چه محصولاتی بیشتر برای منابع آب و خاک کشور مخربند؟

محصولات صنعتی کشاورزی، از جمله محصولاتی است که درصد کمی از آن برای مصارف خوراکی (مانند دانه‌های روغنی مانند کلزا و آفتابگردان و ...) و بخش عمده آن به مواد اولیه برای تولید محصولات صنعتی مانند پارچه، دخانیات و ... تعلق می‌گیرد. هرچند سابقه تولید این محصولات به گذشته‌های دور باز می‌گردد، اما عمده تولید آن از اواخر قرن ۱۹ به این‌سو به شکل جدی رونق گرفت. محصولاتی مانند توتون و تنباکو، پنبه و کتان قدمتی دیرینه دارند که با تولید صنعتی و مدرن آن بخش زیادی از تولیدات کشاورزی را به خود اختصاص داده و به بخش جدایی‌ناپذیر کشاورزی در بسیاری از کشورها تبدیل شده است.

در ۱۸ سال اخیر باوجود اینکه میانگین میزان تولید کشت محصولات صنعتی کشاورزی رشد قابل توجهی نداشته، اما نگرانی‌های جدی در بخش تخریب منابع آب و محیط زیست ایجاد کرده استهرچند تولید محصولات کشاورزی بخش صنعتی از اهمیت بسیار بالایی در زمینه توسعه صنایع، درآمدزایی، اشتغال و ... دارند، اما باید در نظر داشت که نمی‌توان تولید آن‌ها را بدون در نظر گرفتن شرایط اقلیمی و تاب‌آوری سرزمینی در هر کجا و با هر میزان، گسترش داد. تولید محصولات صنعتی کشاورزی به مانند بسیاری دیگر از تولیدات صنعتی، با ظاهر زیبا و رونق اقتصادی همراه هستند، این در حالی است که مواردی از این دست تنها ظاهر کار بوده و بی‌توجهی به آثار زیانبار آن از جمله مصرف بالای آب و تخریب زمین، خسارات گسترده‌ای را به محیط زیست وارد می‌کند. متاسفانه طی ۱۸ سال اخیر باوجود این‌که میانگین میزان تولید کشت محصولات صنعتی کشاورزی رشد قابل توجهی نداشته، اما نگرانی‌های جدی در بخش تخریب منابع آب و محیط زیست ایجاد کرده است.

محصولات صنعتی کشاورزی چه هستند؟

چغندر قند، چای، نیشکر، توتون و تنباکو، پنبه و دانه‌های روغنی از جمله محصولات صنعتی کشاورزی هستند که تولید آن به دلیل مصرف دایمی و ایجاد درآمد برای کشاورزان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. تولید این محصول از سال ۱۳۸۲ تاکنون همواره بیش از ۵.۵ درصد از زمین‌های زیرکشت را به خود اختصاص داده و میزان برداشت این محصولات از سال ۱۳۸۲ تاکنون با فراز و فرودهایی همراه بوده اما به‌طور میانگین می‌توان گفت طی این ۱۸ سال، سالانه قریب به ۱۱ میلیون تن محصولات کشاورزی صنعتی از کل کشور برداشت شده است. هرچند این میزان برداشت در برخی سال‌ها به نصف هم رسیده(۵.۵ میلیون تن)، اما تولید آن هیچ‌گاه متوقف نشده است(۱).   

محصولات صنعتی آثار تخریبی هم دارند

محصولات کشاورزی صنعتی که مورد توجه کشاورزان است، با آثار تخریبی نیز همراه است که اولین نقطه تخریب آن مربوط به محیط زیست و تهدید منابع آبی است. بیش از ۹۸ درصد از تولید این محصول از طریق کشت آبی به دست می‌آید که همین امر با توجه به وسعت و گسترش زمین‌های کشاورزی مسایل متعددی را ایجاد کرده است. چنانچه این محصول با توجه به گزارش‌های منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی ۱۳۸۲-۸۳، در ابتدا بیشتر در استان‌هایی مانند خوزستان، خراسان رضوی و اصفهان کشت می‌شد، اما از سال ۸۶-۸۷ استان آذربایجان غربی نیز به جمع ۳ تولیدکننده برتر این محصول وارد و نقش استان اصفهان نیز کمرنگ شد. تولید این محصول با کشت آبی هم که تا سال زراعی ۸۲-۸۳ تنها هشتاد درصد از تولید را شامل شده، درست از یکسال بعد به بیش از ۹۸ درصد افزایش  داشته و این روند افزایشی تاکنون نیز ادامه دارد.

