کمبود نیرو و بودجه، دلیل تاخیر انتشار فرهنگ زبان فارسی/جلد سوم به‌زودی

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، زمزمه تالیف فرهنگی جامع در فرهنگستان زبان و ادب فارسی از اواخر دهه ۷۰ شنیده شد و فرهنگستان حتی در مقاطعی اواسط دهه ۸۰ برای نوشته شدن این فرهنگ نیرو جذب کرد. اولین جلد از این فرهنگ (حرف آ) سال ۱۳۹۲ و جلد دوم آن (ا ـ اخیی)  ۱۳۹۶ منتشر شد، برآورد می‌شود این فرهنگ به ۳۰ جلد برسد که در این صورت حجیم‌ترین فرهنگ زبان فارسی خواهد بود.

علی‌اشرف صادقی، زبانشناس، استاد پیشین دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، نویسنده، مترجم و مدیر گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی ویراستار ارشد و سرپرست تالیف این فرهنگ است. وی پیشتر در تالیف فرهنگ لغت‌نامه دهخدا و فرهنگ سخن نیز همکاری کرده است و دانشجوی دکتر محمد معین و برخی از مهم‌ترین اساتید زبان و ادبیات فارسی بوده و کتاب‌هایی در زمینه دستور زبان فارسی نیز نگاشته است. 

وی شامگاه چهارشنبه (۲۸ مهر)  در نشستی مجازی به نام فرهنگ جامع زبان فارسی که به همت اتحادیه انجمن‌های علمی‌دانشجویی زبان و ادبیات فارسی و با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزار شده بود در مورد این فرهنگ و روند نوشتن آن ابتدا با بیان تاریخچه نسبتا مفصلی از فرهنگ‌نویسی در زبان فارسی نقبی به فرهنگ لغت فرس اسدی (شاعر قرن پنجم) زد و گفت: فرهنگ‌نویسی سابقه طولانی در زبان فارسی و ایران دارد ولی نه به مفهوم امروزی آن. لغت فرس اولین فرهنگ در زبان فارسی است که وی برای تربیت شاگردانش برای سرودن شعر بر اساس حرف آخر واژه‌ها، با کمک شاگردانش واژه‌نامه‌ای تهیه کرد.

وی به ضبط‌های متعدد شواهد در لغت فرس اشاره کرده و افزود: به همین دلیل نسخه‌های متعدد موجود از لغت فرس با هم فرق دارند. اما بعد از اسدی شاعران دیگری هم به همین سبک برای لغات فارسی فرهنگ نوشتند ولی هیچ کدام کلمات عربی مستعمل در فارسی را در فرهنگ‌های خود استفاده نکردند. فرهنگ جهانگیری برای نمونه که در قرن یازدهم نوشته شه وارث تمام تصنیفات فرهنگ‌هایی است که پیش از آن در زبان فارسی و به ویژه توسط ایرانیان در هند نوشته شده است.

فرهنگ‌های فارسی موجود در بوته نقد

دکتر صادقی در ادامه به فرهنگ‌های آنندراج و بهار عجم، نوشته شده در هند در قرون یازدهم هجری قمری اشاره کرد و آنها را از فرهنگ‌های خوب زبان فارسی شمرد که هم لغات فارسی در متون هندی و هم لغات عربی را مدخل کرده‌اند و بعد به فرهنگ‌النظام نوشته شده توسط داعی النظام رسید که فرهنگی پنج‌جلدی است و هم لغات عربی متداول در فارسی در آن ضبط شده و هم به ریشه‌شناسی لغات پرداخته است.

مدیر گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی به لغت‌نامه دهخدا (۱۵ جلد) رسید و ضمن بیان روند نوشته شدن این فرهنگ به معایب آن از جمله استفاده از پیکره متنی (corpus) متون فارسی فقط تا قرن هشتم، نداشتن روش فرهنگ‌نویسی، شواهد فراوان که موجب طولانی‌شدن کل فرهنگ شده و کپی بودن بعضی مداخل به ویژه در بخش اعلام اشاره کرد اما این فرهنگ را اولین تلاش ایرانیان برای ضبط کلمات با استفاده از شواهد دانست.

فرهنگ شش‌جلدی معین نیز فرهنگ بعدی بود که وی در سخنانش به آن پرداخت و آن را بیشتر مبتنی بر فرهنگ دهخدا دانست که تاحدی امروزی‌تر است، تعداد شواهد و مداخل مشخص و گامی به  پیش در فرهنگ‌نویسی به شمار می‌آید.

