یکی از مهمترین دغدغههای انسان امروزی، حضور در فضاهای عمومی از جمله پارکها، برای بازسازی روحی و افزایش شادابی و طراوت در زندگی است؛ شاید مهمترین مساله برای عینیت بخشیدن به چنین مقولهای، جلوگیری از جرم و ناهنجاریها باشد که حیات و کار ویژه روانی یک پارک را به شدت تهدید میکند.
امروزه، امنیت شهری یکی از مولفههای مهم و ضروری در زندگی شهری محسوب میشود که باید آرامش و احساس ایمنی را برای شهروندان فراهم آورد چرا که در صورت نبود امنیت، شرایط برای وقوع جرایم بسیار مستعدتر شده و احساس امنیت در فضاهای شهری به عنوان یک مساله و نیاز شهروندان مطرح میشود.
بیتردید، تمهیدات امنیتی برای پارکها در زمره سیاستهای کلانی است که برای شهرداران اهمیت دارد و همواره ذهن برنامهریزان و طراحان شهری را به خود مشغول ساخته است چرا که فقدان امنیت، احساس خطر و ترس از جرم و جنایت در محیطهای شهری، موجب کاهش استفاده از عرصههای همگانی و ناکارایی محیطهای شهری میشود و در این صورت، فضاهای شهری عرصه حضور و تعاملات اجتماعی شهروندان نخواهد بود.
بنابراین میتوان گفت در جوامع، امنیت شهری یکی از مسائل مورد توجه در برنامهریزی شهری، معماری، شهرسازی و جامعهشناسی شهری است چرا که فضای عمومی در صورت القای احساس امنیت، علاوه بر ارتقای شهر، سطح تعاملات و فعالیتهای اجتماعی ساکنان شهر را نیز افزایش داده و در نهایت احساس مطلوبیت و رضایت محیطی را در شهروندان تقویت مینماید.
گروه پژوهش ایرنا بر همین اساس تحقیقی در مورد چالشهای مطرح در بوستانها و پارکهای پایتخت که از نظر تقسیمات اداری به ۲۲ منطقه، ۱۲۳ ناحیه و ۳۵۳ محله تقسیم میشوند، انجام داده که این فضا تا پایان سال گذشته ۲ هزار و ۳۰۰ بوستان به مساحت کل ۶ هزار و ۲ هکتار بوده است. سرانه کل فضای سبز شهروندان تهرانی نیز ۴۸/۱۶ متر مربع است که از این میزان شهروندان منطقه ۱۱ با داشتن ۲۹ بوستان و ۶۰۹ هزار و ۴۵۱ متر مربع دارای کمترین فضای سبز و منطقه ۴ با داشتن ۲۶۰ بوستان و ۱۴ میلیون و ۲۳۵ هزار و ۵۳۱ مترمربع دارای بیشترین میزان فضای سبز به شمار میروند.
بر اساس این گزارش عمده معضلات و مشکلات در ارتقای امنیت اجتماعی پارکهای تهران به شرح ذیل است:
مواد مخدر
پارکها و بوستانها از جمله اماکنی هستند که در برخی از آنها خرید و فروش و استعمال مواد مخدر در آنها صورت میپذیرد و این امر طی چند سال گذشته به سبب رونق و افزایش مواد مخدر صنعتی و شیمیایی به همراه کاهش سن استعمال و نیز افزوده شدن زنان به آمار مصرف کنندگان چشمگیر بوده است و بوی مصرف مواد مخدر سنتی و صنعتی در تجمع برخی افراد و در پارکها قابل شناسایی است.
معتادان متجاهر به اندازهای در فضاهای سبز و بوستانهای پایتخت آشکار است که دیگر نمیتوان آنها را به عنوان یک مشکل درجه اول به حساب نیاورد.
همچنین معضل دیگر در این زمینه وجود معتادان متجاهر در پارکها است؛ به گونهای که فرماندهی انتظامی تهران بزرگ دی ماه سال گذشته تعداد افراد معتاد در شهر تهران را ۴۰۰ هزار نفر اعلام کرد که از این تعداد ۲۰ هزار نفر ، معتادان متجاهر هستند.{۱}
حضور این معتادان در بعضی اوقات با سرنگ و یا زخمهای باز و نیز زنان معتاد با پوششهای بسیار نامناسب، پارکها را برای شهروندان ناایمن جلوه میدهد و به طور قطع فقدان جلوگیری از حضور آنان به بوستانها، سبب بیمیلی بسیاری از مردم برای حضور خانوادههایشان در پارکها میشود.
واقعیت این است که حضور معتادان متجاهر به اندازهای در بوستانها و معابر شهر تهران آشکار است که دیگر نمیتوان آنها را به عنوان یک مشکل درجه اول به حساب نیاورد؛ داشتن پایپ، مواد فروشی، مصرف کردن، غشکردن معتادان در پارکها و تصاویری از این دست، در برخی از پارک های پایتخت صحنههایی است که در معرض دید عموم قرار گرفته است.
البته در این مدت یگان حفاظت ناجا شهرداری تهران اقداماتی انجام داده است امابه طور حتم برای حل این معضل فقط یک دستگاه یا نهاد نمیتواند کاری انجام دهد و نیازمند ورود سایر ارگان ها و سازمانها است به گونه ای که در سال گذشته فرماندهی نیروی انتظامی تهران ۶۸۵ نفر قاچاقچی و ۸۸هزار و ۹۸۷ نفر معتاد و ۲۵ هزار و ۷۸۱ کیلوگرم مواد مخدر دستگیر و کشف کرد و یگان حفاظت ناجا شهرداری تهران نیز در همین زمان ۷۵۴ گرم مواد مخدر کشف و ۱۴۲ نفر نیز در ارتباط با مواد مخدر دستگیر کرد.{۲}
القای حس ناامنی
«دکتر عبدالرضا ادهمی» جامعهشناس و عضو هیات علمی دانشگاه در همین زمینه به ایرنا میگوید: « هر گاه هستهای از انحرافات و ناهنجاریهای اجتماعی شامل رفتارهای خلاف قانون و کارهای ضداجتماعی در یک محیطهای شهری انجام شد؛ در اصل بستر گسترش ناهنجاریها را در تمام جامعه فراهم میسازد.»
