زمین پای ایستادن ندارد

به گزارش ایرنا، عدم توجه به معضل فرونشست خاک، تبعات غیرقابل جبرانی در طبیعت دارد و با نزدیک شدن آن به شهرها موجب وارد آمدن آسیب های جدی به زیرساخت های آنها می شود. 

بنا به نظر کارشناسان، سازمان های متولی فرونشست زمین مثل سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، شرکت آب منطقه ای، جهادکشاورزی، حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی و امور آبخیزداری و شهرداری ها از جمله نهادها و اداراتی هستند که باید با انجام اقدامات مسوولانه و هم افزایی لازم مانع کاهش ذخایر آبی و فرونشست های خطرآفرین برای حیات در این گونه مناطق انجام شوند. 

این در حالی است که برخی از مدیران حتی مسوولیت اداره و نهاد زیر نظر خود در این خصوص  انکار می کنند و این خود خطرناک تر از تبعات فرونشست زمین است و باید هر چه زودتر چاره ای اساسی برای آن اندیشیده شود. 

فرونشست زمین در دشت های مرند، شبستر-صوفیان، تسوج و کردکندی 

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان شرقی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در خصوص وضعیت فرونشست و شرایط پیشرفت آن در استان و پیش بینی آینده، گفت: هر چند که سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور متولی اصلی بررسی فرونشست زمین می باشد، لیکن با توجه به اهمیت پدیده مذکور و تبعات منفی مربوطه از جمله وارد شدن خسارات اقتصادی و زیست محیطی، پیامدهای اجتماعی، آسیب به شریان های حیاتی، خطوط ارتباطی و کاهش ظرفیت ذخیره آبخوانها، شرکت آب منطقه ای استان از سال های گذشته به پدیده فرونشست زمین توجه داشته است. 

یوسف غفارزاده اظهار کرد: متأسفانه در سال های اخیر در محل تعدادی از ایستگاه های اندازه گیری سطح آب زیرزمینی، شواهدی مبنی بر وقوع پدیده فرونشست(لوله زایی چاه های پیزومتری) در برخی از دشت ها از جمله مرند، شبستر-صوفیان، تسوج و کردکندی مشاهده شده است و در صورتی که افت سطح آب زیرزمینی دشت ها کاهش یا متوقف نشود، فرونشست زمین تداوم داشته و تبعات منفی آن جبران ناپذیر خواهد شد.

وی با اشاره به علل فرونشست زمین، گفت: فرونشست تغییرات قابل مشاهده قائم سطح زمین است که معمولاً به شکل صفحه ای یا بشقابی بصورت جابجایی های رو به پایین دیده می شود، یکی از عوامل فرونشست زمین، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی و به تبع آن افت سطح آب زیرزمینی می باشد.

غفارزاده ادامه داد: در این شرایط فضاهای موجود در زمین از آب خالی شده و خلل و فرج موجود در خاک نیز کاهش یافته و این موضوع سبب فشردگی لایه خاک و تراکم آن می شود، در نهایت بر اثر این ساز و کار، فرونشست یا حرکت به طرف پایین سطح زمین اتفاق می افتد. 

وی گفت: غیر از عامل بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی، عوامل دیگری از قبیل استخراج منابع طبیعی نفت و گاز، بهره برداری از معادن، انحلال سنگ های آهکی و عوامل تکتونیکی نیز می توانند منجر به بروز پدیده فرونشست زمین شوند که به طور مسلم ساز و کار و شکل فرونشست آنها می تواند متفاوت باشد بر این اساس در پایش فرونشست باید به عوامل ایجاد کننده آن توجه داشت. 

وی تبعات اعم از اقتصادی، اجتماعی، صنعتی  و فرهنگی آن را بازگو و خاطرنشان کرد: فرونشست زمین می تواند تبعات اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و غیره را در پی داشته باشد که در این راستا نوع، وسعت و شدت این خسارات بستگی به میزان نشست و منطقه دارد. 

