند و آثار معرفت الله در آنها هست. بنابراین هر کسی با طهارت نفس و تهذیب باطن، این علوم را کشف کند، هم آثار دنیوی و هم آثار اخروی دارد؛ حتی اگر یک پرستار بیمارستان با طهارت نفس یک آمپول را به بیمار تزریق کند، برای او آثار معنوی خواهد داشت و ماندگار خواهد شد.

تازیانه سلوک و روش شناسی نفس

شاگرد علامه حسن زاده به جوانان و دانشجویان توصیه کرد تا برای آشنا شدن با افکار و اندیشه های علامه سه کتاب تازیانه سلوک، روش شناسی نفس و عرفان و قرآن و برهان از هم جدایی ندارند را مطالعه کنند و افزود: کتاب عرفان و قرآن و برهان برای دانشجویان مفید است و این کتاب زلف فلسفه را با قرآن گره می‌زند و آنها را شانی از شئون قرآن می داند.

وی با اشاره به آیه ۱۷۴ سوره نساء گفت: یا ایها الناس قد جائکم برهان من ربکم و انزلنا الیکم نورا مبینا این برهان در حقیقت از طرف خدا برای شماست و آن نور مبین نیز عرفان است. بنا بر این برهان فقط برهان ارسطویی و سینوی نیست. فلسفه نیز نوع و روشی از برهان است و نباید همه برهان عقلی را در فلسفه محصور کرد. علامه حسن زاده برهان قرآن را اعم از برهان فلسفی می‌داند و معتقد است عرفان قرآن اعم از عرفان اشراقی و صوفیانه است و خاستگاه اصلی فلسفه و عرفان را قرآن کریم می‌داند. 

جنبش علمی فرهنگی با احیای آثار بزرگان

وی افزود: ما قدر این گنجینه ها را باید در زمان حیاتشان. بدانیم ما علاقمند بودیم آثار علمی این بزرگوار که در علوم طبیعی، انسانی، فلسفه،‌ عرفان و ادبیات به عنوان منابع علمی و تحقیقی دانشجویان مطرح شود. یکی از اهداف انقلاب این بود ولی اینها دست نخورده می آیند و می روند و غبار غربت بر چهره خودشان و آثارشان نشسته و همچنان خواهد ماند. نباید اینگونه نباشد و رسانه‌ها باید یک نهضت علمی ایجاد کنند و تا زمانی که این بزرگواران زنده هستند، آثارشان را بشناسند و از ذخایر علمی آن بهره‌مند شوند.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: یکی از بهترین راههای مبارزه با فساد فرهنگی، فساد اخلاقی و فساد دانشگاهی این است که یک جنبش علمی فرهنگی بر اساس آثار این حکیمان، عرفا و بزرگان دینی خودمان در جامعه ایجاد کنیم و این می‌تواند حتی پایه سازی تمدن نوین نیز باشد و بهترین زبان گفتمان برای دنیا باشد. ما ذخایر پرباری داریم و بیش از چهار هزار و ۸۰۰ اثر علمی از زمان ابن سینا تاکنون از بزرگان ما منتشر و به زبان‌های مختلف ترجمه شده اما متاسفانه در داخل کشور و در دانشگاه های ما غریبند.

منصوری لاریجانی به تسلط علامه بر ریاضی نیز گریزی زد و گفت: استاد به منابع اصلی ریاضیات مانند هندسه، اقلیدس، مجسطی، نجوم و آثار بزرگان دسترسی داشت ولی امروز رشته هایی مانند ریاضی، فیزیک یا شیمی بیشتر کاربردی شده است و در شاخه های مختلف گسترش یافته است. مرحوم علامه به امهات و مادر علوم ریاضی، جبر، مثلثات، هندسه، اعداد و حروف مسلط بود. مثلا در مثلثات معتقد بود علاوه بر سینوس، کسینوس، تانژانت و کتانژانت می توان درجات بیشتری را به شکل های هندسی اضافه کرد و نباید آن را به این اندازه که هست، محدود نکنیم.

وی افزود: علامه در اعداد نیز همین گونه بود. مثلاً علامه غالبا از ریاضیدان ها می پرسید یک بزرگتر است یا دو و طبیعی است که بگویند دو بزرگتر است در حالی که یک، معادلی ندارد. چون یک، عدد اصلی است و فرد نیست و اعداد فرد از سه شروع می شود و حتی استاد با استناد به آیه قل هو الله احد، وحدت وجود را با وحدت عددی اثبات می کرد.