وی میافزاید: «این رفتارها اگر به صورت روالمند تبدیل شود؛ یکسری افراد که گوششان بدهکار قانون ، هنجارهای اخلاقی و قوائد ارزشی نیست، تعدادشان افزایش مییابد، به طوری که ۲۰ سال قبل این میزان جرایم در جامعه و ناامنی در پارک ها وجود نداشت.شهرداری تهران طرحی را در دست اقدام دارد که بوستانها به معتمدین محلی واگذار شود تا با حضور این افراد بهعنوان مسئول نگهداری بوستانها، امکان حضور افراد بزهکار در این اماکن از بین رود. وقتی که این رفتارهای ناهنجار افزایش یابد و فضای عمومی را نامطبوع و نامطلوب کند؛ سبب شکلگیری گروههای بزهکار میشود.»
ادهمی یادآور می شود: «وقتی که کنترل از دست نهادهای نظارتی خارج شود این فضاهای عمومی پاتوقی برای بدهوبستان گروههای انحرافی میشود. گروههایی که احتمال دارد در آینده فضاهای عمومی را به خود اختصاص دهند. بیشتر این گروهها در پارکها تعاملاتشان را انجام میدهند و خرید و فروش مواد مخدر و اقدامات نامشروع انجام دهند؛ چرا که در این پارکها و بوستانها، کمتر تحت پیگیری و نظارت قرار میگیرند.»
«علیمحمد مختاری» مدیرعامل سازمان بوستانها و فضای سبز پایتخت در گفتوگو با پژوهشگر ایرنا در این زمینه اظهار میدارد: «شهرداری تهران اکنون طرحی در دست اقدام دارد که بهزودی به مرحله اجرا خواهد رسید و آن واگذاری بوستانهای محلی به معتمدان محلی است که با حضور این افراد بهعنوان مسئول نگهداری بوستان، امکان حضور بزهکاران در این اماکن، امکانپذیر نخواهد بود.»
کمبود پارکینگ
برخی از پارکها و بوستانهای تهران از کمبود پارکینگ در رنج هستند هر چند که این معضل فقط مختص این اماکن نبوده و امری فراگیر در پایتخت به شمار میرود؛ بر همین اساس برخی از خانوادهها که برای حضور در پارکهای شهری به شیوه و سبک ایرانی قصد حضور و پهن کردن سفره و متعلقات پخت و پز همچون گاز پیکنیک و غیره را دارند؛ به قولی از خیر این امر میگذرند.
البته مدیرعامل سازمان بوستانها و فضای سبز شهرداری تهران در رابطه با موضوع پارکینگ در بوستانها به ایرنا میگوید: «اکنون بوستانهای جنگلی محوطههایی را برای پارک وسایل نقلیه دارند و بوستانهای بزرگ منطقهای هم این امکان را در اطراف بوستان ایجاد کردهاند. بوستانهای محلی و ناحیهای هم بهدلیل بعد مسافتی که در محل و ناحیه دارند و امکان استفاده شهروندان بهصورت دسترسی پیاده برای آنها امکانپذیر است دارای پارکینگ نیستند.»
سرقت
فقدان حضور گشتهای دائمی در برخی از بوستانها و یا نبود نیروی کافی سبب شده تا سرقت از وسایل شهروندان اعم از وسایل و مدارک و حتی خودروهای نقلیه مشاهده شود.
سرقت از وسایل شهرداری و فضای سبز روند افزایشی داشته و انواع وسایل اعم از لوله، کابل و وسیله دیگر آهنی که بتوان به فروش رساند، از پارکها سرقت میشود.
فرمانده نیروی انتظامی تهران سال گذشته ۶۳ هزار و ۷۶۰ سارق را دستگیر کرد که از این میزان ۲۰ هزار و ۲۳۱ نفر سارق خودرو و ۱۹ هزار و ۲۱۳ موتورسیکلت بودند که از این تعداد ۶۲ سارق توسط یگان حفاظت شهرداری تهران دستگیر و ۱۱ دستگاه موتورسیکلت و ۲ دستگاه خودرو مسروقه کشف و ضبط شده بود.
در همین زمینه «علی غمخوار» معاون فضای سبز منطقه ۴ شهرداری تهران به خبرنگار ایرنا میگوید: «سرقت از وسایل شهرداری و فضای سبز نیز در چند سال گذشته روند افزایشی داشته و انواع وسایل اعم از لوله، کابل و وسیله دیگر آهنی که بتوان به فروش رساند، از پارک ها سرقت می شود.»
علی محمد مختاری مدیرعامل سازمان بوستانها و فضای سبز پایتخت نیز در گفتوگو با پژوهشگر ایرنا در این زمینه اظهار می دارد: «یکی از مهمترین عوامل موثر بر کیفیت بوستانها امنیت میباشد. احساس امنیت، آرامش و آسودگی خاطری است که توجه به ابعاد مختلف آن میتواند ارتباطات و سرمایه اجتماعی عظیمی را که خود عاملی برای ثبات، آرامش و لذت از فضاهای عمومی شهری است، به وجود آورد؛ از اینرو سازمان بوستانها و فضای سبز بهمنظور حصول به این اهداف اقدامات مختلفی را مد نظر قرار داده تا محیط بوستانهای شهری تهران برای استفاده اقشار مختلف جامعه محیطی امن و جذاب باشد؛ بر همین اساس در طراحی بوستانهای شهری علاوه بر در نظر گرفتن سبک طراحی و استانداردهای مورد نیاز آن، سعی شده است تا با بررسی نحوه رشد گیاهان و تاج پوشش آنها طی زمان امکان ایجاد فضاهای خصوصی که ممکن است مکانهایی برای ایجاد بزههای اجتماعی باشد به حداقل رسیده و در محیط بوستانها فضاهای خلوت و بهدور از چشم وجود نداشته باشد؛ ضمن آنکه در نورپردازی محوطه بوستانها با استفاده از برجهای نوری و پایه های چراغ نهایت دقت به عمل آمده تا هیچ محوطه ای کم نوری وجود نداشته باشد.»
نزاع و درگیری
«دکتر مجید ابهری» آسیب شناس و رفتارشناس اجتماعی در گفتوگو با پژوهشگر ایرنا میگوید: «از جمله معضلاتی که در پارکها و بوستانها مشاهده میشود، بر سر مسایلی همچون ایجاد مزاحمت و نقض حریم عمومی خانوادگی، قماربازی و شرطبندی و یا زورگیری، وندالیسم (تخریب اموال عمومی)، چاقوکشی، شرارت، اخاذی و ارعاب، کیف قاپی و جیببری، خریدوفروش کالاهای ممنوع و غیره به وقوع میپیوندد.»