غفارزاده تشریح کرد: اهم این اثرات عبارت از تحت فشار قرارگرفتن جدار چاه ها و تخریب آنها، شکسته شدن لوله های پمپاژ، شکسته شدن و انحراف کانال های آبیاری، نشت گاز و آتش سوزی و خسارات ناشی از این سوانح، سیل گیر شدن مناطق نشست کرده و در نتیجه خسارت به سازه های موجود در این مناطق، از بین رفتن زمین های کشاورزی و بلا استفاده شدن آنها، وارد آمدن خسارت به زیرسازی و روسازی سطح وسیعی از معابر و ایجاد گسیختگی در زمین، نفوذ نشت آب و فاضلاب یا جریان شدید آنها به شالوده ساختمان ها و اماکن و ایجاد زمینه تخریب آنها، شکسته شدن یا از بین رفتن آب بندی لوله های آب، فاضلاب، گاز و غیره و ایجاد قطع مکرر جریان برای مشترکان و ترک های ناشی از نشست در پی ها و دیوارها است. 

وی ادامه داد: خرابی خطوط راه آهن، افت ناگهانی ، خمیدگی و کج شدگی یا پیچ و تاب در بزرگراه ها، نرده های محافظ آنها و غیره و لزوم تعمیر آنها و همچنین حرکات رو به پایین سازه های عمودی با قطر کم مانند تیرهای تلفن یا تیرهای برق، کاهش ظرفیت ذخیره آبخوانها و به دنبال آن مشکلات تامین آب برای مصارف مختلف کشاورزی، صنعت و شرب و ایجاد مشکل در تامین معاش زندگی اقشار مختلف مردم است.  

وی با اشاره به تبعات اجتماعی فرونشست زمین، گفت: ایجاد دست انداز، راه بندان و مشکلات دیگر در مسیر عبور و مرور خودروها و تاثیر منفی ترافیک شهری و بین شهری و احتمال بروز خطر، از دست دادن شغل و سرپناه و سرمایه های بسیاری از افراد در اثر تخریب زمین، دشواری عبور و مرور ایمن برای کودکان، بزرگسالان و وسایل نقلیه به خاطر وجود چاله های بوجود آمده در اثر نشست ها به خصوص در زمستان، آسیب رساندن به دیگر تاسیسات شهری و درگیری سازمان های مربوطه با یکدیگر از جمله این تبعات است .

وی ایجاد گودافتادگی هایی روی سنگ فرش ها و جمع شدن آب در آن منطقه، تبعات زیست محیطی، ایجاد ترک در جاده ها و زمین های کشاورزی و بناها، به زیر آب رفتن مناطق ساحلی، شکست دریاچه های مصنوعی، آلودگی ناشی از نفوذ آب دریاچه های مصنوعی به داخل چاه های آب و شیوع بیماری ها، نفوذ آب شور دریاها به آبخوانها و کاهش کیفیت آب آنها، آلودگی منابع آب زیرزمینی در نتیجه گسیختگی لوله های فاضلاب و نفت را از دیگر تبعات فرونشست زمین عنوان کرد. 

غفازاده با اشاره به راهکارها مقابله با فرونشست زمین و اهمیت تغییر سبک زندگی در آن، گفت: از جمله راهکارهای مقابله با وقوع یا تداوم فرونشست زمین و تبعات نامطلوب آن، جلوگیری از افت مستمر سطح آب زیرزمینی دشت های استان می باشد که در این راستا در سال های اخیر اقدامات مهمی توسط شرکت آب منطقه ای آغاز شده و ادامه دارد.

وی یادآور شد: بدیهی است در کنار این اقدامات، تغییر سبک زندگی و مصرف بهینه آب موجود در زمینه های مختلف کشاورزی، صنعت و شرب می تواند نقش مهمی را در جلوگیری از برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی و به دنبال آن جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی و بروز نشست زمین ایفا کند. 

