آغاز و پایان زندگی را اگر چه نمی‌توان خود نوشت اما می‌توان در مسیر زندگی طوری زیست که درس‌ها آموخت و حکمت‌ها به جا گذاشت، حتی با اهدای کالبد خود پس از مرگ.
دانشجویان در دوره پزشکی عمومی ۱۲ واحد درسی آناتومی را در چهار ترم با عنوان واحد «تشریح عملی» همراه دروس نظری می‌آموزند، تدریس این درس همراه با عکس، فیلم، استفاده از مولاژ (قالب) و در نهایت هم استفاده از پیکر انسان است؛ بنابراین تهیه آن برای اهداف آموزشی و تحقیقاتی دانشگاه‌ها همیشه به دلیل کمبود جسد برای این موضوع مورد توجه و قابل اهمیت بوده است.
به گفته مسئولان پزشکی قانونی، تهیه جسد به این منظور در کشور تا پیش از این با استفاده از اجساد افراد مجهول‌الهویه با رعایت قوانین مرتبط با آن انجام می‌شد اما در مردادماه ۱۳۹۶، رئیس وقت سازمان پزشکی قانونی کشور فراخوانی مبنی بر اهدای جسد داد. پس از آن، اهدای جسد با استقبال برخی افراد و به ویژه قشر جوان و تحصیل کرده مواجه شد.
پرهیز از استفاده اجساد مجهول الهویه
رئیس بانک سلول، بافت و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی کشور با بیان اینکه تاریخچه اهدای جسد گذشته طولانی دارد به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: از حدود ۳۰ سال پیش، اهدای جسد انجام می‌شده که البته اجساد فقط برای اهداف آموزشی مورد استفاده قرار می‌گرفت و به طور معمول هم از مسیرهای غیرمطمئن وارد کشور می‌شد.
برای اهدای بافت دو شرط رضایت آگاهانه از خانواده و حفظ حرمت جسد ضروری است بنابراین طبق باورهای دینی، حق مثله کردن جسد را نداریم.دکتر سعید شاه‌حسینی با بیان اینکه به‌تازگی از اجساد برای اهداف درمانی در کشور استفاده می‌شود، می‌افزاید: اهداکنندگان جسد با رضایت آگاهانه در زمان حیات خود وصیت به این کار بزرگ و معنوی کرده‌اند، هر چند رضایت خانواده درجه یک آنها نیز در این تصمیم الزامی است در نتیجه به دلیل دسترسی نداشتن به خانواده افراد مجهول الهویه، از اجساد آنها استفاده نمی‌شود.
وی با تاکید بر این که سازمان پزشکی قانونی در حوزه واردات جسد ورود نکرده و فقط از اجساد ایرانیان استفاد می‌شود، ادامه می‌دهد: در گذشته دور برخی دانشگاه‌های علوم پزشکی برای آموزش دانشجویان پزشکی و دستیاران تخصصی خود از هند و پاکستان به صورت غیرقانونی جسد وارد می‌کردند.
دانشجویان در دوره پزشکی عمومی ۱۲ واحد درسی آناتومی را در چهار ترم با عنوان واحد «تشریح عملی» همراه دروس نظری می‌آموزند، تدریس این درس همراه با عکس، فیلم، استفاده از مولاژ (قالب) و در نهایت هم استفاده از پیکر انسان است.پرهیز از اجساد اتباع بیگانه
رئیس بانک سلول، بافت وعضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی درباره استفاده از اجساد اتباع بیگانه که در ایران سکونت دارند، اضافه می‌گوید: به دلیل قوانین بالا دستی و منع قانونی در این زمینه، حتی در صورت رضایت خانواده، اجازه استفاده از اجساد این افراد را نداریم.
وی ادامه می‌دهد: در صورتی که فردی از اتباع بیگانه در ایران فوت کند به طور معمول برای تعیین علت مرگ مشکوک به سازمان پزشکی قانونی منتقل می‌شود اما در این فرآیند هیچ نوع بافتی از وی برداشت نمی‌شود.