وی میافزاید: «این مراکز به عنوان اماکن حیاتی در تفریح و رفاه شهروندان باید از امتیازات لازم برخوردار شوند، چرا که در صورت فقدان برخورد مناسب با عوامل مزاحم یاد شده چه بسا ممکن است این عوامل و مولفههای موجود به خیابانها و مناطق اطراف پارکها کشیده شده و باعث مزاحمت شهروندان در مناطق محیطی پارکها شود.»
گفتنی است که یگان حفاظتی شهرداری تهران سال گذشته ۱۸۱ نفر را در ارتباط با نزاع و درگیری و ۳۱ نفر در ارتباط با سلاح سرد و ۲ نفر در ارتباط با سلاح بادی و شکاری و ۱۵ نفر در ارتباط با مشروبات الکلی دستگیر و ۸۹ لیتر انواع مشروبات الکلی، ۸۴ قبضه سلاح سرد،کشف و ضبط کرده است.{۳}
کم توجهی سامانه های ۱۳۷ و ۱۸۱۸
«مریم ترسایی» ۴۱ ساله و کارمند وزارت میراث فرهنگی به ایرنا میگوید: «هر چند که شهرداری تهران گفته است که چنانچه شهروندان در خصوص وضعیت روشنایی یا مشکلات دیگر در بوستانها مشکلی دارند، با شمارههای ۱۳۷ و ۱۸۸۸ تماس گرفته و مساله را اعلام کنند تا در اسرع وقت به آنها رسیدگی شود، اما این سامانهها آن طور که شایسته است ، مشکلات و معضلات شهروندان را دریافت و منعکس نمیکنند؛ گاهی ماهها زمان میبرد تا به شکایت، انتقاد و یا پیشنهاد شهروندان از طریق این سامانهها پاسخ داده شود.»
همچنین «زینب حاتمی» ۳۰ ساله و شاغل در بخش خصوصی، یکی دیگر از شهروندان تهرانی در همین زمینه میافزاید: «سامانههای ۱۳۷ و ۱۸۸۸ بعضی مواقع برای تماس تلفنی شهروندان اثری قائل نمیشوند آن طور که بعد از چند دقیقه پشت خط معطل ماندن پاسخ داده میشود که بایستی به سامانه دیگر مراجعه کنید و یا در سایت سامانه ثبت شود.»
قبح زدایی
«دکتر عبدالرضا ادهمی» جامعهشناس و عضو هیات علمی دانشگاه در همین زمینه به ایرنا می گوید: «نخستین موردی که به ذهن هر شهروند عادی و یا رهگذر در هنگام ورود به پارکها و بوستانها میرسد؛ چگونگی امنیت آن محیط است؛ اگر در پارکها و بوستانها برخورد قاطع با متخلفان صورت نگیرد؛ قطعا از یکسری ناهنجاریها و انحرافات اجتماعی قبحزدایی شده و عادیانگاری صورت میپذیرد تصور کنید که میخواهید با خانواده به پارکی بروید و تمایل دارید چند ساعتی از وقت استراحت و فراغت خود را در پارک و بوستانی به سر کنید، ناامنیهایی که وجود دارد یک احساس ناخوشایندی را به وجود میآورند.»
وی میافزاید: «قبحزدایی یکی دیگر از معضلات پارکها به شمار میرود و وقتی در این پارکها و بوستانها برخورد قاطع با متخلفان صورت نگیرد؛ از یکسری ناهنجاریها و انحرافات اجتماعی قبحزدایی میشود و عادیانگاری صورت میپذیرد و تبدیل به اقدامات روالمند میشود.»
یادگیری و الگوپذیری
«دکتر غلامرضا محمد نسل»، متخصص حقوق جزا و جرم شناسی در این زمینه به خبرنگار ایرنا میگوید: «پارکها و بوستانها برای استراحت و تفریح و گذراندن اوقات فراغت شهروندان است و نباید محل تجمع معتادان و سایر معضلات باشد و کثرت وجود چنین افرادی در بوستانها، سبب عادیانگاری شده و میتواند سبب الگوپذیری یک کودک و نوجوان از نحوه سیگار کشیدن، لباس پوشیدن ، ارتباطات و صحبت کردن آنها شود.»
پارکها نباید محل تجمع معتادان باشد و کثرت وجود چنین افرادی در بوستانها، سبب الگوپذیری کودکان و نوجوانان میشود
مدیرعامل سازمان بوستانها و فضای سبز شهرداری تهران در این زمینه معتقد است که «مناسبسازی بوستانها برای استفاده تمامی اقشار جامعه از جمله توانیابان و کهنسالان میزان استفاده از این محیط ها را برای همه اقشار جامعه مهیا کرده و در نتیجه امکان بزهکاری و ایجاد ناامنی را کاهش میدهد.»
مختاری میافزاید: «همچنین برگزاری ویژه برنامههای دینی و فرهنگی مانند جشنوارههای ماه مبارک رمضان و سایر مناسبتهای تقویمی منجر به حضور هر چه بیشتر مردم و استفاده آنها از بوستانها شد که نشان میدهد با حضور مردم امکان ایجاد ناامنی وجود ندارد. ایجاد مراکز تحقیقات و مشاوره گل و گیاه و مزارع خانواده در بوستانها نیز یکی از راههای جلب عموم مردم به پارکها و در نتیجه کاهش ناامنی بوستانها است.»
سرویس بهداشتی
«سعید بزرگی» ۳۵ ساله و کارمند بانک در گفتوگو با خبرنگار ایرنا اظهار میدارد: «کثیفی یا کمبود سرویس بهداشتی یکی دیگر از معضلات برخی از پارکها و بوستانهای تهران است آن طور که در برخی مکانها یا سرویس بهداشتی وجود ندارد و در برخی دیگر کثیف هستند. در برخی موارد نیز سرویسهای بهداشتی مشکلات فنی زیادی دارند؛ یا شلنگ آب و مایع دستشویی وجود ندارد؛ برخی دیگر در ندارند یا پنجرهها شکسته است. در بیشتر سرویسهای بهداشتی فضای مناسب مادر و کودک وجود ندارد و اغلب نیازمند تعبیه تهویههای مناسب، سنگکاری کف سرویسها، رفع مشکلات برقی و تاسیساتی، رنگآمیزی، اصلاح لولهکشی، تعویض شیرآلات وایجاد سیستم مخازن مایع دستشویی هستند.»