محصولات کشاورزی صنعتی که اکنون مورد توجه کشاورزان است، با آثار تخریبی نیز همراه است که اولین نقطه تخریب آن مربوط به محیط زیست و تهدید منابع آبی استگرچه زمین‌های زیر کشت محصولات صنعتی از سال ۱۳۸۲ تاکنون تغییر چندانی نداشته و میزان برداشت این محصولات نیز با فراز و فرودهایی همراه بوده، با این وجود به دلیل نوع کشت این محصول و تبعات آن، همواره در تولید محصولاتی از این دست محدودیت‌هایی وجود دارد. محصولاتی مانند نیشکر و چغندر قند که برای مدت‌های طولانی در یک منطقه کشت می‌شوند می‌توانند مضراتی هم برای خاک داشته باشند. درواقع کاشت «تک کشت» یک محصول در هر زمین کشاورزی، عملی است که برای سلامت خاک بسیار مضر است. کاشت مجدد همان محصول بارها و بارها باعث کاهش مواد مغذی خاک شده، که این امر اغلب کشاورزان را به سمت استفاده مقادیر زیادی کود مصنوعی سوق می‌دهد و این چیزی است که در طولانی مدت باعث افت بیشتر خاک می‌شود.

مضاف بر این که تک کِشت، خاک را مستعد فرسایش سریع می‌کند، زیرا این عمل خاک را خارج از فصل رشد محصول به اصطلاح، «خالی» می‌کند. کاشت مکرر همان محصول باعث تجمع آفاتی می‌شود که گیاه خاصی را برای تغذیه انتخاب می‌کنند. این آفات در همان محل منتظر می‌مانند تا غذای مورد علاقه‌شان برگردد. این اقدام نیز به نوبه خود موجب می‌شود تا کشاورزان معمولا برای جلوگیری از آفات، از آفت کش‌های صنعتی استفاده کنند. تداوم این چرخه نیز چیزی جز آسیب‌رساندن به خاک نیست.

تسریع روند فرسایشی خاک و ناباروری مربوط به تک کشت، فرسایش خاک، آلودگی آب، از بین رفتن تنوع زیستی، افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای (به ویژه متان و اکسید نیتروژن) از هضم و کود گاو و همچنین کودهای پایه نیتروژن نظیر دی آمونیوم فسفات، و استفاده بیش از حد از سموم دفع آفات منجر به سمی شدن خاک و حتی سمی شدن احتمالی کارگران مزرعه نیز خواهد شد. این اقدام نیز در نهایت موجب مقاوم شدن بسیاری از آفت‌ها در برابر انواع سموم می‌شود که احتمال انتقال این مقاومت به انسان نیز بسیار محتمل است(۲).

متاسفانه از سال ۱۳۸۰ به این سو سطح زیرکشت برخی محصولات صنعتی مانند نیشکر به شکل محسوس افزایش داشته که این افزایش آثار تخریبی زیادی به همراه دارند. چنانچه نمودار ذیل نیز نشان می‌دهد، سطح زیرکشت نیشکر از ۳۶ هزار هکتار طی ۱۸ سال(از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۷)بیش از دوبرابر شده است.

این افزایش در حالی رخ داده که سطح زیرکشت دیم این محصول نیز از سال ۱۳۸۰ که بالغ بر ۸ هکتار بوده، در سال ۱۳۹۷ عملا به صفر رسیده است(۳).

به گفته «بهروز دهزاد» کارشناس محیط زیست، تفاله‌های باقی‌مانده از کشت و صنعت نیشکر اگر در محلی انباشته شوند به‌دلیل تجزیه قند در این تفاله‌ها امکان آتش‌سوزی در آن محل وجود دارد. مضاف بر این‌که زمین‌های مناطق جنوبی سرشار از نمک هستند؛ برای کشت نیشکر در زمین‌های استان خوزستان به‌صورت دوره‌ای این زمین‌ها باید شسته شوند تا مقدار نمک در حد تحمل گیاه نیشکر پایین آورده شود. لذا به دلیل این‌که خاک این زمین‌ها همواره در حال تولید نمک است، به منظور کاشت نیشکر عمل خاکشویی باید مرتباً تکرار شود که این کار آسیب بسیار جدی به پایین دست رود کارون می‌زند. همچنین برای کشت نیشکر نیز باید از زه‌آب‌ها استفاده کرد که در نتیجه عمل‌آوری نیشکر به وجود می‌آیند. به این صورت که ابتدا نیشکر را شسته، سپس نیشکرها را در آب کارون خوابانده بعد از مدتی با یک سری مواد شیمیایی این نیشکرها را تحت فشار قرار داده و سپس شیره آن‌ها را می‌گیرند درنتیجه این فرآیند، پساب‌ها به وجود می‌آیند که این پساب‌ها سرشار از مواد شیمیایی هستند که اکوسیستم منطقه را به شدت تهدید می‌کنند(۴).                                    

از سال ۱۳۸۰ به این سو سطح زیرکشت برخی محصولات صنعتی مانند نیشکر به شکل محسوس افزایش داشته که این افزایش آثار تخریبی زیادی به همراه دارند                                    

راهکار چیست؟

تردیدی نیست که بخش کشاورزی یکی از ارکان جدایی‌ناپذیر نظام حاکمیتی در هر جامعه‌ای است. به عبارتی نمی‌توان کشاورزی را به کل نادیده گرفت و تولید محصولات مختلف آن را به‌طور کامل متوقف کرد. اما باید در نظر داشت که هر منطقه تاب‌آوری اقلیمی خود را دارد و نمی‌توان بدون در نظر گرفتن این محدودیت‌ها کشاورزی در یک ناحیه را بیش از حد گسترش داد. از این‌رو شایسته است تا هر چه بیشتر به کشاورزی روز دنیا رجوع کرد.  به به طور قطع برای هر مساله و مشکل راه حل علمی و منطقی وجود دارد که نظام دانشگاهی می‌تواند در این زمینه نقش اساسی ایفا کند.