فرآیند اهدای کالبد
به گفته شاه‌حسینی، برای اهدای پیکر، دو حالت وجود دارد؛ حالت اول زمانی است که متقاضی در زمان حیات خود وصیت به این کار کرده و ما پس از مرگ با رضایت از خانواده وی، مراحل اهدای جسد برای تحویل به دانشگاه‌های علوم پزشکی را انجام می‌دهیم.
وی توضیح می‌دهد: حالت دوم زمانی است که یک نفر فوت می‌کند و پزشکی قانونی تشخیص می‌دهد شرایط جسد وی برای مقاصد آموزشی و درمانی مناسب است، از این رو در تماس با خانواده و شرح لازم، رضایت آنها را برای این کار انسان دوستانه گرفته می‌شود.
رئیس بانک سلول، بافت و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی می‌گوید: در صورتی که جسد برای اهداف آموزشی اهدا شده باشد، پیش از ارسال به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، برخی اقدامات روی آن انجام می‌شود.
از پیکر متوفی بافت‌هایی مانند استخوان، پوست، دریچه‌های قلب و تاندون‌ها برداشته می‌شود که این بافت‌ها پس از فرآوری، در درمان بیماری‌های مختلف همچون سرطان‌های استخوانی و بیماری‌های قلبی استفاده می‌شود.شرایط اجساد برای استفاده درمانی
وی با بیان اینکه پیکر افرادی که مایل هستند بعد از فوت در راستای اهداف آموزشی استفاده شود، برای کارهای تحقیقاتی و یا مقاصد آموزشی به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور اهدا می‌شود، اضافه می‌کند: اجسادی که برای اهداف درمانی استفاده می‌شود باید شرایط لازم و خاص را داشته باشند.
شاه‌حسینی می‌افزاید: با توجه به اینکه اعضای بدن پس از مرگ به سرعت مراحل فساد را طی می‌کنند، برای اهدای بافت از بدن متوفی زمان زیادی وجود ندارد و فقط تا ۲۴ ساعت بعد از فوت، امکان استفاده از بافت و برداشت آن برای درمان بیماران وجود دارد.
رئیس بانک سلول، بافت و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی با بیان اینکه برای اهدای «کالبد درمانی» محدودیت سنی و یا سلامت جسمی مطرح است، توضیح می‌دهد: لازم است اهداکننده حداقل سلامت جسمانی را داشته باشد. به عنوال مثال بافت افراد مبتلا به سرطان، بیماری‌های خودایمنی، معتادان و افرادی که سابقه زندان و یا کمپ داشته اند، قابلیت اهدا ندارد.
به گفته وی، بافت‌های آقایان بالای ٦٥ سال و خانم‌های بالای ۵۵ سال نیز برای این منظور قابل استفاده نیست.
بهره‌مندی ۵۰ بیمار از هر جسد
شاه‌حسینی در ادامه می‌گوید: از پیکر متوفی بافت‌هایی مانند استخوان، پوست، دریچه‌های قلب و تاندون‌ها برداشته می‌شود که این بافت‌ها پس از فرآوری، در درمان بیماری‌های مختلف همچون سرطان‌های استخوانی و بیماری‌های قلبی استفاده می‌شود.
به گفته وی، نزدیک به هزار سی‌سی پودر استخوان از هر جسد به‌دست می‌آید که برای جراحی‌های ستون فقرات استفاده می‌شود. به طور متوسط از یک جسد حدود ۱۴ تا ۱۶ بافت برداشت می‌شود که از آنها حدود ۴۰ تا ۵۰ بیمار بهره‌مند خواهند شد.
