تار و پود مشکلات در قالیچه دوروی ترکمن

به دعوت یکی از دوستان سر از روستایی درآوردم که پاتوق قالیبافانی هنرمند است، فضای دلبازی که آرامش خاصی دارد و تا چشم کار می‌کند، قالی و فرش به شکلی زیبا و با رنگ هایی شاد در ایوان خانه ها خودنمایی می کند.

قدم در ایوان خانه ای می گذاریم که بوی نخ و ابریشم آن اولین چیزی بود که به مشام می رسد و صدای تَق تَق زدن گره های رنگی بر دار سفید قالی فضای خانه را به سبک خود آهنگین کرده بود.

پشت دار قالی زن میانسالی نشسته و رج می زند، مهارتش خیره کننده است به گونه ای که قلاب را ماهرانه در دست راستش نگه می دارد و پس از هر گره زدن در انتها نخ بریده می شود تا با خلق آثاری زیبا، دوشادوش مردان سرزمین اسب و ابریشم قدمی بزرگ برای توسعه مشاغل روستایی و کمک به معیشت خانواده برداشته باشد.

فارغ از رنگ پاشی در دارهای قالی و خلق آثاری زیبا و رنگارنگ، پوشش اهالی نیز رنگارنگ و چشم نواز است، انگار که با رنگ‌ها زندگی می کنند و عاشق رنگ و رنگ‌پاشی روی دار هستند.

این زن میانسال که به گفته خود از همان سنین کودکی از بافندگان فرش دوروی ابریشم بوده و اینک نیز همدم قالی، پود و ابریشم است، می گوید: از ۱۱ سالگی قالیبافی را از مادرش آموخته است و همچنان در سن ۵۵ سالگی این هنر آباء و اجدادی را با علاقه فراوان و برای تامین معیشت خانواده ادامه می دهد.

خانم چابک می افزاید: صاحب پنج فرزند دختر و ۲ عروس هستم و همگی آنها این هنر را از من آموخته اند و مشغول به این حرفه هستند.

وی با گلایه از مشکلات جسمی نظیر پادرد، کمردرد و ناراحتی چشم به عنوان تنها ثمره سال‌ها کار و زحمت در این حرفه؛ به نبود بیمه اشاره می‌کند و می‌گوید: با وجود سال‌ها فعالیت در عرصه قالیبافی، هنوز بیمه نیستیم.

چابک می گوید: سرعت و مهارت قالیبافی من در جوانی بسیار بیشتر از هم اکنون بود، اما با مشکلات جسمانی که پیدا کرده ام دیگر آن سرعت را ندارم ولی با این وجود هنوز هم این هنر را دنبال می کنم.

این خانم قالیباف با بین اینکه هر ساله گردشگران زیادی برای بازدید از این روستا و خرید قالی به این روستا سفر می کنند، می افزاید: گرچه از شهرهای اطراف برای خرید و برخی کشورهای خارجی برای بازدید و عکاسی به این روستا می آند ولی توسعه این صنعت نیازمند حمایت بیشتر مسوولان و معرفی بیشتر آن است.

دارهای خوابیده

یکی دیگر از زنان قالیباف این روستا که به گفته خود هر سال ده ها قالیچه سفارشی دورو می بافته است، نیز می گوید: در سال های اخیر دیگر خبری از تولید انبوه نیست و هر کس که قالی می بافد یا سفارش و یا اجرتی است.

خانم فروزش می گوید: بیشتر بافندگان دارهای قالی را خوابنده اند و هم اکنون نیز حدود ۳۰ قالیچه که خود ما بافته ایم بر زمین مانده و فروش نرفته است.

وی می افزاید: خدارو شکر همسرم کشاورزی می کند و تامین معیشت خانواده به تنهایی بر عهده من نیست اما افرادی که به تنهایی معیشت خانواده را از این راه تهیه می کنند در تنگنا قرار گرفته اند و وضعیت نامناسب زندگی آن ها توجه بیشتری به این قشر را می طلبد.

فروزش در خصوص خرید نخ ابریشم، می گوید: جنس مواد فرش دوروی دویدوخ از ابریشم خالص است و همه نخ‌های آن از پیله کرم ابریشم در خود جرگلان به خصوص در روستای دویدخ تهیه می‌شود و رنگرزی آن نیز به دست بانوان روستا انجام می‌شود.

وی افزاید: گرچه تهیه نخ ابریشم از خود جرگلان مقرون به صرفه است اما در این میان نخ تولیدی این بخش نیاز بافندگان را تامین نمی کند و به همین دلیل بخش عمده را از استان های همجوار تهیه می کنند.

وی نبود نقدینگی را از مشکلات اصلی قالیبافان می داند و می گوید: فروشندگان نخ تمام پول  را یک جا مطالبه می کنند و این امر موجب ورود دلالان به این کارزار می وشود به گونه ای که آنها با قبول سفارشات و تامین نخ برای قالیبافان این آثار هنری با کمترین قیمت از قالیباف می خرند و بیشترین سود را می برند.