دکتر صادقی در مورد فرهنگ هشت‌جلدی سخن نیز اظهار داشت: این فرهنگ که با سرپرستی دکتر حسن انوری و با ویراستاری افرادی چون محمدرضا شفیعی کدکنی و خود من (در بازه ای زمانی) تدوین شده، بر اساس یک شیوه‌نامه مشخص تدوین شده است. سخن اولین فرهنگی است که در زبان فارسی با شیوه‌نامه مشخص نوشته شده است. ولی بیشتر بر اساس متون معاصر است، اَعلام در فرهنگ نیست، مداخل و شواهد مشخص است و البته هنوز چاپ اول است و اگر ناشر اجازه بدهد و ویراست‌های بعدی از آن به دست آید، برخی اشکالات رفع می‌شود.

پیکره متنی فرهنگ جامع زبان فارسی از متون قرن چهارم تا چهاردهم

دکتر صادقی با این مقدمه، روند نوشته شدن فرهنگ جامع زبان فارسی را آغاز کرد و گفت: از آنجا که متن‌های جدیدی در زبان فارسی به دست آمده و هنوز می‌آید، در گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان تصمیم به نوشتن یک فرهنگ جامع گرفتیم و آن را در شورای فرهنگستان تصویب کردیم. ابتدا قرار بود فقط واژه‌های متن‌های تا سال ۱۳۰۰ را در نظر بگیریم، ولی فرهنگستان تنها در صورتی موافقت کرد که این متن‌ها تا دوره معاصر باشد.

وی با اشاره به تلاش نافرجام برای اسکن متون برای رسیدن به پیکره متنی فرهنگ جامع زبان فارسی گفت: چون این کار ممکن نشد، پیکره متنی رایانه‌ای از حدود ۱۴۰۰ متن فارسی از ابتدای نوشته شدن شعر به زبان فارسی از قرن چهارم هجری تدارک دیدیم که در نرم افزاری به نام فرهنگ‌یار گرد آمده است. کارشناسان در این نرم‌افزار ابتدا شواهد را دسته‌بندی و دقیق می‌کنند و بعد ویراستاران آنها را ویرایش و حذف و اضافه نهایی را انجام می‌دهند.

امکان استفاده محققان از پیکره متنی فراهم می‌شود

وی نبود نیرو و کمبود بودجه را دلیل اصلی به تعویق افتادن روند فرهنگ دانست و گفت: ما سه ویراستار تمام وقت و چند ویراستار پاره‌وقت از دانشگاه تهران داریم. ویراستارهای دیگری هم داشتیم که به دلایلی ارتباط آنها با ما قطع شد. هنوز هم نتوانسته‌ایم موافقت سازمان برنامه و بودجه را برای استخدام نیروی جدید بگیریم. با شیوع کرونا هم بیشتر دورکاری کردند و همین باعث به تعویق افتادن انتشار جلدهای بعدی فرهنگ جامع شد.

استاد پیشین دانشگاه تهران در مورد زمان انتشار جلد بعدی این فرهنگ گفت: قرار بود جلد سوم نمایشگاه کتاب سال ۹۹ منتشر شود که محقق نشد ولی تا چند ماه دیگر این جلد منتشر می شود.

وی در مورد استفاده عموم از پیکره متنی رایانه‌ای فرهنگ جامع زبان فارسی نیز با اشاره به نامه رئیس فرهنگستان به وی و پاسخش در آن نامه در مورد این درخواست توضیح داد: امکانات فعلی این نرم‌افزارهای فرهنگ‌یار و خود پیکره فقط برای کار عده محدودی است و اگر تعداد پژوهشگران زیادی وارد آن شوند، کُند می‌شود.

عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: ما یکبار قبل از این به تعدادی اساتید دانشگاه امکان استفاده از پیکره را با رمز (پسورد) داده بودیم که همین مشکل کند شدن نرم افزار پیش آمد. اما با رایزنی ها با شرکت طراح پیکره در حال گسترش آن هستیم تا در دسترس محققان قرار گیرد.

وی همچنین در پاسخ به سوالی در مورد تاخیر در انتشار فرهنگ جامع زبان فارسی و احتمال کهنه شدن آن به دلیل طولانی شدن روند تالیف گفت: هر فرهنگی از همان زمان که نوشته می‌شود مرده است؛ زیرا زبان زنده و پویاست و هر روز تغییر می‌کند.