در ساخت سرویسهای بهداشتی مختص شهروندان معلول و سالخوردگان در پارکها و بوستانها کمتوجهی شده است.
وی میافزاید: «همچنین گاهی نیز مشاهده میشود که برخی با عناوین مامور و یا نگهبان شهرداری، هزینهای به منظور استفاده از سرویسهای بهداشتی بوستانها از افراد دریافت میکنند که بایستی نگهبانان پارکها و بوستانها این افراد را شناسایی و به یگان حفاظت شهرداری مستقر اطلاع دهند.»
وی میگوید: «این در حالی است که اهمیت موضوع سرویس های بهداشتی در جهان تا حدی است که سازمان ملل متحد ۱۹نوامبر (۲۸ آبان) را به عنوان روز جهانی توالت (World Toilet Day) نام نهاده است و از سال ۲۰۰۱ میلادی سازمان بینالمللی توالت (World Toilet Organization) تاسیس شد تا توسعه سرویس بهداشتی مدرن را در سراسر جهان در دستور کار قرار دهد.»
این شهروند خاطرنشان میسازد: «دسترسی سریع و آسان شهروندان به امکانات شهری به عنوان یک اصل ضـروری در مبحـث مـدیریت شـهری ایجاب میکند این موضوع به طور جدی مورد توجه قرار گیرد؛ بر اساس بند ٢١ مـاده ٥٥ قـانون شـهرداریهـا (مبنی بر تصریح و تأکید به ساخت سرویسهای بهداشتی، اهتمام شهرداریها به ارتقا بهداشـت عمـومی) لازم است در برنامهریزی دقیق در راستای خدمترسانی به شهروندان این امر به بهترین نحوه اجرا شود.»
وی ادامه میدهد: «همچنین در این امر کمتر به موضوع شهروندان معلول و سالخوردگان توجه شده و این در حالی است که بر اساس قانون جامع حمایت از معلولان چنانچه تعداد سرویسهای عمـومی دارای ٨ چشـمه باشـد ٢ چشـمه برای معلولان در نظر گرفته شده و نیز نصب و راهاندازی توالت فرنگی برای سالمندان نیز باید مورد اهتمام قرار گیرد.»
رنگآمیزی تجهیزات بوستانها
برخی از تجهیزات پارکها و بوستانها سالها پیش رنگآمیزی شدهاند و نیاز به بازنگری داشته و بایستی پایه چراغ ها، نردهها، مبلمان پارکی، سنگ جداول، وسایل بازی و لوازم ورزشی و دیگر بخش های پارکها و بوستانها رنگآمیزی شوند؛ چرا که ایجاد فضای شاداب برای شهروندان نیازمند رنگ و نورافشانی است و این امر نیز نیازمند ارادهای جدی از سوی شهرداری و سازمان پارکها و فضای سبز شهر تهران است.
حفظ و توسعه فضای سبز از اولویتهای مدیریت شهری بوده و علیرغم تمامی مشکلات مالی سعی شده تا تمامی احتیاجات فضای سبز مرتفع شود.
«علیمحمد مختاری» مدیرعامل سازمان بوستانها و فضای سبز پایتخت در گفتوگو با پژوهشگر ایرنا در این زمینه اظهار میدارد: «حفظ و توسعه فضای سبز از اولویتهای مدیریت شهری در تهران بوده و باوجود تمامی مشکلات مالی بهدلیل اهمیت موضوع سعی شده تا تمامی احتیاجات فضای سبز برای نگهداری و توسعه فضای سبز مرتفع شود. بنابراین هرساله با توجه به وضعیت کاری و شرایط نگهداری و توسعه فضای سبز بودجه مورد نظر به شهرداری تهران اعلام میشود و در این زمینه تاکنون مشکل خاصی وجود نداشته است در خصوص ترمیم سنگفرشهای بوستانها نیز هرساله بودجهای برای ترمیم فضای سبز در نظر گرفته میشود که هر یک از مناطق بر اساس بودجه مذکور نسبت به ترمیم بخشی از بوستانهای خود که نیاز به مرمت دارند اقدام میکنند.»
نبود نظارت
«غلامرضا محمد نسل»، متخصص حقوق جزا و جرم شناسی به خبرنگار ایرنا میگوید: «پارک یک فضای مشترک است و باید پیشگیری از جرم در این مکانها رعایت شود و برای این کار به گشتزنی مداوم ماموران و دوربینهای کنترل نیاز است؛ فضایی است که زن و بچه و پیر و جوان در آنجا تردد دارند و وجود ناامنیها باعث میشود که احتمالا استفادهکنندگان از فضای سبز به جای استراحت در پارک ، بزه دیده و قربانی سرقت واقع شوند.»
گعده معتادان و خلافکاران در پارکها نشان از سهلانگاری مسوولان بوستانها و ماموران امنیتی است.
وی میافزاید: «شهرداری باید احساس مسئولیتکند یعنی حیف است که از نظر سختافزاری این همه هزینه پارکها شود و درخت و گل ، نیکمت و مبلمان شهری و غیره مرتب باشد اما نظارتی دقیق ومستمر در این فضای مشترک عمومی نباشد و معتادان در آنجا جمع شوند و یا خلافکاران در آنجا گعده کنند که نشان از سهلانگاری مسئولان پارک دارد.»
«علی محمد مختاری »، مدیرعامل سازمان بوستانها و فضای سبز شهرداری تهران در همین زمینه اظهار میدارد: «استفاده از نیروهای حفاظتی و نگهبانی بوستانها تحت عنوان پلیس بوستان از مدتها پیش در دست اجرا بوده که از بروز ناهنجاریهای اجتماعی در بوستانها جلوگیری نمایند و منجر به آسایش و امنیت استفاده کنندگان از این فضاهای عمومی شوند.همچنین هماهنگی با نیروی انتظامی تهران بزرگ برای ایجاد امنیت در بوستانهای بزرگ شهری نیز از دیگر اقدامات مهم است که اکنون در تعدادی از بوستانهای بزرگ شهری حضور فعال دارند.»
روشن کردن آتش
«حسین حیدری» ۲۵ساله و دانشجو به خبرنگار ایرنا میگوید: «در برخی از پارکها و بوستانها خصوصا در فصول سرد زمستان برخی از شهروندان اقدام به شکستن درختان و روشن کردن آتش میکنند که در برخی مواقع سبب حادثه و آسیب به جان شهروندان و یا محیط اطراف و درختان میشود که این امر نیازمند فرهنگسازی از طریق رسانهها و نصب تابلوهای اخطار حریق آتش و گشتزنی پارکبانها است.»
