تاریک و روشن تاریخ در محوطه چهار هزار ساله ریوی خراسان شمالی

هزاره های تاریخ در ریوی خراسان شمالی گویا زبان به سخن گشوده اند تا داستان ها بگویند و راز و رمز های این ساتراپی هخامنشیان را بازگو کنند.

اگر در قلب ریوی که دژی استوار از عمق آن بیرون کشیده شده توقف کنیم آن چه از دل کاوش ها بیرون آمده، ما را  در هزارتوی زمان به عقب می برد و انگار می توان هیاهو و آمد و شد زنان و مردان، ارابه های جنگی و چکاچک شمشیرهای سربازان و صدای شهری را شنید که کم کم زوایای تاریک آن با کاوش های باستانشناسی روشن می شود.

حتی باستان شناسان معتقدند که این جا ممکن است همان «آساک» مرموز و گمشده تاریخ باشد که داریوش بزرگ در آن تاج بر سر گذارد و از دیگر سو در برهه ای از تاریخ نیز دژی نظامی و محل تدارکات سربازان هخامنشی هنگام عبور از جاده ابریشم بوده باشد اما همه اینها در محوطه ۱۱۰ هکتاری زیر خروارها خاک نهان است و ۹ فصل کاوش تنها اندکی از زوایای این استقرارگاه قدیمی را که عمر آن تا عهد مفرغ گمانه زنی شده آشکار کرده است.

راه دوری بین جاده آسیایی و این محل نیست و مسافران گذری می توانند فقط با طی ۲ کیلومتر و وارد شدن به آشخانه مرکز شهرستان مانه و سملقان به روستای نجف و سپس به این محل برسند و  گستره ای سبز و سکوتی تاریخی را تجربه کنند که در دل خود  مرکز تمدنی کهن را در آغوش گرفته و چه بسا محل رازهایی است که یکایک ساکنان این کهن شهر با خود به دل خاک برده اند.

چرا ریوی اهمیت دارد؟

سرپرست هیات باستان‌شناسی محوطه باستانی ریوی در مانه و سملقان خراسان شمالی در این زمینه اظهار داشت: محوطه باستانی ریوی که ۱۱۰ هکتار گستره دارد به عنوان قدیمی ترین استقرارگاه انسان در شمال شرق کشور است که قدمت آن با توجه به شواهد تاریخی به عصر مفرغ باز می گردد.

دکتر سیدجواد جعفری  با بیان این که بحث هویتی این مجموعه باستانی اهمیت آن را از دیگر مجموعه های استان بیشتر کرده است و شواهد آثار یک استقرار قوی در این دوران را نشان می دهد، افزود: اشک در شهری به نام آساک تاجگذاری کرد و نام این شهر بارها در متون تاریخ به کار برده شده است و با توجه به محدوده و شواهدی که در این شهر پیدا شده ممکن است این نقطه همان آساک تاریخی باشد اما باید شواهدمان تکمیل شود.

به گزارش ایرنا، سلسله اشکانی یا اشکانیان (۲۴۷ پ. م. ۲۲۴ م) که با نام امپراتوری پارت‌ها نیز شناخته می‌شود یکی از قدرت‌های سیاسی و فرهنگی ایرانی در ایران‌زمین بود که ۴۷۱ سال بر قسمت اعظم غرب آسیا حکومت کرد.

موسس و بنیانگذار این دودمان، اشک نامیده شد و این امپراتوری در قرن سه پیش از میلاد توسط اشک رهبر قبیله پرنی پس از فتح ساتراپ پارت در شمال شرقی ایران تاسیس شد که به گفته مورخان این شخص در شهر آساک تاجگذاری کرد.

اصلیت اشکانی‌ها از تیره ایرانی پرنی و شاخه‌ای از طوایف وابسته به اتحادیه داهه از عشایر سکاهای محدوده شرق دریای خزر بودند، آنان از ایالت پارت که مشتمل بر خراسان بزرگ فعلی بود، برخاستند.

