حذف ۹۸۰۰ تن از مواد مخرب لایه ازن در کشور

به گزارش روز شنبه ایرنا از سازمان حفاظت محیط زیست، ابراهیم حاجی‌زاده در خصوص اثرات و پیامدهای تخریب لایه ازن اظهار داشت: در ارتفاع ۱۵- ۵۰ کیلومتری بالای سطح زمین، لایه‌ای به نام استراتوسفر وجود دارد که حجم زیادی از مولکول‌های ۳ اتمی اکسیژن به نام ازن در آن تجمع کرده‌اند. مولکول‌های ازن گرچه ناپایدار هستند ولی توانایی جذب پرتو مرگبار فرابنفش خورشید موسوم به UV-B  رادارند . این لایه که به ازن مشهور است از موجودات کره زمین در برابر این اشعه خطرناک همانند یک سپر محافظت می‌کند. 

وی افزود: ازن در حالت عادی و در سطح زمین گازی بسیار سمی است که تماس با آن باعث سوزش و التهاب دردناک دستگاه تنفسی می‌شود اما در جو فوقانی، لایه‌ای محافظ را تشکیل می‌دهد که تخریب آن موجب می‌شود تا پرتو فرابنفش خطرناک خورشید صدمات جبران‌ناپذیری به موجودات روی کره زمین وارد آورد. از جمله این صدمات می‌توان به آسیب‌دیدگی عدسی چشم (آب‌مروارید) و کوری، آفتاب‌سوختگی و نهایتاً سرطان پوست، تضعیف سیستم دفاعی بدن، پیری زودرس، اختلال در مکانیزم فتوسنتز گیاهان و کاهش محصولات کشاورزی، کاهش رشد و نابودی فیتو پلانکتون‌های موجود در آب دریاها که منبع اصلی غذایی موجودات بزرگ‌تر به شمار می‌روند و کمک به افزایش پدیده زمین‌گرمایی اشاره کرد.

پیمان‌نامه‌های بین‌المللی حفاظت از لایه ازن

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن با اشاره به پیمان‌نامه‌های بین‌المللی برای جلوگیری از تخریب این لایه، گفت: تشکیل کنوانسیون وین در سال ۱۹۸۵ برای حفاظت از لایه ازن و به دنبال آن عقد پروتکل مونترال در خصوص مواد مخرب (کاهنده) لایه ازن در سال ۱۹۸۷ در واقع نقطه آغازی بر گسترش همکاری‌های بین‌المللی در سطح جهان برای حفاظت از لایه ازن استراتوسفری زمین بود. کنوانسیون وین ضمن تعیین چهارچوب فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی در زمینه حفاظت از لایه ازن و همچنین تعهدات و شرح وظایف و مسئولیت‌های کشورهای امضاء کننده آن، ضرورت تبادل اطلاعات و همکاری‌های علمی ، فنی ، قانونی، حقوقی و مالی و تلاش کشورها در راستای گسترش آگاهی‌های عمومی را در این زمینه مورد تأکید قرار داده است. 

حاجی‌زاده خاطرنشان کرد: پروتکل مونترال نیز به‌ عنوان متمم کنوانسیون وین، چارچوب روش‌ها و راهکارهای اجرایی برای نیل به اهداف و سیاست‌های تصریح‌شده در کنوانسیون وین و حذف تولید و مصرف مواد مخرب لایه ازن را  مشخص کرده است. کشورهای امضاء کننده هر دو معاهده به‌ عنوان متعهدین اصلی، می‌بایست در تطابق با الزامات معاهده نامه‌ها و همچنین بر اساس توانایی‌های بالقوه خود وظایفی را به انجام برسانند.

وی افزود: همکاری از طریق مشاهدات، پژوهش و مبادله اطلاعات منظم جهت فهم بهتر و ارزیابی اثرات فعالیت‌های انسان بر لایه ازن و اثرات تغییرات لایه ازن بر سلامت انسان و محیط‌زیست ، اتخاذ تدابیر مناسب قانونی و اداری و همکاری در هماهنگ‌سازی خط‌ مشی‌های شایسته جهت کنترل، تحدید، تقلیل یا جلوگیری از فعالیت‌های انسانی تحت اختیار و کنترل آنان، هرگاه تشخیص داده شود که این فعالیت‌ها به‌ یقین و یا احتمالاً موجب اثرات سویی هستند که از دگرگونی یا دگرگونی محتمل لایه ازن ناشی می‌ شود، همکاری در تدوین اقدامات، رویه‌ها و ضوابط موردتوافق، جهت اجرای این کنوانسیون به‌منظور تصویب پروتکل‌ها و الحاقیه ها و همکاری با ارگان‌های ذیصلاح بین‌المللی جهت اجرای مؤثر این کنوانسیون و پروتکل‌هایی که عضو آن‌ها است برخی از این وظایف است.

وی در ادامه، مهم‌ترین اهداف پروتکل مونترال را ارایه فهرست مواد مخرب لایه ازن تحت کنترل این پروتکل، تدوین برنامه زمانی برای کاهش تدریجی و حذف کامل مواد مخرب لایه ازن و در نظر گرفتن ساز و کارهای عملی برای کمک به کشورهای در حال‌ توسعه عنوان کرد. 