این در حالی است که به استناد ماده ۴۷ قانون حفاظت از مراتع و جنگل ها و فضاهای سبز، اگر فردی در سطوح جنگل و مرتع به صورت عمد آتشسوزی به وجود آورد، شعب دادگاه مجرم را به زندان از ۳ ماه تا ۶ سال محکوم خواهد کرد.{۴}
گشت زنی نگهبانان بوستانها
بر اساس دادههای سامانه شفافیت شهرداری تهران، سازمان بوستانها و فضای سبز شهر تهران ۲۳۵ نفر کارمند رسمی دارد؛ البته قرارداد اکثر کارگران شاغل در پارکها و بوستانها با شرکتهای پیمانکاری است؛ بر اساس بودجه مصوبه سال ۱۴۰۰ شهرداری تهران توزیع اعتبارات به تفکیک ماموریت،برنامه و طرح در مورد فضای سبز بدین گونه است که تجمیع کل اعتبارات برای حقوق و مزایای مستمر و تملک دارایی سرمایه ای ارایه شده جهت «توسعه و نگهداری فضای سبز شهری و پیراشهری»، «احداث و توسعه بوستان و تفرجگاه» ، «احداث و توسعه فضای سبز معابر شهری» ، «باز پیرایی، مناسب سازی و تجهیز بوستان ها وفضای سبز» ، «توسعه جنگلکاری و کمربند سبز پیرامون شهر» ، «نگهداری فضای سبز» ، «طراحی و اجرای شبکههای آبرسانی فضای سبز» ، «نگهداری جنگل و کمربند سبز پیرامون شهر» و «جبران هزینه راهبری و مدیریت پارکها و فضای سبز سازمان بوستان ها» ۴ میلیارد و ۴۳۱ میلیون و ۴۷۵ هزار و ۱۲۸۷ ریال بوده است.
میزان اعتبارات فضای سبز شهرداری تهران کاهش محسوسی داشته و همین امر سبب کسر نیرو شده است و بر همین اساس اغلب پیمانکاران مجبورند بر خلاف قانون از اتباع غیر ایرانی که عموما افغان هستند؛ استفاده کنند.
هر چند که ردیف بودجههای دیگری نیز به طور حتم برای این امر اختصاص داده میشود اما با این همه باز هم به نظر میآید که تزریق منابع مالی بیشتر برای این حوزه بایستی مورد اهتمام قرار گیرد تا شاید وعده رئیسجمهوری مبنی بر تجدید نظر جدی در امر نظام پیمانکاران محقق شود.{۵}
در امر نگهبانان پارکها هم با دو مورد مواجه هستیم که نخست فقدان نظارت دقیق بر حسن انجام وظایف شان و دیگری کمبود نیروی انسانی برای این امر است.
«عبدالعلی کامبیز» یکی از پیمانکاران مناطق فضای سبز شهری شهرداری تهران در این زمینه به ایرنا میگوید: «در چند سال گذشته میزان اعتبارات فضای سبز شهرداری تهران کاهش محسوسی داشته و همین امر سبب کسر نیرو شده است.»
وی میافزاید: «همچنین به سبب حقوقهای نامناسب ، سختی کار و مشکلات بیمه سبب شده تا بسیاری از پیمانکاران بر خلاف قانون از اتباع غیر ایرانی استفاده کنند.»
«غلامرضا محمد نسل»، متخصص حقوق جزا و جرمشناسی به خبرنگار ایرنا میگوید: «پارکها در اغلب کشورها دارای پلیس هستند، آن طور که ماموران شهرداری با دوچرخه گشت میزنند و اگر معضلی را مشاهده کنند، تذکر جدی داده و حتی خاطیان را دستگیر میکنند. متاسفانه در پارکها، پلیس دوچرخهسوار نداریم ولی در بسیاری از کشورها چنین امری مرسوم بوده و کنترلهای مختلفی صورت میگیرد؛ به طور مثال از افرادی که سگ میگردانند خواستار ارایه مدارک از جمله واکسن و غیره میشوند و اگر سگ را رها کنند، آنها را جریمه کرده و گوشزد میکنند که بایستی آنان را کنترل کنند تا سبب آسیب یا ترساندن سایر شهروندان نشوند؛ واقعیت آن است که محیطهای پارک نیاز به انتظام دارند؛ وقتی پارکها کنترل نشود و صاحبی نداشته باشد، افراد بزهکار در آن اماکن عمومی جمع میشوند.»
وی یادآور میشود: «نباید در فضاهای عمومی و مشترک اینگونه افراد رها شوند؛ پارکها و بوستانها صاحب دارند که شهرداریها هستند و ماموران این ارگان هم وظیفهشان مشخص است؛ منتهی کمکاری میکنند به گونهای که وقتی وارد پارک میشوید هیچ ماموری را نمیبینید و نظارتی هم انجام نمیشود. اکنون اکثر خانهها، آپارتمان شده و منازل ویلایی اندک شدهاند و مردم برای پیادهروی، هواخوری، ورزش یا صحبت کردن و وقتگذرانی باید بتوانند به پارکها بروند و احساس امنیت کنند و جو خوشایند ببینند؛ که این امر لازمهاش آن است که ماموران شهرداری نگذارند چنین فضاهایی تصرف شوند، چون مردم جرات نمیکنند به آنجاها بروند و از معتادان و زورگیران در هراس هستند.»
پلیس دوچرخهسوار در پارکها نداریم ولی در بسیاری از کشورها چنین امری مرسوم بوده و کنترلهای مختلفی صورت میگیرد.اما مدیرعامل سازمان بوستانها و فضای سبز شهرداری تهران نظر دیگری داشته و به ایرنا میگوید: «شیوه استفاده از کارگران در حفظ و توسعه فضای سبز و تعداد مورد نیاز برای هر پروژه به دقت مشخص میشود.»