ریوی و عهد مفرغ

سرپرست هیات باستان‌شناسی محوطه باستانی ریوی در مانه و سملقان خراسان شمالی افزود: این شهر در قلب حکومت هخامنشی آن دوره که از چین تا یونان امتداد داشت کشف شده است و آثاری از امپراتوری های هخامنشی، ساسانی و اشکانی و حتی عهد مفرغ دارد.

جعفری با بیان این که بیش از ۵۰  سال از ثبت این محوطه در فهرست آثار ملی خراسان می گذرد، گفت: اگر چه بخشی از این محوطه تخریب و تصرف شده است اما در باقیمانده این محوطه آنقدر شواهد قوی باستانشناسی وجود دارد که به ادامه کار لطمه وارد نمی کند.

وی  گفت: سازه های معماری این محوطه در سطح زمین قرار دارند و کافی است ۳۰ سانتیمتر خاکبرداری شود تا این سازه ها سر از خاک برآورند و با توجه به همین امر حتی کشت درختان نیز در این مکان ممنوع است.

رییس پایگاه میراث فرهنگی ریوی  اظهار داشت: درحالی  که یک گپ باستانی بزرگ در این نقطه وجود داشت نتایج کاوش های باستان شناسی، زوایای تاریک این مقطع زمانی را در شمال شرق کشور روشن کرد  و به همین دلیل است که کاوش های این محل با حضور باستانشناسان آلمانی تا  هفت فصل انجام شد اما با همه گیری کرونا ۲ فصل است که باستان شناسان آلمانی نتوانسته اند به ایران بیایند و در کاوش ها مشارکت کنند.

وی با بیان اینکه در هر نقطه این محوطه ۱۱۰ هکتاری که گمانه زنی شد، نتایج خوبی به دست آمد، خاطرنشان کرد: با ساختمان هایی قوی روبه رو شدیم که قدم به قدم ما را با تاریک و روشن دوره هخامنشی، ساسانی و اشکانی در شمال شرق کشور آشنا می کند و حتی باستان‌شناسان ایرانی و آلمانی در جریان کاوش مشترک در محوطه این تپه، موفق به یافتن شماری مهرهای گلی مربوط به عصر هخامنشی و اشکانی شدند که در نوع خود بی نظیر است.

 جعفری افزود: از آنجا که در دوره امپراتوری های باستانی ایران استقرارهای بزرگ در دشت‌های کوچک مانند این دشت شکل می گرفت، می توان ریوی را گذرگاهی دانست که در شمال شرق، گذرگاه ورودی اقوام مختلف آسیای میانه بوده و برای شکل گیری و استقرار تمدن ها مناسب بوده است.

سرپرست هیات باستانشناسان ریوی اظهار داشت: تاکنون یک قلعه نظامی و یک کاخ هخامنشی از دل خاک بیرون آمده که پایه و ستون دارد و در تپه ریوی (B) هم که مربوط به دوره ساسانی است شهری ۵۰ هکتاری پیدا شده که بخش حاکم نشین آن است.

جعفری گفت: از آنجا که مطالعات ما نشان از وجود یک شهر در این منطقه دارد، بناهای حکومتی و ساختمان های بزرگ خارج شده از دل خاک نیز موید این مطالعات است.

وی قدیمی ترین بخش این محوطه را گورستانی دانست که قدمت آن به سه هزار و ۷۰۰ سال قبل باز می گردد و گفت: از حفاری این محل ۱۲ اسکلت انسان پیدا شد و همچنین ۹۰۰ قلم اشیای باستانی نیز یافت شده که در موزه مردم شناسی بجنورد نگهداری می شود.

وی در مورد اهمیتی که ریوی می تواند در مورد جذب گردشگر داشته باشد نیز گفت: این محل تا جاده آسیایی فقط دو کیلومتر فاصله دارد و با ایجاد راه دسترسی مناسب و هم چنین ساخت سایت موزه ریوی می تواند در جذب گردشگر نقش موثری ایفا کند.

 سرپرست هیات باستان‌شناسی محوطه باستانی ریوی در مانه و سملقان خراسان شمالی خاطرنشان کرد: واکاوی هر چه بیشتر این محوطه تاریخی می‌تواند به یافتن شهر گمشده آساک کمک کند، شهری که اشک اول در آن تاجگذاری کرد.