بازی دلالان در بازار فروش

مسوول اتحادیه پوشاک و بافندگان فرش شهرستان رازوجرگلان، نبود نقدینگی و وجود دلالان را از مشکلات اصلی قالیبافان این شهرستان می داند و می گوید: قالیبافان با هزار امید دار قالی برقرار می کنند و ماهها و حتی سالها در پای آن نشسته و میلیونها گره پی در پی هم می زند اما هنگام فروش با مشکلات جدی مواجه می شود به گونه ای که با نبود قیمت گذاری مناسب از طرف تاجران فرش و ایرادگیری های بی مورد و عدم وجود استاندارد یکسان در خرید، موجب می شود، فرشها با نصف و حتی یک سوم قیمت از قالیبافان خریداری و سود سرشار آن به جیب دلالان برود.

سیداسماعیل هاشمی می افزاید: در واقع واسطه هایی در این میان از نیاز مردم استفاده می کنند، سود مختصری به بافندگان می دهند و قالیچه ها را به قیمت اندک می خرند.

وی تصریح کرد: مشکل قالیبافان بازار فروش است و  مردم این روستا نه دسترسی به بسترهایی مانند اینترنت دارند تا فروش مجازی داشته باشند و نه تحصیلات و سواد این کار را دارند.

وی اختصاص ندادن تسهیلات برای قالیبافان را از دیگر مشکلات می داند و می گوید: متأسفانه تسهیلات آنچنانی برای قالیبافان در نظر گرفته نمی شود و وامهایی که به ندرت به آنها تعلق می گیرد با داشتن شرایطی فوق العاده پیچیده و سخت هر گیرنده ای را منصرف و از پیگیری آن پشیمان می کند.

قالیبافان در انتظار بیمه شدن

هاشمی گفت: هم اکنون حدود چهار هزار بافنده فرش در شهرستان رازوجرگلان وجود دارد که از این تعداد حدود ۵٠٠ بافنده فرش دورو در روستاهای دویدوخ، تگلک خوز، آتالی، بش دره و گرکز مشغول به کار هستند.

وی می افزاید: از تعداد کل بافندگان متاسفانه تنها ۳۰۰ نفر در این شهرستان مرزی از بیمه تامین اجتماعی برخوردارند.

وی با بیان اینکه متاسفانه سال گذشته و امسال باتوجه به اوضاع اقتصادی منطقه و بافنده ها افزایش تولید نداشتیم، می گوید: پارسال حدود ۳هزار متر مربع فرش دورو و ۲۹هزار متر مربع نیز فرش، گلیم، پشتی و سایر محصولات دستباف در این شهرستان مرزی تولید شد.

هاشمی با بیان اینکه فرش دو روی دویدوخ به کشورهای حوزه خلیج فارس و اروپایی صادر می شود، ادامه داد: با وجود تمام مشکلاتی که بر سر راه این قالیبافان وجود دارد، محصولات از کیفیت مطلوب برخوردار و مورد پذیرش کشورهای اروپایی وکشوری عربی خلیج فارس است.

 فرش دورو در سراشیبی بازار

رییس اداره صنعت، معدن و تجارت رازوجرگلان نیز می گوید: فرش ترکمن در دنیای کسب و کار امروز بیش از همه نیاز به برندسازی و بازاریابی علمی و متفاوت با سبک سنتی دارد.

ناصر قدیمی می افزاید: از سویی دیگر تنوع‌سازی محصول و انعطاف متناسب با سلایق مشتری و بازار جهانی هم از الزامات توسعه بازار این فرش زیبا و ارزشمند است.

وی با تاکید بر آموزش و ارتقای مهارت قالیبافان می گوید: بسیاری از طرح های قالیبافی در این منطقه ذهنی و سنتی است و مطابق با نگاه صادراتی نیست و همین امر باعث شده است بیشتر بافته ها مصرف داخلی داشته و شاهد پیشرفتی در صادرات آن نباشیم.
قدیمی ادامه می دهد: در واقع هنوز این طرح های ذهنی و سنتی زنان و مردان ترکمن با توجه به نوع سلیقه خریداران خارجی آن ها تطابق داده نشده است.

وی می گوید: هم اکنون این فرش به ثبت ملی رسیده است و پیگیری‌های و اقدامات لازم از سوی مرکز ملی فرش ایران برای ثبت جهانی در حال انجام است.

خاستگاه اصلی فرش ابریشم  دو رو در روستای دویدوخ علیای راز و جرگلان در خراسان شمالی است و با وجود ناشناخته بودن یا کمتر شناخته شدنش از جمله هنرهای ظریف و منحصر به فردی است که قابلیت معرفی به جامعه جهانی را دارد.

امروزه چهار هزار بافنده فرش ترکمن در استان و اغلب در منطقه جرگلان فعالیت دارند؛ چهار هزار نفری که بیشتر آن ها را زنان و دختران تشکیل می دهند و ۵۰۰ نفر از این بافندگان به بافت قالیچه دورو مشغول ند و سالانه تا ۳ هزار متر قالیچه نیز تولید می کنند.