افکار عطار نیشابوری، راه‌حل بحران‌های معرفتی جهان مدرن

به گزارش ایرنا، خاورشناسان اروپایی از نیمه دوم سده هجدهم میلادی به ترجمه و تصحیح آثار عطار نیشابوری پرداخته و آثار بسیاری از اندیشمندان و نویسندگان مغرب زمین تحت تاثیر افکار این عارف بزرگ پدید آمده است.

روایات مختلفی درباره زهد و پشت پا زدن عطار به مال دنیا وجود دارد. معروفترین این قصه ها می گوید: عطار در دکان خود مشغول کاسبی بود که درویشی وارد شد و پولی از عطار خواست و چند بار با گفتن جمله «چیزی برای خدا بدهید» از عطار کمک خواست ولی او به درویش چیزی نداد. درویش دل چرکین شد و گفت: تو که تا این حد به زندگی دنیوی وابسته‌ای، چگونه می‌خواهی روزی جان بدهی؟ عطار به درویش گفت: همانگونه که تو جان خواهی داد! درویش در همان حال کاسه چوبین خود را زیر سر نهاد و جان به جان‌آفرین تسلیم کرد.

گویند این واقعه اثری عمیق بر عطار گذاشت و او را دگرگون کرد.

عطار در عرصه شعر و ادب و عرفان، سرآمد روزگار خود بود و منطق‌الطیر عطار نیشابوری یکی از شاهکارهای ادبیات نمادین جهان است که پس از مثنوی مولانا، شاخص‌ترین اثر در حوزه ادبیات منظوم عرفانی به‌شمار می‌رود.

فلسفه و عرفانی که عطار در آثار خود از جمله الهی‌نامه، اسرارنامه، جواهرنامه، خسرونامه، شرح القلب، مصیبت‌نامه، منطق الطیر، دیوان اشعار، مختارنامه بیان و ارائه کرده دست‌مایه و موجب الهام آثار بسیاری از بزرگان اندیشه پس از او شده است.

غنای آثار عطار به حدی است که راه‌حل بسیاری از مشکلات انسان را در هجوم مشکلات زندگی نوین می‌توان در آن پیدا کرد.

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی نیشابور در این خصوص گفت: فریدالدین عطار نیشابوری راه‌حل بحران های معرفتی حاصل از تحولات علمی و فناوری در جهان مدرن است.

دکتر علی سراج اظهار کرد: تفکری که پس از رنسانس و عصر روشنگری در مغرب زمین حاکم شد بر سه پایه اومانیسم، لیبرالیسم و سکولاریسم استوار شد و بر این اساس بنیادهای معرفتی تمدن غرب در سه حوزه پوزیتیویسم، اومانیسم و خردگرایی شکل گرفت و همه تلاش اندیشمندان براین بود که برای زندگی انسان باید تعریف دیگری پیدا کرد و انسان بر روی زمین بهشتی بریده از خدا بنا نهد.

وی افزود: حاصل و خلاصه این دیدگاه‌ها این بود که توانایی‌های بشر سرلوحه قرار گیرد و مذهب، ایدئولوژی و سنت را خرافات می‌شمردند اگرچه به ظاهر پیشرفت فناوری برای انسان آسایش به همراه داشت ولی آرامش را از انسان گرفت مانند بنا نهادن هتلی مجلل در بالای کوهی آتشفشانی بود و در ادامه شاهد هستیم که این‌ تفکر چه بحران‌هایی برای بشر ایجاد کرد.

دکتر سراج اظهار کرد: بر مبنای این تفکر فضایل بشری عوض شد و ارزش‌های جهان مدرن به خوردن، نوشیدن، پوشیدن، لذت جنسی و قدرت طلبی تقلیل یافت و مشکلات دیگری مانند افزایش نابرابری‌های اقتصادی اجتماعی، شیوع ناامنی، تبعیض، سلطه‌جویی، برجسته کردن فرهنگ مصرفی شیوع پیدا کرد که همه اینها حاصل نوع نگاه معرفتی ناقصی است که به خاطر توجه صرف به عقلانیت ابزاری به وجود آمد و این احساس بیگانگی، یاس، خلا و تنهایی ناشی از زندگی مدرن باعث شد امروز فاصله اجتماعی و ارتباطی انسان‌ها به طور چشمگیری افزایش پیدا کند و انسان‌ها برای پرکردن این خلا به دنبال لذت‌های کاذب باشند.

استادیار زبان و ادبیات فارسی گفت: زندگی مدرن انسان امروز را به ماشین و برده تکنولوژی تبدیل کرده و در برابر این شیوع تحمیلی در غرب سه گروه انتقادی به وجود آمد، گروه نخست تفکر پست مدرن و مکتب انتقادی فرانکفورت است که در راس آن هابرماس، مارکوزه و والتر بنیامین هستند، گروه دوم جامعه شناسانی مانند ماکس وبر و زیمر ایت و گروه سوم‌نویسندگان و اندیشمندانی که زیاد هم گرایش مذهبی نداشتند مانند کافکا، مارسل پروست و ساراماگو و در کنار اینها عده‌ای از نظام سلطه و سرمایه‌داری برای اینکه سرپوشی بر عطش معنوی انسان بگذارند، شروع به ترویج عرفان‌های نوظهور کردند.