تغییر در ژنتیک محصولات کشاورزی برای آسیب کمتر به محیط زیست، یکی از این اقدامات است که بسیاری از کشورهای جهان آن را سرلوحه خود قرار داده‌اند. هرچند تولید به این روش معروف به محصولات «تراریخته» است اما باید در نظر داشت که به گفته «مسعود توحیدفر» عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی، محصولات اصلاح شده ژنتیکی یا همان تراریخته دارای صفات مقاوم به آفات هستند که به مرور باعث کاهش و یا حذف سموم شیمیایی می‌شوند. در مورد ایمنی محصولات تراریخته نیز همه مدارک و اسناد مربوط به آنالیز ایمنی محصولات ترایخته باید توسط شورای ملی ایمنی زیستی تایید ‌شوند(۵).

نکته دیگر استفاده از روش «پرورش دوتایی» محصولات است. به عنوان مثال بسیاری از کشاورزان آمریکایی مزارع خود را بین این دو محصول به عقب و جلو می چرخانند، که این اقدام منجر به پرورش دوتایی می‌شود که آسیب کمی به خاک وارد می‌کند. استفاده از این روش‌ها می‌تواند بخش زیادی از مشکلات مربوط به تولید محصولات کشاورزی صنعتی را مرتفع کند، ضمن آن‌که برای بهره‌وری بیشتر و آسیب کمتر به منابع آبی و خاک، موسسات و نهادهای علمی متعددی در کشور حضور دارند که می‌توانند نقش موثری در این زمینه ایفا کنند.

منابع

۱. سالنامه آماری وزارت جهاد کشاورزی از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۸.

۲.https://palayeshcood.com/%D۹%۸۵%D۹%۸۲%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۸%AA-%DA%A۹%D۹%۸۸%D۸%AF/%D۹%۸۵%D۸%AD%D۸%B۵%D۹%۸۸%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۸%AA-%DA%A۹%D۸%B۴%D۸%A۷%D۹%۸۸%D۸%B۱%D۸%B۲%DB%۸C-%D۸%B۵%D۹%۸۶%D۸%B۹%D۸%AA%DB%۸C-%D۸%A۷%DB%۸C%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶.html

۳.http://www.agriis.ir/doc/۵۵۳۴۶/%D۸%B۳%D۸%B۷%D۸%AD-%D۸%B۲%DB%۸C%D۸%B۱-%DA%A۹%D۸%B۴%D۸%AA-%D۹%۸۶%DB%۸C%D۸%B۴%DA%A۹%D۸%B۱-%D۸%A۲%D۸%A۸%DB%۸C-%D۸%A۷%DB%۸C%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%B۳%D۸%A۷%D۹%۸۴-%D۹%۸۷%D۸%A۷%DB%۸C-۱۳۹۷-۱۳۸۰

۴.https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۶/۰۳/۲۲/۱۴۳۴۲۲۳/%D۹%۸۸%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%AF-%D۸%B۴%D۸%AF%D۹%۸۶-%D۹%۸۴%D۸%B۷%D۹%۸۵%D۹%۸۷-%D۸%B۳%D۹%۸۶%DA%AF%DB%۸C%D۹%۸۶-%D۸%A۸%D۹%۸۷-%DA%A۹%D۸%A۷%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۹%۸۶-%D۹%۸۸-%D۹%۸۵%D۸%AD%DB%۸C%D۸%B۷-%D۸%B۲%DB%۸C%D۸%B۳%D۸%AA-%D۸%AE%D۹%۸۸%D۸%B۲%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%A۸%D۸%A۷-%D۸%B۴%DB%۸C%D۹%۸۸%D۹%۸۷-%D۹%۸۱%D۸%B۹%D۹%۸۴%DB%۸C-%DA%A۹%D۸%B۴%D۸%AA-%D۹%۸۶%DB%۸C%D۸%B۴%DA%A۹%D۸%B۱

۵.https://www.mehrnews.com/news/۳۸۲۶۵۲۶/%D۸%AD%D۹%۸۴-%D۸%A۸%D۸%AD%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶-%DA%A۹%D۸%B۴%D۸%A۷%D۹%۸۸%D۸%B۱%D۸%B۲%DB%۸C-%D۸%A۸%D۸%A۷-%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۸%B۴-%D۹%۸۷%D۸%A۷%DB%۸C-%D۸%A۷%D۸%B۵%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۸%AD-%DA%۹۸%D۹%۸۶%D۸%AA%DB%۸C%DA%A۹-%DA%AF%DB%۸C%D۸%A۷%D۹%۸۷%D۸%A۷%D۹%۸۶