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن، افزود: به دنبال تصویب کنوانسیون وین و پروتکل مونترال اصلاحیه‌های لندن، کپنهاک، مونترال و پکن و کیگالی بر پروتکل مونترال تدوین و به تصویب رسید. 

وضعیت لایه ازن در سطح جهان 

حاجی‌زاده درباره وضعیت تغییرات لایه ازن در جهان گفت: تقریبا هیچ روند قابل‌ ملاحظه‌ای بین سال‌های ۱۹۹۷-۲۰۱۶ در ستون کلی ازن بین مدار ۶۰ درجه شمالی و جنوبی مشاهده نشد و مقدار آن تقریبا زیر دو درصد میانگین سال های ۱۹۶۴_۱۹۸۰ تخمین زده می شود اما با این وجود از سال ۲۰۰۰ میلادی در بیرون از نواحی قطبی ضخامت ازن در استراتوسفر بالایی بین یک تا سه درصد در هر دهه افزایش داشته است. 

وی تصریح کرد: تغییرات یا ترمیم لایه ازن در نیمه دوم قرن حاضر با الگوهای مختلف افزایش و کاهش خود کمی پیچیده به نظر می رسد. درحالیکه انتظار می رود حفره بزرگ ازن جنوبگان در فصل بهار در دهه ۲۰۶۰ به سطح میزان قبلی خود پیش از ۱۹۸۰ برسد، پیش بینی می شود که در عرض های جغرافیایی میانه نیمکره شمالی در دهه ۲۰۳۰ و عرض های متوسط نیمکره جنوبی در اواسط قرن حاضر یعنی ۲۰۵۰ به مقادیر قبل از ۱۹۸۰ تغییر یابد. 

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن، متذکر شد: علاوه بر این طبق آخرین مشاهدات ماهواره ای که انجام گرفته، حفره ازن بر فراز قطب جنوب در اکتبر ۲۰۲۱ به بیشینه مساحت خود یعنی ۸.۲۴ میلیون کیلومتر رسید که معادل مساحت قاره آمریکای شمالی است و ضخامت اوزن نیز همزمان به ۹۲ دابسون تنزل داشته است. در حالیکه مساحت این حفره بزرگتر از متوسط بیش از سه دهه خود به نظر می رسد اما در مقایسه با انتهای دهه نود و ابتدای ۲۰۰۰ میلادی کوچکتر تخمین زده می شود. ضمن اینکه مساحت امسال حفره ازن در قطب جنوب تا اندازه ای تحت تاثیر دمای بسیار سرد استراتوسفری و گردش گردابی شدید بادها روی قطب جنوب پدید آمده است. 

حاجی زاده ادامه داد: طبق تخمین های انجام گرفته اگر سطح انباشت کلر در جو به اندازه اوایل قرن ۲۰۰۰ بود امروز مساحت حفره با این شرایط حاکم جوی از لحاظ دما ، حدود ۴ میلیون کیلومترمربع بزرگتر اتفاق می‌افتاد یعنی به حدود ۸.۲۸ میلیون کیلومتر مربع می‌رسید. 

وی افزود: به دنبال کاهش ذخایر طبیعی ازن در جو بالا، تغییرات دیگر در الگوهای گردشی هوا در لایه استراتوسفر و به تبعیت از آن در لایه تروپوسفر بروز و ظهور یافته که این امر نه تنها در الگوهای گردشی باد، ابرناکی و بارندگی تغییر ایجاد کرده بلکه قادر است تغییرات دیگری نیز در اکوسیستم های خاکی، آبی و موجودات ایجاد کند. هرچند تخمین ها از میزان خالص مضرات تابش فرابنفش خورشید تحت تاثیر کاهش ازن یا ترمیم نسبی ازن در برخی نواحی کاملا تعیین نشده اما این متغیر علاوه بر ازن تحت تاثیر عوامل دیگری مثل ابرها و ذرات معلق در هوا قرار داشته که نمی توان تخمین های دقیقی صورت داد. 

خطرناکترین مناطق جهان از نظر تابش فرابنفش خورشید

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن با اشاره به مناطقی از جهان که با خطر بیشتر تابش فرابفش خورشید مواجهند، گفت: به طور کلی اگر بخواهیم مناطق پرخطر در رابطه با تابش فرابنفش خورشید را شناسایی کنیم می بایست این سرزمین ها را به دو قسمت ثابت و متغیر گروه بندی کنیم که مناطق ثابت شامل عرض های جغرافیایی و نواحی کوهستانی هستند که عموما همیشه در دوره ای از سال یعنی بهار و تابستان تحت الشعاع میزان قابل توجه ای از تابش بالای یو وی قرار دارند. اما نواحی متغیر مربوط به کاهش موقتی ازن در دوره ای از سال هستند که به شدت در موقعی از سال تابش زیانبار فرابنفش خورشید را بالا می برد مثل کشورهایی که در مجاورت حفره های بزرگ ازن در هر دوسویه قطب قرار دارند. کشورهایی مانند نیوزیلند، استرالیا و شیلی در قطب جنوب و کشورهای اسکاندیناوی در مجاورت قطب شمال که سالانه با آمار بالای سرطان پوست نیز مواجه هستند.