وی میافزاید: «هرساله نظامنامه پیمانهای نگهداری و توسعه فضای سبز و تاسیسات وابسته آن توسط سازمان بوستانها تهیه و به مناطق ۲۲ گانه شهر تهران ارسال میشود در این نظامنامه تعداد دقیق بکارگیری نیروهای کارگری بر اساس هریک از شاخصههای نگهداری مانند نگهداری درختان، درختچهها، آبنما، معابر بوستان، تاسیسات برقی و غیره در ۴۹ بخش مشخص شده و در تمامی قراردادهای نگهداری و توسعه فضای سبز کاملا مشخص است و اگر پیمانکاری خارج از این چارچوب کار کند و یا از تعداد کارگران اعلام شده تعداد کمتری را استفاده کند موضوع توسط ناظرین مقیم منطقه و ناظرین عالی سازمان بهصورت روزانه رصد شده و در صورت تخلف با پیمانکاران خاطی برخورد میشود. بنابراین با عنایت به مفاد نظامنامههای ابلاغی و تعداد نیروهای کارگری مشخص شده در هر پیمان کمبود کارگر در فضای سبز نمیبایست وجود داشته باشد.»
سنگفرش بوستانها
فرسودگی جداول و مرمت نشدن سنگفرش و کفپوش بوستانها از جمله دیگر مشکلاتی است که شهروندان تهرانی در گفتوگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشتند که «در برخی از پارکها و بوستانهای تهران دیده میشود؛ مستهلک بودن برخی از کفپوشهای زمینهای بازی کودکان در بوستانها سبب فقدان امنیت و گاهی آسیب رساندن به کودکان میشود؛ همچنین نشست آسفالت در بسیاری از پارکها و بوستانها مشاهده میشود.
هر چند که گفته میشود که «کاهش فعالیتهای عمرانی به سبب ناکافی بودن بودجه بوده و بر همین اساس نیز معابر دیگر همچون چند سال قبل دارای وضعیت مناسبی نیستند.»
آبخوری در بوستانها
نگهداشت آبخوری در بوستانها نیز از جمله مشکلات دیگری است که در برخی از پارکهای تهران مشاهده میشود،آن طور که برخی کاملا تخریب شدهاند و برخی نیز از بهداشت کافی برخوردار نیستند؛ هر چند که شهرداری تهران توجه ویژهای به امر «ایمنی بوستانها و پارکهای محلی و فراهم کردن زمینه حضور امن و ایمن خانوادهها» داشته و ایمنی و موارد بهداشتی را در شرح وظایف پیمانکاران نگهداری فضای سبز قرارداده است اما این امر نیازمند نظارت و کنترل دقیقتر، عملکرد پیمانکاران و ارسال دستورالعمل ایمنی_ بهداشت_ محیط زیست بوستانها به آنان و نیز ملزم کردن شهرداریهای مناطق به بررسی بهداشت و ایمنی شغلی و تاکید بر کنترل وضعیت آبخوریها و رستورانهای موجود با اولویت ایمنسازی و همکاری با سازمان ملی استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، ملزم نمودن مناطق و اخذ گواهی نامه استاندارد است.
خرید و فروش حیوانات
هر چند که برخی پتشاپها را برای خرید و فروش حیوانات دارای مجوز ارایه شده است اما در برخی از پارکها علاوه بر اینکه پرندههای زینتی خرید و فروش میشود، پرندههای وحشی و حتی حیوانات دیگر نیز میتوان پیدا کرد؛ حیواناتی که اکثرا خرید و فروش آنها غیر قانونی است و توسط دلالهای غیرمجاز معامله میشوند.
نامرتب بودن نمازخانهها
«حسین مقدم»۶۲ ساله و شهروند تهرانی بازنشسته در گفتوگو با ایرنا میگوید: «برخی از شهروندان از نامرتب بودن نمازخانهها، اندک بودن مهر ویا کثیف و شکسته بودن آنها گله دارند؛ ضمن اینکه در برخی از پارکها هم نظافت فرشهای نمازخانه ها مورد اعتراض است؛ گاهی نیز افرادی محل عبادت را با جای خواب اشتباه میگیرند که نیاز به تذکر نگهبانان پارکها و بوستانهاست.»
بازارچههای خوداشتغالی
ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار شهرداری تهران به منظور بهرهمندی زنان سرپرست خانوار از موقعیتهای داد و ستد و ایجاد امکان عرضه و فروش محصولات تولیدی و خدمات افراد، در فضاهای مناسب ۲۲ مناطق گانه شهر تهران اقدام به ایجاد بازارچههای خود اشتغالی کرده است. ایجاد فرصتهای اشتغال و خودکفایی مالی، حس خودباوری و خودارزشمندی، مهارتآموزی در فروش و ترغیب بانوان به فروشندگی به جای دستفروشی، ایجاد محیط کاری امن و پرآرامش و غیره از جمله اهداف ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در برپایی این بازارچهها است.{۶}
در این زمینه شماری از شهروندان به ایرنا میگویند: «هر چند که بازارچه های خود اشتغالی یکی از بخش های بسیار مهم ستاد توانمندسازی است که از طریق مکانیابی توسط امور بانوان مناطق شهرداری، شناسایی و برپا میشود اما در برخی موارد شاهد کمبود دقت کافی در مرتب سازی بازارچه های خوداشتغالی هستیم.»
کارگران فصلی
حضور و تجمع کارگران فصلی در حاشیههای برخی از پارک ها و بوستانها از جمله دیگر مشکلاتی است که سبب نارضایتی شهروندان میشود و این در حالی است که معاونتهای امور خدمات شهری و امور اجتماعی و فرهنگی و امور مناطق شهرداری تهران بر اساس قانون از اعضای ستاد ساماندهی کارگران ساختمانی و فصلی هستند.
همچنین با استناد به بند دوم از ماده هفتاد و یکم (۷۱) قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران، دبیرخانه ستاد ساماندهی کارگران ساختمانی و فصلی در معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران مستقر بوده و بر اساس همین قانون تعیین محل تجمع کارگران در مناطق مختلف شهر و ساماندهی حضور آنان در محلهای تعیینشده در ساعات محدود و مشخصی از روز و اجازه حضور به کارگران نیازمند مجوز از سوی شهرداری است.{۷}
البته هر چند که شهرداری تهران تلاش کرده تا با هدف جمعآوری کارگران ساختمانی پراکنده شده در میادین و ساماندهی کارگران فصلی محلهای اسکان کارگران ساختمانی در منطقه پایتخت تاسیس کند اما هنوز این امر به طور کامل عملیاتی نشده است.
کارتنخوابها و تکدیگری
حضور کارتنخوابها در پارکها و بوستانها از جمله معضلات اصلی در این حوزه بهشمار میرود و علاوه بر کریه ساختن منظر فضای محیط سبب ایجاد استرس و احساس ناخوشایند به شهروندان میشود.
