با توجه به اینکه «سرانه مطالعه» یک شاخص جهانی است که تعریف مشخص و دقیقی دارد در تعریف این شاخص تنها مطالعه کتاب (آن هم از نوع غیر درسی) را شامل می شود و مطبوعات، سایت های اینترنتی و مجازی را در بر نمی‌گیرد. متاسفانه در ایران نسبت به دیگر کشورها در جهان این شاخص پایین است و به دلیل اهمیت بالای این مساله مسوولان و نهادهای فرهنگی باید آن را در کانون توجه خود قرار دهند و تدابیری جدید و مثمر ثمر اتخاذ کنند.
اهمیت این موضوع باعث شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا گفت وگویی با «مرتضی مجدفر» کارشناس آموزش و پرورش و پژوهشگر حوزه کتاب انجام دهد که در ادامه متن گفت وگو را می‌خوانیم.
یکی از عوامل کاهش کتابخوانی ورود ترویجی فضای مجازی و فرهنگِ سه خطی است
شبکه‌های مجازی به نوعی باعث دور شدن و فاصله گرفتن افراد از مطالعه شده‌اند به نحوی که وفور این شبکه‌ها و در اختیار گذاشتن متون کتاب‌ها و اطلاعات دیگری همچون اطلاعات ادبی، فرهنگی، هنری و غیره باعث شده که اقبال به کتاب در میان مردم کمتر شود و با خواندن این مطالب احساس بی‌نیازی از مطالعه کنند در حالی که اینها مطالعه نیست، بلکه یکسری اطلاعات است که در خصوص صحت و سقم آنها حرف و حدیث فراوان است. به عنوان مثال شعری را به سهراب سپهری نسبت می دهند اما متعلق به سهراب نیست، جمله ای را به نام دکتر شریعتی منتشر می کنند اما مربوط به ایشان نیست، از کوروش کبیر آنقدر در فضای مجازی مطلب چاپ شده است که شاید یک عدد منشوری که از کوروش باقیمانده است، جمعاً ۲ صفحه هم نشود اما نسبت های غیر واقعی فراوانی در این شبکه های مجازی دیده می شود. خیلی از افراد مطالب موجز در این فضا را جایگزین مطالعه می دانند در حالی که اینها بیشتر بعد سرگرمی و تفریحی را شامل می‌شود.
فرهنگ سه خطی چیست؟ مطالبی که خیلی کوتاه، موجز، ساندویچی، کپسولی و تلگرامی نوشته می شود و در فضای مجازی به اشتراک گذاشته می شود. فرهنگِ سه‌خطی به ما می‌گوید اگر نوشته ای بیشتر از سه سطر شد، نخوان! فرهنگِ سه‌خطی به ما می‌گوید راهِ رسیدن به هدف چون درست است، طولانی است؛ پس یا بی‌خیال شو! یا سراغِ میان‌بُر بگرد! فرهنگِ سه‌خطی به من اجازه می‌دهد، چیزی را نخوانده، بپسندم. موضوعی را نفهمیده، تحلیل کنم و به هر وسیله ای برای رسیدن به هدفم متوسل شوم. چون حوصله راه‌های درست را که طولانی‌تر هم هست، ندارم.
گرانی و مشکلات اقتصادی
مشکلات اقتصادی در رشد یا رکود فرهنگ مردم تاثیر بسزایی داشته است، کتابی که تا پارسال به قیمت ۲۵ هزار تومان به فروش می‌رسید، امسال همان کتاب را ناشر در چاپ جدید به قیمت ۷۵ هزار تومان برای فروش گذاشته است، این باعث می شود که در سبد خرید خانوار و حتی افراد فرهنگی، کتاب زودترین کالایی باشد که از گردنه خارج شود و طبیعتاً اجاره مسکن، پوشاک، مواد غذایی و سایر موارد اضطراری در اولویت قرار بگیرد. کتابی که با قیمت معقولی خریداری می‌شد و افراد توانایی خرید آن را داشتند به دلیل گرانی طبیعی است که کمتر خریداری شود. به نحوی که نه تنها افراد جامعه رغبت کمتری برای خرید کتاب پیدا می‌کنند، بلکه حتی بسیاری از کتابخانه‌ها نیز در تامین کتاب‌های روز دچار مشکل می‌شوند و این گرانی باعث کاهش فروش این محصول فرهنگی شده چون توانایی خرید پایین آمده است و شهروندان نیز دیگر تمایلی به خرید کتاب و مطالعه آن ندارند.