نخستین محوطه باستانی شمال شرق

وی با بیان این که کشف آثاری از امپراتوری هخامنشی در این نقطه برای اولین بار در شمال شرق کشور اتفاق افتاده است، اظهار داشت: یکی از دلایلی که یک شهر در جایی شکل می گیرد علاوه بر عوامل جفرافیایی، سیاست و موضوعات حکومتی آن دوره است و این نقطه نیز تمام این شرایط را دارد.

جعفری خاطرنشان کرد: یکی از مهم ترین ساتراپی ها در دوره هخامنشی، ساتراپی پرساوا در کنار ساتراپی گرگان بود که حتی داریوش در بیستون هم به آن اشاره کرده است.

 وی با بیان این که در مورد وجود استقرار گاه های متوالی مربوط به دوره های هخامنشی، ساسانی و اشکانی که در این محل شکل گرفته اطمینان داریم، افزود: در گاه نگاری شهر، از بررسی مواد سطحی تا نوع پلان، مطمئن هستیم ریوی یک دوره هخامنشی یک دوره ساسانی و یک دوره اشکانی داشته است و اگر کتیبه و نوشته های بیشتری مانند مهرهایی که یافتیم پیدا کنیم، می توان اطلاعات کامل تری از این شهر به دست آورد.

سرپرست هیات باستانشناسی محوطه باستانی ریوی اظهار کرد: این محوطه در سال ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی  ثبت و در  سال ۵۶ عرصه و حریم آن تایید و میله کوبی شد اما با وجود این که سه چهارم مرکز این محوطه که تپه ( D) نامیده می شود از بین رفت اما یک انبار یا خزانه بزرگ در بخشی که شهر هخامنشی بوده کشف و از بناهایی مانند این انبار که ۱۱ متر طول و دو و نیم متر عرض دارد، بیست انبار دیگر نیز گمانه زنی شد.

این باستان‌شناس گفت: از این مکان که محل انبار گردانی بوده خمره هایی مهر موم شده با امضا پیدا شد که این امضا ها ما را به تعاملات اجتماعی و اقتصادی آن دوره می رساند.

تحولات جوامع انسانی ۳۷۰۰ سال قبل

جعفری با بیان اینکه حدودا سه هزار و ۷۰۰ سال تاریخ تحولات جوامع انسانی دشت سملقان را می توانیم در تپه ریوی مطالعه کنیم، گفت: در چشم انداز ۱۰ ساله مطالعات ریوی، هم بحث مطالعاتی و هم بحث گردشگری را مدنظر داریم و از همین امسال سعی می کنیم ۲ ترانشه را حفظ کنیم که با حفظ این ترانشه ها شرایط کم کم برای حضور گردشگر فراهم می شود.

وی با بیان اینکه همکاری موسسه باستان شناسی آلمان تا پایان کاوش ها با میراث فرهنگی ادامه خواهد داشت، افزود: تلاش ما این است در فازهای بعدی راه های بیشتر و ترانشه های بیشتری را کار کنیم و فضای مورد نیاز گردشگر در مراحل بعدی طراحی و ساخته شود.

 وی با بیان این که در این کار مشترک با موسسه باستان‌شناسی آلمانی، تقریبا سالی ۲۰ میلیارد ریال اعتبار هزینه شده است، گفت: اگرچه برای ایجاد سایت موزه باید زیرساخت هایی مهیا شود که زمان‌بر است و تامین آن ها همت همه مسوولان مرتبط را می طلبد اما هم اکنون با تامین اندکی از زیرساخت ها هم می توان بستری برای بازدید گردشگران از این محل فراهم کرد.

آغاز فصل نهم کاوش ها

نهمین فصل کاوش در محوطه باستانی ریوی که به علت شرایط کرونایی حدود ۲ سال بود متوقف شده بود، اکنون با حضور باستان شناسان کشوری آغاز شده است.