نزدیک به هزار سی‌سی پودر استخوان از هر جسد به‌دست می‌آید که برای جراحی‌های ستون فقرات استفاده می‌شود. به طور متوسط از یک جسد حدود ۱۴ تا ۱۶ بافت برداشت می‌شود که از آنها حدود ۴۰ تا ۵۰ بیمار بهره‌مند خواهند شد.رئیس بانک سلول، بافت و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی ادامه می‌دهد: به طور معمول از بافت‌های «آلوگرافت، زنوگرافت و سنتتیک» برای درمان استفاده می‌شود که بهترین آن آلوگرافت است؛ یعنی بافت انسانی؛ بافت‌های دیگر زنوگرافت از حیوان به دست می‌آید و سنتتیک نیز بافت مصنوعی است.
وی ادامه می دهد: اقبال عمومی به بافت‌های آلوگرافت بیشتر است چون باعث افزایش ایمنی فرد گیرنده می‌شود؛ ضمن آنکه هم‌خوانی بیشتری با بافت انسانی دارد.
شاه‌حسینی با تاکید بر حرمت جسد در دین اسلام می‌گوید: برای اهدای بافت دو شرط «رضایت آگاهانه از خانواده و حفظ حرمت جسد» ضروری است؛ بنابراین طبق باورهای دینی، حق مثله کردن جسد را نداریم.
وی با بیان اینکه لازم است کار روی جسد با دقت انجام شود، ادامه می‌دهد: باید بعد از پایان کار، شکل ظاهری جسد حفظ شود؛ به عنوان مثال برش‌های روی بدن نباید به‌گونه‌ای باشد که برای خانواده ناراحت‌کننده باشد؛ این افراد مبلغ و سفیران ما هستند که می‌توانند دیگران را برای اهدای جسد تشویق کنند.
رئیس بانک سلول، بافت وعضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی با بیان اینکه تصمیم خانواده متوفی در ساعات اولیه فوت برای اهدای جسد بسیار مهم و اثربخش است، تاکید می‌کند: این اقدام خداپسندانه موجب حیات بسیاری می‌شود؛ به عبارتی این عمل، باقیات صالحات برای متوفی است در حالی که مخالفت با این عمل، باعث مدفون شدن میت خواهد شد.
«درخواست ما از دولتمردان و اصحاب رسانه این است که برای فرهنگ‌سازی این کار خداپسندانه قدم بردارند زیرا از بهره آن سهم خواهند برد؛ علاوه بر اینکه با استقبال از اهدای کالبد، می‌توان باعث صرف‌جویی در هزینه‌های واردات جسد شد و از خروج ارز جلوگیری کرد.»
برای اهدای بافت دو شرط «رضایت آگاهانه از خانواده و حفظ حرمت جسد» ضروری است؛ بنابراین طبق باورهای دینی، حق مثله کردن جسد را نداریم. درخواست ما از دولتمردان و اصحاب رسانه این است که برای فرهنگ‌سازی این کار خداپسندانه قدم بردارند.استفاده از اجساد قربانیان کرونا فقط برای اهداف آموزشی
شاه‌حسینی می گوید: براساس آمار گمرک کشور از سال ۱۳۹۶ تا ۹۹ بیش از ۳۰۰ میلیون دلار برای وسایل و تجهیزات مورد نیاز درمان برخی بیماری‌ها ارز از کشور خارج شده است، در حالی که از کیفیت و استاندارد بودن آنها هم مطمئن نیستیم؛ با تقویت فرهنگ اهدای کالبد، می‌توان از بافت انسانی این پیکرها برای تامین پودر استخوان و قلب مصنوعی استفاده کرد.
وی با بیان اینکه کشورهای اندکی دانش تبدیل بافت اجساد به بافت‌های قابل استفاده در درمان بیماری را دارند، ابرازی امیدواری می‌کند که با تقویت این دانش بتوان حرف اول را در منطقه زد.
