«کوزه شکستن»؛ تجلی سه سین بهار

به گزارش خبرنگار تئاتر ایرنا، در تاریخ پرشکوه تمدن‌ساز ایران، رفتار و کنش‌های آئین‌مند ایرانیان باورمند به آداب، رسوم و سنتی که تجمیع آن‌ها فصل مهمی از فرهنگ و تمدن جهان را بنیان گذاشته و ارابه‌اش را به پیش رانده، خود می‌تواند مرکبی دیگر برای پیمودن مسیر روزهای آغاز قرن پانزدهم خورشیدی و نوروز ۱۴۰۱ با وجود شرایطی مشابه نوروز پیشین (کرونا) باشد.

پس این‌بار به بهانه فرارسیدن نوروز ۱۴۰۱ خورشیدی، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) در مرور آئین‌های فرهنگ‌ساز و همدل با جشن نو شدن زمین، تلاش می‌کند به آن دسته ‌رفتارهای آیینی و نمایشی بپردازد که اجرای آن‌ها توسط افراد یک خانواده بتواند روزگاران را برای خانواده‌ها به ارمغان آورد.

دور شدن بلا، تلخی و بیماری با شکستن کوزه‌های قدیمی

مراسم استقبال از نوروز و آمدن بهار نزد ایرانیان همواره با شیوه‌های رفتاری، آیینی و نمایشی گوناگونی همراه بوده است. یکی از اصلی‌ترین شیوه‌های مرسوم مراسم استقبال از بهار، تمیز کردن خانه‌ها، نهرها، کوچه‌ها و جوی‌ها بوده است که به واسطه آن مردم نه تنها فضای خانه‌ای که در آن زندگی می‌کردند که فضای روستا و دهکده‌ای که در آن سکونت داشتند را نیز به پاس آمدن بهار و استقبال هرچه باشکوه‌تر از آن از هر چه ناپاکی و پلشتی بود می‌زدودند و می‌آراستند.

یکی از زیباترین و البته متفاوت‌ترین اشکال آیینی و نمایشی نوروزی نزد مردم ایرانی که برخاسته از آیین‌های خانه‌تکانی است و اغلب در شب چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود به آیین «کوزه شکستن» باز می‌گردد.

آناهیتا مصطفی از پژوهشگران آیینی فرهنگ نوروز در کتاب ایران شناسی خود آورده: مراسم کوزه شکستن یکی از مراسم برخاسته از آیین و رسم کهن چهارشنبه‌سوری است. ایرانیان در شب چهارشنبه‌سوری کوزه‌های کهنه را بالای بام خانه برده، به زیر افکنده، آن را می‌شکستند و کوزه جدیدی را جایگزین آن می‌ساختند. آن‌ها عقیده داشتند که بلاها و قضاهای بد را در کوزه متراکم کرده‌اند و با شکستن کوزه، آن بلاها دفع و نابود خواهند شد.

این سنت احتمالاً بر یک اصل بهداشتی نیز متکی بوده‌است، زیرا ایرانیان قدیم بر این باور بودند که ظروف سفالی را بیش از یک سال نباید در خانه نگاه داشت و چون سال به پایان خود نزدیک می‌شد و شب چهارشنبه سوری می‌رسید، ظروف سفالی را که در خانه داشتند، می‌شکستند. دلین این کار اینست که ظروف سفالی چون لعاب ندارند، چرک و آلوده می‌شوند و چون قابل شستن و پاک کردن نیستند تنها چاره برای دفع زیانش، شکستن آن است.

از سوی دیگر تقاضا برای خرید کوزه‌های تازه بالا می‌گرفت و در آن صورت سبب رونق کار استادکاران کوزه‌گر و کوره‌پزخانه‌ می‌شد و از کسادی بازار و بیکاری آنان جلوگیری می کرد. در بیشتر شهرهای ایران پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌ها را می‌شکنند؛ این آیین احتمالاً ریشه در این عقیده دارد که شکستن کوزه بدیمنی را از میان می‌برد. تفاوت‌های جزئی در نوع شکستن کوزه در مناطق مختلف وجود دارد.

احترام به بزرگ خانواده و برکت دست او در شیوه اجرای آیین نمایشی کوزه شکستن

در این آیین، اهالی خانه به ویژه زنان خانه‌دار بعد از تمیز کردن خانه‌های خود کوزه‌هایی که یک سال از آنها برای نگه داشتن آب آشامیدنی و یا مواد خوراکی استفاده کرده بودند را خالی کرده و خاکروبه‌های حاصل از خانه‌تکانی را درون آن کوزه‌ها می‌ریختند و در شب چهارشنبه آخر سال (در برخی مناطق به ویژه فلات مرکزی ایران در شب آغاز سال نو) بزرگ خانه این کوزه را ابتدا دور سر هر یک از افراد حاضر در خانه می چرخاند و بعد بالای بام خانه می‌رفت و این کوزه را به حیات و یا گذرگاه پرت می کرد به این امید که تمام بلایا و ناخوشی ها که به واسطه خانه تکانی از منزل جمع شده است و درون کوزه قرار گرفته با شکستن آن رها شده و سال جدید سالی توام با سلامتی و سعادت برای اهالی خانه آغاز شود.

در برخی دیگر از نقاط ایران به جای قرار دادن خاکروبه‌های حاصل از خانه‌تکانی مقداری نمک و پول درون کوزه ها می‌ریختند و بعد بزرگ فامیل این کوزه را دور سر تمامی اهالی خانه می گرداند و بار دیگر با حضور بر بام خانه آن را در کف حیاط و یا گذرگاه پرت می کرد تا به این وسیله بتواند سیاهی، نحسی و تلخی سال را از سر خود و خانواده دور کند و تمام خانواده با صحت، سلامت و شادکامی به استقبال سال جدید روند.

زنده یاد دکتر جابر عناصری پژوهشگر آیین های نمایشی ایران در کتاب نمایش‌های نوروزی تهران قدیم آورده است: در تهران یک یا چند سکه درون کوزه گذاشته می‌شود، و سپس از فراز بام به درون کوچهٔ پایین پرتاب می‌شود. تا اوایل دورهٔ پهلوی، بسیاری از تهرانی‌ها تمایل داشتند که به نقاره‌خانه بروند و همراه با نواختن نقاره در ساعتی مشخص، کوزه‌هایشان را به زمین پرتاب کنند.

در خراسان، پیش از شکستن کوزه، مقداری ذغال، نمک، و سکه در آن نهاده می‌شد و سپس هر عضو خانواده با گرداندن کوزه به دور سر خویش، هرگونه بدیمنی و حادثه بد را به کوزه منتقل کرده و در نهایت آن را از فراز بام به کوچه می‌انداخت. در شرق و جنوب‌شرق ایران، معمولاً به‌جای کوزه‌های نو، کوزه‌های بدون استفاده را انتخاب می‌کنند. در اراک و آشتیان دانه‌های جو در کوزه گذاشته می‌شود.