وضعیت تغییرات لایه ازن در ایران  و تاثیر آلودگی هوا

حاجی زاده درباره وضعیت تغییرات لایه ازن در کشور نیز اظهار داشت: ایران از کشورهایی است که در عرض های متوسط نیمکره شمالی قرار دارد و مطابق خروجی مدل ها انتظار می رود در دهه سی قرن بیستم ترمیم این لایه روی سرزمین های هم عرض ایران انجام بگیرد. ضمناً میانگین ازن روی سرزمین ایران حدود ۲۸۶ دابسون با حداکثر و حداقل ۳۱۰ و ۲۶۶ به ترتیب در ماه های مارس و اکتبر در نوسان است که در دهه های گذشته کاهش چشمگیری نداشته و همین ناهنجاری بسیار ضعیف با سرعت ۰۹.۰ دابسون رو به افزایش است. 

وی افزود: آلودگی های غالب هوا که سلامت و حیات موجودات زنده را تحت تاثیر قرار می‌دهد از طریق اندازه گیری ها توسط ۶ شاخص شامل ذرات کمتر از ۱۰ و ۵.۲ میکرونی، ازن، منواکسیدکربن، دی اکسید نیتروژن و دی اکسیدسولفور صورت می گیرد که بیشتر جهت بررسی کیفیت هوای شهری مورد استفاده قرار می گیرند. این آلاینده ها بصورت مستقیم در تخریب مولکول ازن در لایه استراتوسفر دخالت ندارند و برای اندازه گیری تخریب ازن شاخص های آلودگی نظیر میزان اتم کلر و برم موجود در جو به ویژه در لایه استراتوسفر ملاک قرار می گیرد. البته برخی از آلاینده ها می توانند در تولید آلاینده ثانویه مثل ازن تروپوسفری اثرگذار باشند که این ارتباطی با لایه ازن در استراتوسفر ندارد.

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن، خاطرنشان کرد: مواد مخرب لایه ازن و کالاهای حاوی آن در حال حاضر در ۵ ضمیمه طبقه بندی شده است که این مواد شامل سی اف سی ها، هالون ها، سایر سی اف سی ها، تتراکلرید کربن، متیل کلرو فرم، متیل بروماید، هیدرو کلرو فلورو کربن ها، هیدرو برومو فلورو کربن ها و برومو کلرو متان است. کالاهای مبتنی بر این مواد نیز شامل سیستم تهویه مطبوع متحرک، یخچال و فریزر، کمپرسورهای برودتی، اسپری ها، کپسول های آتشنشانی، بردها و پنل های عایق کاری و پیش پلیمرها است. 

اقدامات ملی برای حذف مصرف مواد مخرب لایه ازن

حاجی زاده در خصوص اقدامات ملی در زمینه حذف مصرف مواد مخرب لایه ازن تحت پرتکل مونترال در کشور گفت: دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۸ کنوانسیون وین و پروتکل مونترال را به تصویب مجلس شورای اسلامی رساند و سپس اصلاحیه لندن و کپنهاک را درسال ۱۳۷۵ و اصلاحیه مونترال را در سال ۱۳۸۶ و اصلاحیه پکن را در سال ۱۳۹۰ تصویب کرد. 

وی، تصریح کرد: تاکنون مطابق با برنامه زمانبندی حذف مواد مخرب لایه ازن تحت کنترل پروتکل مونترال سی اف سی ها، متیل کلروفرم و تتراکلرید کربن و متیل بروماید در بخش مصارف آفات غیرقرنطینه ای حذف شده است و حذف هیدرو کلرو فلوروکربن ها نیز مطابق با برنامه زمانبندی در حال کاهش تدریجی و حذف مصرف است.

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن، فعالیت های این دفتر را در چهارچوب اقداماتی چون حذف فیزیکی و تغییر خط تولید و تجهیز واحدهای مصرف کننده به تجهیزات سازگار با لایه ازن، فعالیت های آموزشی و تنویر افکار عمومی، اعمال قوانین و مقررات کنترلی و فعالیت های مرتبط با پایش و نظارت عنوان کرد.

حاجی زاده با اشاره به دستاوردهای دفتر طرح ملی حفاظت لایه ازن گفت: تاکنون دستاوردهای حاصل از اجرای طرح ها و پروژه های مصوب تحت پروتکل مونترال شامل تجهیز و تغییر خط تولید ۱۳۷۸ واحد تولیدی و خدماتی و حذف حدود ۹۸۰۰ تن از مواد مخرب لایه ازن مشتمل بر کلرو فلورو کربن ها، تتراکلرید کربن، متیل کلروفرم، هالون ها، متیل بروماید و هیدرو کلرو فلورو کربن ها بوده است.