کپی رایت آثار منتشر شده
یکی از بی‌اخلاقی ها در فضای مجازی این است که افرادی بدون اجازه، اثر تالیفی یک نویسنده را به فایل پی‌دی‌اف تبدیل می کنند و با قیمت بسیار پایین در شبکه های اجتماعی به فروش می‌رسانند. به عنوان مثال کتابی که با تیراژ بالای پنج هزار و ۱۰هزار زیر چاپ قرار می‌گرفت و حتی به چاپ شانزدهم رسیده بود، به طرز عجیبی در چاپ هفدهم دچار توقف شد با بررسی متوجه شدیم که شخصی در فضای مجازی این کتاب را در قالب عکس و پی‌دی‌اف منتشر کرده است و کتابی که با قیمت ۱۰ هزار تومان به فروش می‌رسید و لازم بود که آموزگاران مقاطع چهارم، پنجم، ششم و مدیران مدارس ابتدایی جهت مطالعه آن را داشته باشد به قیمت سه هزار تومان در صفحه مجازی خود به فروش می‌رساند و همینطور افراد دیگری در صفحات اجتماعی خود آن را بارگذاری و نشر می دادند. به طوری که بعد از این اتفاق دیگر این کتاب به چاپ نرسید، چون به وسیله افرادی در فضای مجازی و به شیوه غیرقانونی به اشباع رسیده بود. مخاطبان مقصر نیستند زیرا تخفیف برای هر شخصی که می‌خواهد خریدی انجام دهد، جذاب است.
تفاوت کپی رایت و کپی لفت (کپی پیست)
در خصوص کپی پیست باید گفت که اگر نویسنده اثر خود را در شبکه‌های اجتماعی یا فضای مجازی آنلاین نویسی یا کپی پیست کرده باشد، بازنشر آن توسط سایر افراد بلامانع است و مولف نمی تواند، مدعی حق و حقوق شود. چون نخست خود منتشر کننده مطالب بوده است. اما چنانچه بعد از چاپ همان نوشته ها افرادی بدون اجازه اثر چاپی مولف را کپی و منتشر کنند، پیگرد قانونی دارد و صاحب اثر می تواند از حق قانونی خود دفاع کند. کپی رایت (حق نشر، حق تکثیر و حق نسخه برداری) نوعی حمایت از مالکیت معنوی است که توسط سازمان مالکیت فکری جهانی ارایه شده است.
به طور مختصر می توان گفت کپی لفت یا کپی پیست تعیین کننده آزاد بودن در نشر، تغییر و گسترش یک اثر است و مالکیت عمومی را در بردارد. کپی‌لفت روشی برای ارایه یک برنامه به صورت آزاد است به طوری که کاربر ملزم شود تا تمامی نسخه‌های مشتق‌شده یا گسترش‌یافته از نرم‌افزار را نیز به صورت آزاد منتشر کند. کپی‌لفت عملی را توصیف می‌کند که در آن با استفاده از قانون کپی‌رایت، تضمین می‌شود که اجازهٔ نسخه برداری و ویرایش یک اثر برای همگان محفوظ می‌ماند و هیچ شخصی اجازه ندارد تا حق ویرایش و نسخه‌برداری را از دیگر افراد سلب کند. در واقع کپی‌لفت نوعی استفاده از کپی‌رایت اما در جهت خلاف مقصود اولیهٔ استفاده‌کنندگان از آن است، یعنی به جای درآوردن اثر به حالت انحصاری از انحصاری‌شدن آن جلوگیری می‌کند.
سایت های فروش کتاب آنلاین
سایت هایی وجود دارد که با شرایطی، نسخه پی‌دی‌اف را در اختیار مشتری قرار می‌دهند و اگر قیمت پشت جلد کتابی ۵۰ هزار تومان است آن را به زیر ۱۰ هزارتومان در سایت خود آنلاین به فروش می‌رسانند که به موجب آن افرادی که دنبال چنین فایل های ارزان قیمتی هستند به راحتی دسترسی پیدا می کنند. اکنون بسیاری از خوانندگان ما بدلیل سورفتار و تحمیل چنین فضایی به دنبال فایل پی‌دی‌اف ارزان قیمت هستند، چون راحت‌ترین راه برای مطالعه در دسترس داشتن این‌گونه فایل ها است در صورتی که این نوع مطالعه آسیب زا و صرفا جنبه سرگرمی دارد و از طرفی با این انتشارات غیرمجاز و غیرقانونی حق و حقوق نویسنده و ناشر کتاب از بین می‌رود این افراد زحمات مولف را نادیده گرفته اند و با این ترفند ها ضربه بدی به فرهنگ مطالعه در کشور وارد کرده‌اند.