وی با بیان راهکارهای مقابله و اقدامات شرکت آب منطقه ای آذربایجان شرقی اظهار کرد: این شرکت به منظور جلوگیری از وقوع یا تداوم فرونشست زمین و تبعات نامطلوب آن، از سال های گذشته اقدامات مهمی را در قالب طرح احیاء و تعادل بخشی آب های زیرزمینی شامل، نصب کنتورهای هوشمند و تقلیل منصوبات چاه های بهره برداری برای جلوگیری از برداشت بی رویه و غیر مجاز از آب های زیرزمینی، انسداد چاه های غیرمجاز، تمدید ممنوعیت توسعه بهره برداری از آب های زیرزمینی، تغذیه مصنوعی و آب های زیرزمینی آغاز کرده و با جدیت ادامه می دهد.

غفارزاده اضافه کرد: خوشبختانه در سال های اخیر میزان افت سطح آب زیرزمینی دشت های استان کاهش یافته و امید است با تداوم اقدامات تعادل بخشی، در آینده نزدیک شاهد جبران کامل کسری ذخیره مخازن آب زیرزمینی آذربایجان شرقی باشیم.

وی با بیان اقدامات مورد انتظار از سایر ارگان ها، اظهار کرد: غیر از اقدامات مربوط  به شرکت آب منطقه ای که در حال  انجام می باشد، لازم است اقدامات مقتضی توسط ارگان های ذیمدخل دیگر استان از جمله سازمان جهاد کشاورزی( مانند ترویج و استفاده بیشتر از روش های آبیاری نوین به جای روش های آبیاری سنتی یا غرقابی مشروط بر عدم توسعه سطح زیر کشت) و شرکت آب و فاضلاب( در زمینه مدیریت مصرف آب) صورت گیرد. 

وی همچنین ادامه داد: حساس سازی و آگاهی رسانی لازم در خصوص تبعات منفی فرونشست زمین در ارگان های ذیربط آذربایجان شرقی و همچنین در سطح جامعه از طریق رسانه ها انجام شود. 

اهمیت توجه به مساله فرونشست در توسعه آذربایجان شرقی

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان شرقی گفت: به طور مسلم جلوگیری از تداوم بروز یا تداوم فرونشست زمین می تواند از وارد آمدن خسارات زیاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی جلوگیری کند و هزینه هایی که برای جبران این خسارات صرف می شود، می تواند برای توسعه استان در زمینه های مختلف صنعتی، عمرانی و فرهنگی صرف شود.    

رییس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال غرب کشور نیز روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: با توجه به خشکسالی ها, کاهش بارندگی و برداشت بی رویه آب برای مصارف کشاورزی و صنعتی  و در نتیجه فقر سفره آب های زیر زمینی  در سال های اخیر شاهد فرونشست در برخی از دشت های استان هستیم. 
عبدالحمید سرتیپی اظهار کرد: دشت های شبستر، کشکسرای، شربیان و سراب با نرخ سالانه فرونشست بیشتر نسبت به سایر دشت های استان وضعیت نگران کننده ای دارند.

وی افزود: زلزله، نوع ساختارهای زمین شناسی و جابجایی های گسلی از دیگر عوامل رخداد فرونشست در دشت ها می باشند که از درجه اهمیت کمتری نسبت به برداشت آب های زیر زمینی دارد، در واقع مهمترین عامل در فرونشست زمین سو مصرف آب های زیرزمینی است.
سرتیپی اظهار کرد: با توجه به اینکه فرونشست موجب تغییر توپوگرافی منطقه و از بین رفتن آبخوان می شود و زمان لازم برای بازسازی آبخوان چند هزار سال است، متاسفانه اگر در منطقه ای فرونشست رخ داده و آبخوان بمیرد حیات گیاهی و جانوری در منطقه از بین خواهد رفت.
وی یادآور شد: سازمان زمین شناسی با استفاده از تکنیک تداخل سنجی راداری و GPS های ایستگاهی، مطالعه و  مانتیورینگ فرونشست دشت های استان را در اولویت خود قرار داده است‌. 
 وی گفت: بر اساس مطالعات انجام گرفته در سال هایی که میزان بارندگی افزایش می یابد مصرف آب های زیرزمینی نیز کاهش می یابد و در نتیجه باعث کاهش روند فرونشست می باشد.