سراج خاطرنشان کرد: در این میان گروهی از اندیشمندان که نگاهی هستی شناسانه و معرفت شناسانه دارند مانند هرمان هسه و ریچارد باخ، تحت تاثیر عرفان شرق و اسلامی به ویژه عطار و مولوی، آثاری پدید آوردند که مرگ اندیشی را نفی می کند، متفکران و نویسندگانی مانند ویکتور هوگو از عطار الهام می‌گیرند و لوئی آراگون در اثرش با نام "دیوانه الزا" تحت تاثیر منطق‌الطیر عطار است و اریک هرملین شاعر اسکاندیناوی که به عطار ثانی مشهور است چندین جلد از آثار عطار را ترجمه می‌کند.

وی گفت: در کنار مثنوی مولوی، منطق‌الطیر عطار بیشترین تاثیر را بر آثار ادبی و عرفانی بعد از خود داشته، کوه جادوی توماس مان، سیزارتا اثر هرمان هسه و شازده کوچولو که پرفروش‌ترین کتاب قرن است تحت تاثیر منطق الطیر عطار هستند.

وی افزود: در شازده کوچولو، قهرمان داستان از ۶ سیاره می‌گذرد که هرکدام یکی از مراحل سیروسلوک محسوب می شود و با انواع نمادهای انسان‌های جاه‌طلب، قدرت طلب و ثروت اندوز روبه رو می‌شود.

این استاد دانشگاه گفت: عطار چون توانسته ساحت‌های وجودی بشر و لایه‌های پیچیده وجود انسان را کاوش کند برای همه دوران‌ها حرف و پیام‌ جدید دارد.

وی تصریح کرد: عطار مشکلات بشری را ناشی از تکبر، غرور، خودخواهی، توجه صرف به مادیات، جزئی‌نگری و توجه به عقل حساب‌گر خوانده و مهم‌ترین راهکار را در اندیشه خودشناسی دانسته و چنین بیان می‌کند:

آنچه گویی و آنچه دانی آن تویی
خویش را بشناس صدچندان تویی

مرحله بعد خداشناسی است:

گر تو می‌داری جمال یار دوست
دل بدان کایینهٔ دیدار اوست

دل به دست آر و جمال او ببین
آینه کن جان جلال او ببین

دکتر سراج گفت: عطار تاکید می‌کند اگر دلمان را صیقل بزنیم پادشاه هستی در آن جلوه می‌کند و در آثارش، بر عشق محوری خلقت، شعورمندی کائنات، وحدت وجود، بازگشت به خویشتن و مرگ اندیشی اشاره دارد و بلندهمتی برای پوییدن راه کمال و عدم وابستگی به چیزهای ناپایدار را لازم‌ می‌داند:
هست دنیا چون نجاست سر به سر
خلق می‌میرند در وی در به در

صد هزاران خلق همچون کرم زرد
زار می‌میرند در دنیا به درد

عرفان عطار از کوچه دین‌ می‌گذرد

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی نیشابور گفت: عطار نیشابوری شاعری بود، عارف، عارفی بود مسلمان و مسلمانی معتدل و معتقد و عرفانش از کوچه دین‌ می‌گذرد.
دکتر مهدی نوروز اظهار کرد: بزرگانی مانند عطار، خیام، سنایی، مولانا و فردوسی، معماران هویت، تمدن و فرهنگ ما هستند بنابراین اگر هر بار و از هر منظر و زاویه‌ای اندیشه‌های این بزرگواران را بررسی کنیم بهره های فراوانی می‌بریم و در این‌ میان عطار از جایگاهی ویژه برخوردار است چنان که خود می‌گوید:

نظم من خاصیتی دارد عجیب
زانکه هر دم بیشتر بخشد نصیب

گر بسی خواندن میسر آیدت
بی‌شکی هربار خوشتر آیدت

به گفته وی، عطار طریقت، حقیقت و معرفت را پشت سر گذاشت و به مقامات بالایی در عرفان رسید اما پایبند شریعت بود چنانکه در منطق‌الطیر می‌گوید:

گر کسی گوید نباید طاعتی
لعنتی بارد بر او هر ساعتی

تو به طاعت عمر خود می بر به سر
تا ملائک در تو اندازد نظر

عطار به قرآن، روایات و احادیث هم اشراف کامل داشت و در اشعارش یک دوره علوم اسلامی، اندیشه‌های اسلامی، معجزات و قصه های پیامبران و قرآن، آیات ناب و احادیث معتبر وجود دارد و پس از ۸۲۵ سال هنوز حاوی مضامین تازه و عالی است.
در آثار عطار بیش از ۷۰۳ بار آیه قرآن و بیش از ۲۵۱ حدیث معتبر و موثق به کار رفته است و از این رو در ادبیات فارسی به مثنوی عطار لقب قرآن عجم داده شده است.
وی خاطرنشان‌ کرد: گاهی عطار عین یک آیه را در مصراعی از شعرش با همان وزن و آهنگ قرار می‌دهد:

ساحران دیده عصایی را امین
گفته آمنا به رب العالمین (آیه ۱۲۱ سوره اعراف)

گاهی بخشی از آیه را در شعرش به کار می برد و بار معنایی کل آیه را بر دوش همان ترکیب می‌گذارد: 

ای مرغ عجب ستارگان چینه توست
از روز الست عهد دیرینه توست

در اینجا عطار کلمه الست را از وسط آیه ۱۷۲ سوره اعراف انتخاب می‌کند. گاهی نیز عطار ترجمه یک آیه یا حدیث را در شعرش به کار می‌برد:

هنوز آدم‌ میان آب‌وگل بود
که او شاه جهان جان و دل بود

که اشاره به این حدیث رسول خدا دارد "کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین"

این استاد دانشگاه ادامه داد: گاهی عطار تلمیح و اشاره‌ای به یک آیه دارد و با کدهایی که می‌دهد به آن آیه اشاره دارد:

چنین گفت آن عزیز با دیانت
که تا حق عرضه دادست آن امانت

زمین و آسمان زو در رمیدست
که بار عهده آن سخت دیدست

در این‌ بیت واژگان امانت، زمین، بار و آسمان به آیه ۷۲ در سوره احزاب اشاره دارد.

گاهی نیز عطار تفسیری عارفانه از یک آیه ارائه می‌کند. در سوره زمر آیه ۵۳ می‌فرماید "ان الله یغفرالذنوب جمیعا" و این آیه آن‌قدر به انسان‌ها امید می‌دهد که گاهی ترک بعضی کارها را می‌کنند.

در کنار دجله سلطان بایزید
می گذشت او جمله با خیل مرید

ناگه آوازی ز عرش کبریا
خورد بر گوشش که ای شیخ ریا

میل آن داری که بنمایم به خلق؟
تا چه پنهان کرده‌ای در زیر دلق

تا خلایق قصد آزارت کنند
سنگ باران بر سر دارت کنند؟

دکتر نوروز گفت: عطار نیشابوری با اشراف و احاطه‌ای که به آیات قرآن دارد تاکید می‌کند خداوند همه گناهان را می‌بخشد به جز شرک و اگر شخصی ۹۰ سال گناه کرد ولی در دم مرگ اذعان کرد که "اشهد ان لا اله الا الله"، خداوند همه گناهانش را می‌بخشد.

وی افزود: هرکسی هرچیزی جز خداوند را بپرستد موجب شرک می‌شود و عطار نیشابوری در حکایات اسرارنامه و الهی‌نامه مانند داستان یعقوب و یوسف این موضوع را به خوبی به تصویر کشیده است و به غیرت خدا اشاره کرده است.

آثار

عطار نیشابوری در مقدمه ۲ کتابش خسرونامه و مختارنامه آثار خود را نام برده است که شامل ۹ اثر به نظم و یک اثر به نثر است.

با این‌ همه، در نسبت‌دادن آن‌ها به عطار تردید شده است. علت انتساب آثار مختلف به عطار نیشابوری را آن دانسته‌اند که افراد بسیاری تخلص عطار داشته‌اند.

آثار شناخته شده عطار عبارت‌اند از:

آثار منظوم: الهی‌نامه، اسرارنامه، جواهرنامه، خسرونامه، شرح القلب، مصیبت‌نامه، منطق الطیر، دیوان اشعار، مختارنامه.

آثار منثور: یکی از معروف‌ترین کتاب‌های عطار تذکره الاولیا است که به نثر نوشته شده است. این کتاب حکایت‌ها و گفتارهایی از اولیای الهی را از امام صادق(ع) تا منصور حلاج شامل می‌شود. و با ذکر مختصری از امام باقر(ع) پایان می‌یابد. همچنین در آن، از افرادی مانند ابوحنیفه، شافعی و احمد بن حنبل سخن آمده است.

از ۱۰ کتاب عطار، هشت کتاب باقی مانده است و از ۲ اثر او، یعنی جواهرنامه و شرح‌القلب نشانی نیست. تخلص عطار نیشابوری در اشعارش فرید و عطار است.

مرگ عطار به دستان سرباز مغول

در مورد مرگ عطار نیز گفته شده که او در هنگام یورش مغولان به شهر نیشابور توسط یک سرباز مغول به شهادت رسیده است که شیخ بهاءالدین در کتاب معروف خود کشکول این واقعه را چنین تعریف می کند که وقتی لشکر تاتار به نیشابور رسید اهالی نیشابور را قتل عام کردند و ضربت شمشیری توسط یکی از مغولان بر دوش شیخ خورد که شیخ با همان ضربت از دنیا رفت.

مقبره شیخ عطار در نزدیکی شهر نیشابور قرار دارد و چون در عهد تیموریان مقبره او خراب شده بود به فرمان امیرعلی شیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا مرمت و تعمیر شد.

نیشابور در ۱۲۷ کیلومتری غرب مشهد قرار دارد.