به گفته وی، از اجساد افرادی که در اثر کرونا جان باخته‌اند، فقط می‌توان برای اهداف آموزشی و نه درمانی بهره برد؛ هر چند جسد فردی که ۱۰ روز پیش از مرگ واکسن دریافت کرده باشد، این قابلیت را هم دارد.
خطای کمتر در درمان با استفاده از اجساد اهدایی
مدیر واحد اهدای کالبد آموزشی بانک سلول، بافت و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی نیز به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: زمانی یک پزشک یا متخصص در درمان بیماری‌های اورژانسی موفق است که پیش از شروع به کار رسمی، در دوره دانشجویی به صورت کاملا عملی و نه فقط تئوری با بدن انسان کار کرده و آشنایی کامل داشته باشد.
دکتر مرتضی غلامی‌نژاد با بیان اینکه بدن انسان بسیار ظریف و دارای جزئیات است، اضافه می‌کند: در صورتی که اجساد اهدایی نباشد و بخش‌های عملی آناتومی در دانشگاه‌ها راه‌اندازی نشده باشد، در آن صورت، دانشجویان پزشکی و دستیاران تخصصی نمی‌توانند به صورت عملی آموزش ببیند.
وی می‌افزاید: با وجود اینکه برای آموزش این دانشجویان تلاش‌های زیادی شده اما جایگاه علمِ کالبدشکافی در پزشکی بسیار مهم است؛ از این رو در تلاش هستیم این خدمات را به جامعه پزشکی ارائه کنیم.
به گفته وی، از پیکرهای که فیکس شده‌اند(حالتی شبیه مومیایی) در جلسه‌های تشریح دروس آناتومی در دانشگاه‌های علوم پزشکی استفاده می‌شوند؛ به عبارتی اهداکنندگان جسد به آموزش دانشجویان گروه علوم پزشکی کمک می‌کنند تا آنها با آناتومی بدن آشنا شده و در آینده بدون اشتباه یا با خطای کمتری بیماران را درمان کنند.
مدیر واحد اهدای کالبد آموزشی بانک سلول، بافت و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی توضیح می‌دهد: داوطلبانِ این کار خداپسندانه، می‌توانند با شماره تلفن ۰۲۱۵۵۹۸۳۱۴۹ تماس گرفته و یا برای تکمیل برگه‌های اهدای کالبد به سایت مرکز تحقیقات پزشکی قانونی مراجعه کنند.
وی می‌افزاید: برای این کار باید رضایت‌نامه‌ای در دو برگه تکمیل شود؛ یکی مربوط به مشخصات متقاضی و دیگری مربوط به پرونده پزشکی اوست؛ البته بعد از تکمیل ضرورت دارد چند نفر از بستگان درجه یک نیز آنها را امضا کرده و دارای اثر انگشت نیز باشد.
به گفته وی، تا پیش از این لازم بود از بستگان داوطلبان اهدای کالبد رضایت‌نامه محضری اخذ شود اما از دو سال گذشته و به دلیل شیوع کرونا، این مرحله حذف شده و کافی است بعد از دانلود دو برگه مربوطه از سایت یاد شده، آنها را تکمیل و ارسال کرد.
غلامی‌نژاد با بیان اینکه پس از اطلاع از فوت اهداکننده، پیکر به پزشکی قانونی کهریزک منتقل می‌شود، اضافه می‌کند: در صورتی که جسد برای اهداف آموزشی اهدا شده باشد، پس از تکمیل برگه‌ها توسط بستگان درجه یک، جسد در مراحلی با ترکیبی از محلول‌ها و با درجه‌های مختلفی از غلظت، به اصطلاح فیکس (مومیایی) می‌شود.
وی یادآور می‌شود: بعد از این اقدام، جسد حداقل برای ۶ ماه باید در محلول‌هایی نگهداری شود تا قابلیت استفاده از آن برای چند سال وجود داشته باشد.