کیفیت پایین محتوای کتاب های چاپ شده
یکی دیگر از دلایل عمده کم شدن مطالعه، کیفیت پایین محتوای کتاب های چاپی است؛ که باعث شده خواننده رغبتی برای خرید آن نداشته باشد. برخی از کتاب‌هایی که هم اکنون در بازار فروخته می‌شود، چون کیفیت مطلوب را ندارند، شخصی هم علاقمند به خواندن آنها نیست. تیراژ کتاب‌های دانشگاهی ما حتی به ۵۰ عدد هم رسیده که به نوعی برای کتاب های علمی فاجعه‌بار است. چون فردی این کتاب‌ها را نمی خواند. اگر کتاب مبتنی بر نیاز خوانندگان باشد به سوالات ذهنی مخاطب پاسخ بدهد، حرف تازه‌ای برای گفتن داشته باشد، مطمئن باشید که خواننده های واقعی، کتاب خوب را با هر قیمتی هم که باشد، تهیه می‌کنند. بنابراین باید کتاب خوب چاپ کرد و نهادهای دولتی و مربوطه نیز حمایت های بیشتری در خصوص حقوق مولفان و ناشران انجام دهند.
بدین منظور که تعدادی از کتاب های خوب را از ناشران بخرند و بین کتابفروشی های سراسر کشور پخش کنند تا با قیمت مناسبی به فروش برسد و افراد اهل مطالعه بتوانند کتاب مورد نیاز خود را خریداری کنند. این حرکت به افزایش فرهنگ مطالعه مردم کمک زیادی خواهد کرد. البته در همین اوضاع بد اقتصادی و بحران بیماری کرونا ما کتاب هایی را داریم که ناشران خبر از چاپ های مکرر آن می‌دهند و به چندمین چاپ خود رسیده است. پس مشخص است که کتاب خوب و نویسنده خوب هم هنوز وجود دارد.
لزوم توجه بیشتر به حقوق مولفان
قانون مصوبه مولفین مربوط به ۱۳۴۸خورشیدی است، بنابراین باید بعد از ۵۲ سال اصلاح و قانون جدید نوشته شود، بر اساس ماده ۱۲: مدت استفاده از حقوق مادی پدید آورنده موضوع این قانون که به موجب وصایت یا وراثت منتقل می شود از تاریخ مرگ پدید آورنده سی سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد، برای همان مدت به منظور استفاده عمومی در اختیار وزارت فرهنگ و هنر قرار خواهد گرفت. تبصره – مدت حمایت اثر مشترک موضوع ماده ۶ این قانون سی سال بعد از فوت آخرین پدید آورنده خواهد بود. اما علی مطهری زمانی که نماینده مجلس شورای اسلامی بود قانونی اختصاصی برای آثار پدرش آورد که مصوب شد.
یعنی قانونی که سی سال بعد از شهادت ایشان ناشران می‌توانستند، آثار او را بدون حق التالیف چاپ و منتشر کنند و برای سایر نویسندگان نیز اجرایی بود با قانون اختصاصی فرزند ایشان در مجلس، به طور استثنا از سی سال به ۱۰۰ سال تغییر پیدا کرد. یعنی از تاریخ شهادت شهید مطهری به مدت ۱۰۰ سال هیچ فردی حق کپی رایت از آثار ایشان را ندارد و حق انتشار فقط در اختیار انتشارات صدرا می باشد که در سال ۱۳۵۷ خورشیدی توسط استاد شهید آیت الله مطهری به منظور ساماندهی به امر نشر آثار معظم له و جلوگیری از پراکندگی در چاپ این آثار به وسیله ناشران متفرقه تاسیس شد. باید به جای اینکه اختصاصی این قانون به تصویب رسانده می‌شد، همه نویسندگان را در بر می‌گرفت. باید اصلاحات قضایی و قانونی صورت بگیرد تا حقی از مولف ضایع نشود. باید تدابیر کلی اندیشیده شود تا سنت کتاب و کتابخوانی به فراموشی سپرده نشود و فرهنگ کتابخوانی بیش از پیش ترویج یابد.
نظر شما