سرتیپی ادامه داد: در استان آذربایجان شرقی دشت هایی که دچار بحران فرونشست هستند هم از نظر تعداد و هم از حیث نرخ سالانه روند افزایشی دارند که باید با همکاری دستگاه های استانی و آموزش کشاورزان در مدیریت مصرف آب با انجام کشاورزی قطره ای، اقدامات پیشگیرانه انجام شود.در استان آذربایجان شرقی دشت هایی که دچار بحران فرونشست هستند هم از نظر تعداد و هم از حیث نرخ سالانه روند افزایشی دارند که باید با همکاری دستگاه های استانی و آموزش کشاورزان در مدیریت مصرف آب با انجام کشاورزی قطره ای، اقدامات پیشگیرانه انجام شود.

وی گفت: مهمترین راه حل کاهش و حتی جلوگیری از فرونشست دشت های استان، مدیریت منابع آب های زیرزمینی و جلوگیری از حفر چاه های غیر مجاز در کنار پایش دائمی نرخ فرونشست می باشد.

وی هشدار داد: اگر فرونشست به داخل شهر ها برسد، به زیر ساخت های شهری آسیب جدی وارد خواهد کرد، بر این اساس سازمان زمین شناسی پیرو وظایف سازمانی اقدام به تهیه اطلس فرونشست آذربایجان شرقی و نقشه های پهنه بندی خطر کرده است که این نقشه ها سالانه با استفاده از کارشناسان ژئودزی، زمین شناسی و آب به روز رسانی می شوند.

وی با بیان اینکه وسعت مناطق فرونشست آذربایجان شرقی و شمال غرب کشور را نمی توان گفت، اظهار کرد: بر اساس نتایج مطالعه از سال ۹۷ تا ۹۹ مقدار فرونشست زمین در دشت شبستر حدود ۹ سانتی متر در سال، دشت کشکسرای مرند حدود ۹.۵ سانتی متر، دشت سراب حدود ۷سانتی متر، دشت شربیان حدود ۱۰ سانتی متر، دشت میانه حدود ۶ سانتی متر، دشت بناب و عجب‌شیر حدود پنج سانتی متر در سال بوده است. 
 سرتیپی با بیان اینکه تحقیقات سال اخیر نیز در حال مطالعه است، گفت: البته شهر تبریز و دشت تبریز حدود ۲ سانتی متر در سال فرونشست زمین دارد که با توجه به توپوگرافی منطقه و وضعیت تکتونیکی آذربایجان شرقی فرونشست های زیر سه سانتی متر زیاد نگران کننده نیست.

جلوگیری از هدر رفت آب، استفاده از روش های نوین آبیاری و کشت محصولات کم آب بر از اقدامات مهم جهادکشاورزیشهر تبریز و دشت تبریز حدود ۲ سانت در سال فرونشست زمین دارد که با توجه به توپوگرافی منطقه و وضعیت تکتونیکی آذربایجان شرقی فرونشست های زیر سه سانتی متر زیاد نگران کننده نیست.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی نیز به ایرنا گفت: اقدامات صورت گرفته درحوزه آب و خاک سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی در چهار سال گذشته که در جلوگیری از فرونشست خاک تاثیرگذار بوده است شامل ترویج، روش های آبیاری نوین و عدم توسعه سطح زیرکشت است.  