علامه حسن‌زاده آملی در  ۱۳۰۷ خورشیدی در قریه ایرا بخش لاریجان شهرستان آمل دیده به جهان گشود. در ۶ سالگی به مکتب‌خانه رفت، علاقه وی به درس و قرآن تا اندازه ای بود که در خردسالی تمام قرآن را به خوبی یاد گرفت. وی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه روحانی (حوزه علمیه) را در محضر روحانیونی همچون؛ محمد آقا غروی، عزیزالله طبرسی، شیخ احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی و ابوالقاسم رجایی فرا گرفت. سپس به تهران آمد و در مدارسی چون مبارک حاج ابوالفتح و مدرسه مبارک مروی به فراگیری دانش پرداخت  و نزد حاج میرزا ابوالحسن شعرانی طهرانی در حدود ۱۳ سال به تربیت و تعلیم پرداخت و فنونی را از قبیل علوم منقول، معقول، تفسیر، کتب قرائت و تجوید، کتب ریاضی و نجوم، تعلیم کتب مختلف و استخراج تقویم نجومی کسب کرد که تعلیمش چهار سال طول کشیده بود. حسن زاده آملی در ۲۲ مهر ۱۳۴۲ خورشیدی به قم رفت و در آنجا تحصیلات حوزوی خود را به پایان رساند.

این عالم و فیلسوف برجسته و شهره جهان اسلام که به زبان‌های فرانسوی و عربی نیز مسلط بود. آثار بسیاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی دارد، همچنین برخی از مهم‌ترین آثار فلسفی و عرفانی چون اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم را تصحیح کرده و بر آنها شرح و حاشیه نگاشته است. به باور حسن‌زاده آملی، فلسفه و عرفان اسلامی در مسیر واحدی است و دین، فلسفه و عرفان، با هم هماهنگ است. او ادعای یونانی‌بودن فلسفه اسلامی را نادرست می‌داند؛ به این دلیل که فیلسوفان مسلمان، اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام را عمق بخشیده و پخته‌اند. به گفته یکی از شاگردان وی، حسن‌زاده بیشترین تأثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است.

از جمله آثار فلسفی وی می توان به الاصول الحکمیه، الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه، النور المتجلّی فی الظّهور الظّلّی، ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین، ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات، تصحیح و تعلیق شفا، تصحیح و تعلیق اشارات، تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام، تقدیم و تعلیق راسله اتحاد عاقل به معقول، دررالقلائد علی غررالفرائد، دروس اتحاد عاقل به معقول، رساله اعتقادات، رساله العمل الضابط فی الرّابطی و الرابط، رساله‌ای در اثبات عالم مثال، رساله جعل، رساله رؤیا، رساله مثل، رساله نفس الأمر و... اشاره کرد.

در حقیقت باید نگاشته‌های این عالم فرزانه را به پنج دسته: تألیف مستقل، شروح، حواشی و تعلیقات، تصحیح آثار دیگران و رسالات تقسیم کرد. یکی از نخستین آثار وی تصحیح و اعراب گذاری و تحشیه نصاب الصبیان است. ایشان همچنین علاوه بر این آثار، اشعار اثرگذار و جذاب به زبان طبری و فارسی در قالب دیوانی از خود برجای گذاشته است.

علاوه بر تالیف و نگارش کتاب های گوناگون، وی حدود ۱۷ سال به تدریس ریاضیات و هیات مشغول بود. حسن‌زاده پس از سکونت در قم، ۱۴ دوره شرح منظومه، ۴ دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه و ۴ دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز از جمله دیگر تدریس‌های او است.

سرانجام این عالم فرهیخته پس از سال‌ها مجاهدت علمی در سوم مهر ۱۴۰۰ خورشیدی در ۹۳ سالگی و بر اثر نارسایی شدید قلبی دیده از جهان فروبست. آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری در پیامی نوشتند: این روحانی دانشمند و ذوفنون از جمله‌ی چهره‌های نادر و فاخری بود که نمونه‌های معدودی از آنان در هر دوره، چشم و دل آشنایان را می‌نوازد و توأماً دانش و معرفت و عقل و دل آنان را بهره‌مند می‌سازد. نوشته‌ها و منشأت این بزرگوار منبع پر فیضی برای دوستداران معارف و لطائف بوده و خواهد بود.

پیکر آن عالم ربانی روز سه شنبه ششم مهرماه در روستای ایرای لاریجان به خاک سپرده شد.