استفاده از اجساد اهدایی به مدت ۳ سال
غلامی‌نژاد با بیان اینکه بعد از درخواست دانشگاه‌های علوم پزشکی، اجساد را به آن جا منتقل می‌کنیم، ادامه می‌دهد: به طور متوسط زمان استفاده از یک جسد برای آموزش آناتومی و کالبدشناسی در دانشگاه‌ها سه سال بوده و در سال، دو جسد برای هر دانشگاه نیاز است.
وی می‌افزاید: پس از آن که جسد در دانشگاه تشریح شد و دانشجویان پزشکی با آن آموزش‌های لازم را دیدند، دوباره پزشکی قانونی پیکر را تحویل گرفته و پس از انجام مراسم شرعی، آن را دفن می‌کنیم مگر آن که خانواده میت، خودشان تمایل به انجام آن داشته باشند.
به گفته وی، همه امور شرعی با هزینه مرکز تحقیقات پزشکی قانونی انجام و در بهشت زهرا دفن و شماره ردیف و قطعه نیز به خانواده اعلام می‌شود.
افرادی را در بانک اطلاعاتی داریم که به‌صورت خانوادگی شامل مادر، پدر، فرزندان، عروس و دامادها پیکر خود را اهدا کردند.پلاستینه کردن جسد
مدیر واحد اهدای کالبد آموزشی بانک سلول، بافت و عضو مرکز تحقیقات پزشکی قانونی به عمل پلاستینه کردن جسد (تکنیکی در آناتومی برای حفظ بخش‌های بدن) اشاره کرده و ادامه می‌دهد: تقریبا چند سالی است در خارج از کشور از روشی به این نام استفاده می‌شود.
وی می‌افزاید: در حال حاضر تعداد محدودی از کشورها از این روش استفاده می‌کنند و در ایران نیز با دانش و تخصص بومی موفق به راه‌اندازی واحد یادشده در پزشکی قانونی شدیم.
غلامی‌نژاد توضیح می‌دهد: تفاوت این روش با فیکس کردن (غوطه‌ور کردن جسد در محلول فرمالدئید برای جلوگیری از متلاشی شدن) این است که در پلاستینه کردن، خطرهای زیست محیطی محلول‌هایی را که در فیکس کردن از آنها استفاده می‌شود، ندارد.
به گفته وی، در این روش، کالبد به همان شکل اولیه و بدون تغییر رنگ و بوی آزاردهنده، برای سال‌های طولانی (تا ۲۰۰ سال) قابل نگهداری است که خوشبختانه ما در ایران گام اول را در خرداد سال ۱۳۹۹ در پزشکی قانونی برداشته و در مرحله آزمایش آن هستیم؛ البته یکی دو دانشگاه به صورت محدود این روش را انجام داده‌اند.
فرهنگ‌سازی اهدای کالبد
این مقام مسئول در پزشک قانونی، با بیان اینکه مبلغان این اقدام نیکو، افرادی هستند که کالبد خود را اهدا می‌کنند، می‌گوید: افرادی را در بانک اطلاعاتی داریم که به‌صورت خانوادگی شامل مادر، پدر، فرزندان، عروس و دامادها، پیکر خود را اهدا کردند.
به گفته وی، برای یادبود و تقدیر از عمل نیکوکارانه اهداکنندگان کالبد، سال گذشته برای نخستین‌بار در هفته درختکاری، نهال‌هایی به نام آنها با همراهی خانواده این افراد در یکی از بوستان‌های تهران کاشته شد.
غلامی‌نژاد اضافه می‌کند: پزشکی قانونی همواره خود را مکلف می‌داند تا کرامت و ارزشمندی والای انسان‌های شریفی که با اهدای کالبد خود مانند شمعی در سکوت، راه آموزش پزشکی را فروزان نگه می‌دارند، پاسداری کرده و قدردان جسم و روح بزرگ این عزیزان باشد؛ براین اساس در تلاش هستیم قطعه‌ای در بهشت زهرا با عنوان «معلمان خاموش»