این کارتنخوابها تکدیگری نیز میکنند، آن طور که در سال گذشته یگان حفاظت شهرداری تهران ۸۸ کارتن خواب زن و ۴۵ هزار و ۴۴۳ کارتن خواب مرد را جمعآوری کرده است.
حضور متکدیان در سطح شهر و پارکهای پایتخت یکی از آسیبهای جدی اجتماعی بشمار میرود که میتواند آسیبهای جدی روانی و بهداشتی بر روی شهروندان داشته باشد.برخی از پارکهای تهران اکنون شاهد حضور متکدیانی از سنین مختلف خردسال تا بزرگسال و حتی اتباع بیگانه است. در سال گذشته یگان حفاظت شهرداری تهران، ۱۰۱ متکدی زن، و ۸۳ متکدی مرد را جمع آوری کرده بود.{۸}
دوچرخه
«محسن فرجام» ۲۴ ساله و دانشجوی تهرانی در گفتوگو با ایرنا میگوید: «هر چند که بسیاری از پارکها و بوستانهای تهران محل مناسبی برای دوچرخه سواری ندارند ولی در برخی از پارکها، ایستگاههای اجاره دوچرخه تعبیه شده که علاوه بر هزینه نسبتا بالای اجاره آن برای یک نوجوان از کیفیت پایین نیز برخوردار هستند. همچنین در برخی از پارکها جانمایی مناسبی برای کانکسهای دوچرخه انجام نشده و به دور از چشم شهروندان قرار گرفته است و یا در برخی از بوستانها، شرکت پاک چرخ ایرانیان با برند بیدود ایستگاههایی را تعبیه کرده است که افزایش گستره چتری آن به تمامی پارکها و بوستانها میتواند اقدام ارزشمندی به شمار رود.»
خدمات معلولان
موضوع مناسبسازی معابر عمومی و نقاط مختلف شهر برای تردد آسان گروههای توانیاب همواره یکی از مهمترین مسائل اجتماعی و مدیریت شهری محسوب میشود. شهروندانی که به دلایل مختلف از جمله معلولیت، جانبازی، سالمندی و غیره برای انجام امور روزانه خود و حضور در سطح جامعه، نیاز به شرایط خاصی به ویژه برای عبور و مرور در معابر، فضاهای عمومی، حمل و نقل عمومی و غیره دارند.
توانیابان نیز برای ورود، تردد یا استفاده از امکانات مختلف پارکها و بوستانها با دشواری و مشکلاتی مواجه هستند. پارکها و بوستانها که یکی از نقاط مهم شهری برای استفاده شهروندان محسوب میشود و امکان استفاده آسان معلولان و سالمندان از این فضاها یکی از الزامات اصول شهرسازی به شمار میرود. این درحالی است که موضوع مناسبسازی در برخی از بوستانهای پایتخت نادیده گرفته شده و توانیابان برای ورود، تردد یا استفاده از امکانات مختلف بوستان با دشواری و مشکل روبرو هستند. اما بر اساس قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، وزارتخانهها، سازمانها و مؤسسات، شرکتهای دولتی و نهادهای عمومی و انقلابی موظفند برای دسترسی و بهرهمندی معلولان، ساختمانها و اماکن عمومی،ورزشی و تفریحی، معابر و وسایل خدماتی موجود را در چارچوب بودجههای مصوبسالانه خود مناسبسازی کنند.
به گفته شهرداری تهران، مناسبسازی ۱۵۰ بوستان را در دستور کار قرار داده که تاکنون فقط ۸۸ بوستان به طور کامل مناسب سازی شده است؛ در مجموع ۲۳۰۰ بوستان در شهر تهران وجود دارد، که از این تعداد، حدود یکهزار بوستان تا حدودی مناسبسازی شدهاند اما پروژه مناسبسازی آنها کامل نیست.
البته شرایط ورود افراد توانیاب و معلول به این هزار بوستان نیز فراهم شده اما مناسبسازی کامل در آنها رخ نداده است.{۹} این در حالی است که بر اساس طرح حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت مصوب سال ۹۶ شورای اسلامی شهر تهران نیز وظایف شهرداریها در مناسب سازی معابر اعلام شده است.
بر این اساس، «شهرداری مکلف است در انجام پروژههای عمرانی و شهرسازی تمهیدات لازم را برای بهبود امکان حضور افراد دارای معلولیت در سطح شهر از جمله آمادهسازی و مناسبسازی معابر عمومی، تفرجگاهها، بوستانها، فضاهای اجتماعی، فرهنگی و ورزشی، نصب نشانهها و علائم فیزیکی لازم با اولویت میادین و معابر اصلی و نزدیک به تقاطعها، تجهیز چراغهای راهنمایی معابر به علائم صوتی و نیز برجسته نمودن سطح پیادهروهای نزدیک به تقاطعها برای استفاده نابینایان و انجام تمهیدات لازم در توقفگاههای عمومی با هدف در نظر گرفتن محلهای ویژه برای توقف وسایل نقلیه افراد دارای معلولیت پیشبینی نماید.»{۱۰}
سگگردانی
سگچرانی در پارکها در حال تبدیل شدن به یک معضل اجتماعی و بهداشتی است. البته در ورودی تمامی پارکها تابلوی ورود سگ ممنوع به چشم میخورد اما به دلیل بیتوجهی مسئولان خدماتی و انتظامی مستقر در پارکها، شاهد ورود روزافزون سگها به پارکها هستیم.
در این حال باید به این نکته توجه داشت که در ایران، بساط کردن روی زمین و چمن پارکهای شهری و پخت و پز و غذا خوردن و بازی کردن بچهها روی چمنهای پارک، عادت شده است. بنابراین حفظ تمیزی و بهداشت محیط پارکهای شهری در ایران از اهمیت ویژهای برخوردار است.
برخی شهروندان میگویند: پارکهای شهری ما در حال تبدیل شدن به محل تردد سگهای خانگی هستند. یکی از تبعات سگگردانی در پارکها، دفع ادرار و مدفوع آنها در این محیط عمومی است که سبب آلودگی شدید محوطه پارکها به عنوان محیطهای به شدت شلوغ و مورد استفاده عموم میشود.