اکبر فتحی اظهار کرد: جلوگیری از هدر رفت آب در مسیر انتقال، استفاده از روش های نوین آبیاری و کشت محصولات کم آب بر عمده اقدامات سازمان جهاد کشاورزی استان در راستای بهینه سازی مصرف آب کشاورزی و احیای دریاچه ارومیه و جلوگیری از فرونشست آب بوده است. 

اجرای سیستم آبیاری تحت فشار تا سال جاری در حدود ۸۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی آذربایجان شرقی

رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی نیز از اجرای سیستم آبیاری تحت فشار در ۷۸ هزار و ۴۴۰ هکتار از اراضی استان تا پایان سال ۹۹ به عنوان یکی از راهکارهای مقابله مقابله پدیده فرونشست زمین خبر داد و افزود: امسال نیز ۱۶۷۰ هکتار به این نوع آبیاری مجهز شدند. 

اکبر فتحی با اشاره به اقدامات انجام گرفته این سازمان در حوزه اجرای طرح های آبیاری زیر فشار در سال‌های گذشته، اظهار کرد: در ۶ سال گذشته بالغ بر ۱۴ هزار و ۳۲۸ هکتار از اراضی خرده مالکی استان با اعتبار ۱۵۵ میلیارد تومان مجهز به سیستم آبیاری تحت فشار شده‌اند.

وی با اشاره به لوله گذاری ۲۸۵ کیلومتر از پایاب چاه‌های استان، افزود: در ۱۲ هزار و ۱۹۷ هکتار از اراضی حوضه دریاچه ارومیه نیز طی سال‌های ۹۴ تا ۹۹ با اعتباری بالغ بر ۱۲۷ میلیارد تومان سیستم آبیاری تحت فشار اجرا شده است.

فتحی در خصوص سایر اقدامات موثر در خصوص محافظت از خاک و جلوگیری از فرونشست زمین، ادامه داد: در طی این مدت هم‌چنین در مجموع ۱۳۳ کیلومتر از اراضی استان، کانال‌های آبیاری عمومی با اعتبار ۵۲ میلیارد تومان بهسازی شده که این میزان در اراضی حوضه دریاچه ارومیه بالغ بر ۷۸ کیلومتر و تامین اعتبار ۳۰ میلیارد تومانی بوده است.

وی با اشاره به لایروبی و مرمت ۲۵۱ رشته قنات استان طی چهار سال گذشته، اظهار کرد: این اقدام با تخصیص اعتبار ۱۵ میلیارد تومان انجام گرفته است و تعداد ۱۵۰ رشته قنات نیز در حوضه دریاچه ارومیه لایروبی و مرمت شده که اعتبار اجرای این طرح ها ۹ میلیارد تومان است.

وی افزود: همجواری آذربایجان شرقی با دریاچه ارومیه موجب استحصال محصولات متنوع و زیادی در این حوضه می شد که خطر کاهش آب امکان کاهش تولید محصولات کشاورزی را به دنبال داشت.

فتحی با بیان اینکه سازمان جهاد کشاورزی استان کل برنامه های مربوط به بهینه سازی مصرف آب کشاورزی را در اولویت برنامه های خود قرار داده است افزود: برای اینکه میزان تولید محصولات کشاورزی در استان به دلیل کاهش آب دریاچه، کاهش نیابد، پروژه های مربوط به بهینه سازی مصرف آب کشاورزی در اولویت قرار گرفته بود.

وی افزود: علاوه بر اقدامات زیرساختی مثل ایجاد و اصلاح سیستم ها و کانال های آبیاری و بهسازی قنوات، اقدامات نرم افزاری برای اصلاح الگوی کشت برای استفاده مطلوب از آب در استان در این مدت انجام شده است که به عنوان مثال می توان به جایگزینی محصولات مثل کلزا و کینوا که جدیداً وارد ادبیات کشاورزی استان شده، با محصولاتی با مصرف آب بیشتر مثل پیاز و یونجه اشاره کرد.