در این مورد سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی از ادامه و تکمیل مطالعات باستان شناسی تا ۳ فصل دیگر در این محدوده خبر می دهد.

علی مستوفیان افزود: کاوش های ریوی با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و موسسه باستان شناسی آلمان از سال ۱۳۹۱ آغاز شده و با توجه به اهمیت علمی و گردشگری این اثر تاریخی، برنامه منظمی با عنوان «پروژه باستان شناسی ریوی» برای کاوش و پژوهش در این محوطه تاریخی تدوین شد.   

وی گفت: مهمترین فعالیتهای این فصل، کاوش باستان شناسی، مطالعه ژئومورفولوژی، ساماندهی محوطه و تهیه طرح سایت پلان مدیریتی و مرمت آثار حاصل از کاوش است که با همکاری متخصصانی از ایران و آلمان انجام خواهد گرفت.

وی با بیان این که این محل به پایگاه میراث فرهنگی نیز ارتقا یافته است، افزود: با این ارتقا اعتبارات و برنامه های بیشتری در این منطقه اجرا می شود.

 ایجاد کمپ گردشگری در شهر تاریخی ریوی

مستوفیان از صدور موافقت اصولی برای ایجاد کمپ گردشگری در شهر تاریخی ریوی نیز خبر داد.

وی گفت: با توجه به لزوم ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای افزایش صنعت گردشگری در منطقه سملقان، وجود پتانسیل‌های لازم در محوطه تاریخی ریوی و همکاری مردم منطقه، موافقت اصولی ایجاد کمپ گردشگری روژان با مدیریت و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی صادر شد.
وی افزود: نقشه‌ها و برآوردهای اولیه ایجاد این کمپ تهیه شده است و با پیگیری مالک و حمایت فرمانداری شهرستان مانه و سملقان و اداره کل میراث فرهنگی، به‌زودی عملیات ساخت آن آغاز خواهد شد.
مستوفیان گفت: با توجه به اهمیت و پتانسیل‌های گردشگری و اشتغال‌زایی این محوطه تاریخی، در تلاش هستیم تا با اجرای طرح‌های گردشگری همگام با فعالیت‌های پژوهشی، زمینه لازم برای جذب گردشگر و اشتغال‌زایی پایدار در محوطه تاریخی ریوی فراهم شود.

این محوطه در سال ۱۳۴۶ با شماره ۷۲۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

محوطه تاریخی ریوی در سه کیلومتری غرب شهر آشخانه و یک کیلومتری غرب روستای نجف از توابع شهرستان مانه و سملقان قرار دارد، بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی این محوطه یک استقرارگاه کهن در دشت سملقان بوده که از حدود ۳۵۰۰ سال قبل تاکنون موردتوجه جوامع بشری بوده است.

مهم‌ترین دوران استقراری این محوطه مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی بوده که سکونتگاهی با ویژگی‌های شهری بوده است.

تپه های تاریخی خراسان شمالی 

تپه های تاریخی زیادی در خراسان شمالی وجود دارد که هم اکنون باستان شناسانی از کشورمان و  کشورهای چین و آلمان بر روی این تپه ها نظیر تپه ارگ نادری در شیروان، یام در فاروج و تپه تاریخی پهلوان جاجرم مشغول به فعالیت هستند که قدمت آنها به دوره هخامنشینان می رسد.

محوطه تاریخی ریوی در پنج کیلومتری غرب شهر آشخانه و در نزدیکی روستای نجف و قره مصلی واقع شده است.

این اثر تاریخی در سال ۱۳۴۶ با شماره ۷۲۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۹۱ فصل اول کاوش باستان شناسی این اثر آغاز شد با وسعتی حدود ۱۱۰ هکتار، در واقع بقایای یک شهر دوران هخامنشی است که ویژگی های باستان شناسی منحصر به فردی را داراست.

خراسان شمالی در شمال شرق کشور واقع شده است و بر اساس آخرین آمار سرشماری جمعیت این استان ۸۶۳ هزار نفر است.

 این استان سکونتگاه اقوام کرد، ترک، ترکمن، تات، لر و بلوچ است.