همچنین سگهای ولگرد در برخی از پارکها و بوستانهای تهران مشاهده میشوند که برخی از شهروندان در مورد حمله ناگهانی آنها گزارش داده و ابراز گلایه داشتهاند. این موضوع همچنین سبب ایجاد ترس شدید در کودکان و سالخوردگان و همچنین مجروح شدن افرادی که سگ آنها را گاز گرفته شده است.
نصب و جانمایی پل عابر پیاده
در چند سال اخیر شاهد افزایش پلهای عابر پیاده در سطح شهر تهران بودهایم اما با این وجود بسیاری از شهروندان به دلیل اینکه بسیاری از پلها دارای پلکان برقی نیستند و یا اینکه در جای مناسبی تعبیه نشدهاند،کمتر از آنها استفاده میکنند.
صحنه عبور عابران پیاده از عرض آزادراهها و خیابانها آن نیز درست زیر پل هوایی، در شهرها به امری عادی تبدیل شده است؛ مشکلی که اگر از دید عابران پیاده نگاه کنیم، به نبود زیرساختها از جمله مکانیزه کردن پلهای قدیمی باز میگردد و اگر هم از دید مدیران شهری به این مساله بنگریم، با نبود فرهنگسازی در استفاده صحیح از امکانات شهری مرتبط است.
برخی از پارکها و بوستانها در اطراف بزرگراه ها واقع شدهاند که برخی جانمایی مناسبی نشدهاند و در برخی نیز برای عبور معلولان اقدامات مناسبی انجام نشده است. همچنین مکانیزه ساختن پل های عابر پیاده سبب اشتیاق بیشتر شهروندان برای بهره مندی میشود.
همچنین پلهای عابر پیاده که با هدف افزایش ایمنی شهروندان ساخته شدهاند، بهدلیل نصب بیلبورد و تابلوهای تبلیغاتی در تمامی سطح پل، شبها و حتی در ساعات کم تردد به مکانی برای تجمع معتادان و حتی اراذل و اوباش و زورگیران تبدیل شدهاند و این در حالی است که بر اساس قانون شهرداری تهران مکلف است در راستای ارتقاء ایمنی و امنیت شهروندان در استفاده از پلهای عابر پیاده سطح شهر تهران، ضمن بررسی وآسیب شناسی وضع موجود به منظور بهبود ایمنی و ارتقاء امنیت و حذف فضاهای بیدفاع از پلها و محیط بلافصل آنها و جلوگیری از شکلگیری هرگونه نقاط کور بر عرشه و مناسبسازی پلها برای گروههای مختلف با استفاده از جلوههای بصری و توجه به جنبههای زیبایی شناسی در طراحی ایمن پلها اقدام کند.{۱۱}
همچنین باتوجه به اینکه جمعیت ایران رو به سالمندی است ضرورت دارد تا از پلکان برقی بیشتری در ساخت پلهای عابر جدید و یا اصلاح پلهای عابر قدیمی استفاده شود.
ترغیب بزهکاری
«حسین گودرزی» عضو کمیسون اجتماعی مجلس شورای اسلامی در گفتگو با پژوهشگر ایرنا میگوید: «نقش پارکها به عنوان پدیده نوین در سالم سازی جامعه شهری بسیار مهم است؛حتی آثاری که در نظام ارزشی و هنجارهای جامعه ایفا میکند. به طور حتم در صورت رسیدگی نکردن قاطع آسیبها و معضلات در پارکها و بوستانها میتواند تبدیل به یک مشکل مهم در شهرها شود.»
وی تصریح میکند: «اگر پارک به عنوان محلی تلقی شود که افراد بزهکار احساس کنند که محل امنی دارند؛ این خود یک پاشنه آشیل برای امنیت محسوب می شود.»
بوفهها
گرانفروشی اجناس در بوفههای پارکها و بوستانها از جمله دیگر مشکلات شهروندان بشمار میرود؛ «لیلا فتوحی» ۱۸ ساله و دانشآموز در همین زمینه به ایرنا میگوید: «گاهی چندین برابر قیمت یک کالا نسبت به سوپرمارکتهای شهر عرضه میشود و حتی گاهی مواد غذایی تاریخ گذشته را میفروشند که ممکن است عوارض بهداشتی داشته باشد.»
تامین نور
تامین نور پارکها و بوستانهای پایتخت نیز از جمله دیگر مشکلاتی است که مدیران شهرداری و شهروندان با آن مواجه هستند چرا که برخی از پارکها دچار کمبود نور کافی هستند و همین امر سبب دیده نشدن کامل محیط اطراف برای پارکبانان، نگهبانان، شهروندان و غیره میشود.
مدیرعامل سازمان بوستانها و فضای سبز شهرداری تهران به ایرنا میگوید:«با توجه به مشکلات اقتصادی سعی شده تا با استفاده از روشهای نوین و هوشمندسازی نسبت به کاهش هزینه ها اقدام شود تا نگهداری فضای سبز به نحو مطلوب انجام پذیرد. البته موارد خاصی وجود دارد همانند بخشنامه شرکت برق منطقه ای تهران که درخواست نموده است که برای صرفه جویی در مصرف برق در طی شب میزان روشنایی بوستانها ۵۰ درصد کاهش یابد که این مساله با هماهنگی ادارات فضای سبز مناطق ۲۲ گانه با در نظر گرفتن این موضوع که نقطه کوری در بوستانها ایجاد نشود این اقدام صورت پذیرد.»
۱. https://www.isna.ir/news/۹۹۱۰۲۳۱۷۷۷۵
۲. https://tmicto.tehran.ir/Portals/۰/Document/Amarname/NEW_PDF/AmarShahr/۹۹-TehranStatisticalYearBook.pdf
۳.http://ماخذ: سالنامه آماری شهر تهران ۱۳۹۹
۴.https://rc.majlis.ir/fa/law/show/۹۶۱۰۸
۵.https://www.president.ir/fa/۱۳۱۱۱۴
۶.http://https://farhangi.tehran.ir/Default.aspx?folderId=۲۲۲۷۳&view=gridview&pageSize=۱۰
۷.http://http://laws.tehran.ir/Law/TreeText/۱۳۶۵
۸.http://ماخذ: سالنامه آماری شهر تهران ۱۳۹۹
۹.https://www.mehrnews.com/news/۵۳۶۳۴۶۹
۱۰.http://laws.tehran.ir/Law/ImageText/۶۳۹۳
۱۱.http://laws.tehran.ir/Law/TreeText/۶۴۵۹
نظر شما