فتحی با اشاره به کشت نشایی برخی محصولات مثل پیاز در این حوضه گفت: در این کشت حداقل ۴ مرحله از آبیاری محصول حذف می شود که برای کشت محصولات ضروری و پرمصرف مناسب است و موجب حفاظت آب و خاک می شود. 

فتحی در تشریح دیگر اقدامات در جلوگیری از هدررفت آب، حفاظت از خاک و فرونشست زمین، گفت: سازمان جهاد کشاورزی برای جلوگیری از هدر رفت آب در مسیر انتقال از روش لاینینگ کانال ها یا بهسازی کانال های آبیاری استفاده می کند که با همکاری شرکت آب منطقه ای استان تحت عنوان شبکه های آبیاری یک و ۲ و سازمان جهاد کشاورزی با عنوان شبکه های آبیاری سه و چهار که از سال ۱۳۹۶ حدود ۱۳۳ کیلومتر با اعتباری بالغ بر ۵۲ میلیارد تومان در حال اجرا می باشد.

وی افزود: ایجاد شبکه های آبیاری فرعی سه و چهار و زهکشی در پایاب سدهای استان از سال ۱۳۹۶ تا پایان سال ۱۳۹۹ در حدود ۱۶ هزار هکتار با اعتبار ۲۵۶ میلیارد تومان اجرا شده است که تا سال ۱۳۹۲ کل شبکه های آبیاری استان حدود ۴۰ هزار هکتار بود.

وی با اشاره به اعتبارات اختصاص یافته از محل رودخانه های غرب و شمالغرب در شهرستان های جلفا، خداآفرین، ورزقان و مرند گفت: علاوه بر ۱۶ هزار هکتار اشاره شده در پروژه های اشاره شده در کل استان، حدود ۱۹ هزار و ۸۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این شهرستان ها تحت پوشش شبکه های آبیاری قرار گرفته است که انقلابی در زمینه شبکه های آبیاری در این شهرستان های مرزی می باشد.

فتحی با اشاره به اعتبارات اختصاص یافته از محل رودخانه های غرب و شمالغرب در شهرستان های جلفا، خداآفرین، ورزقان و مرند گفت: علاوه بر ۱۶ هزار هکتار اشاره شده در پروژه های اشاره شده در کل استان، حدود ۱۹ هزار و ۸۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این شهرستان ها تحت پوشش شبکه های آبیاری قرار گرفته است که انقلابی در زمینه شبکه های آبیاری در این شهرستان های مرزی می باشد.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی با بیان اینکه استفاده از روش های سنتی آبیاری در مزرعه، باعث هدر رفت آب می شود، گفت: برای استفاده بهینه از آب، روش های مدرن آبیاری که همان آبیاری تحت فشار می باشد به کار گرفته شده است که شامل آبیاری قطره ای، بارانی ، تیپ و جالیزی است که در طول ۴ سال گذشته حدود ۱۴ هزار ۳۲۸ هکتار در کل استان با اعتبار ۱۵۵ میلیارد تومان تنها برای آبیاری قطره ای و بارانی اجرا شده است.

وی در ارتباط با توسعه گلخانه ها با رویکرد اصلاح الگوی کشت و کاهش مصرف آب افزود: تا سال ۱۳۹۲ حدود ۵۶ هکتار گلخانه در استان وجود داشت که در حال حاضر این مقدار به ۳۲۰ هکتار افزایش یافته و حدود ۲۸۰ هکتار در دست ساخت بوده و پیش بینی می شود تا انتهای سال به مرحله بهره برداری برسد. فتحی در خصوص اقدامات انجام شده در زمینه بهینه سازی مصرف آب کشاورزی گفت: منابع آبی استان از ۲ بخش آب های زیر زمینی و سطحی تامین می شود که عمده اقدامات سازمان جهاد کشاورزی جلوگیری از هدر رفت آب در مسیر انتقال و کاهش مصرف آب کشاورزی با استفاده از روش های نوین آبیاری و کشت محصولات کم آب بر است.

گزارش: پیمان پاکزاد