روابط ایران و ترکمنستان؛ فراتر از مناسبات دو همسایه

به گزارش ایرنا، رئیس جمهوری جدید ترکمنستان امروز (سه شنبه) با دعوت رسمی رئیس جمهوری کشورمان در رأس هیأت بلندپایه سیاسی و اقتصادی به ایران سفر می‌کند.

این نخستین سفر «سردار بردی‌ محمداف» به تهران در مقام ریاست جمهوری ترکمنستان است و پیش از این در ۱۹ دی ۱۴۰۰ به عنوان فرستاده ویژه رئیس جمهور وقت این کشور به ایران آمده بود.

  قرار است در این سفر نشست های دوجانبه در سطح عالی برگزار و  تعدادی اسناد بین دولتی امضا شود.



تقویت و گسترش روابط با همسایگان یکی از سیاست های راهبردی دولت سیزدهم اعلام شده و دولت حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران عزمی راسخ برای حل و فصل  چالش‌ها با همسایگان از جمله ترکمنستان از خود نشان داده است. از این رو رئیس‌جمهوری کشورمان سال گذشته به دعوت همتای ترکمنستانی، قربانقلی بردی‌محمداف به منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به عشق‌آباد سفر کرد و هم اکنون نیز  «سردار بردی محمداف» رئیس جمهوری جدید ترکمنستان قرار است به تهران سفر کند.

آیت الله دکتر سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری کشورمان شهریور سال گذشته در دیدار با "قربانقلی بردی محمداف" رئیس جمهور پیشین ترکمنستان روابط دوستانه و برادرانه ایران و ترکمنستان را فراتر از روابط دو همسایه خواند و گفت: تهران و عشق آباد ظرفیت‌های خوبی برای تقویت تعاملات و تعمیق روابط دوجانبه دارند.

در ۱۹ مارس ۲۰۲۲ ( ۲۸ اسفند ۱۴۰۰)، سردار بردی محمداف بر اساس آرای انتخابات ریاست جمهوری؛ جایگزین پدر و رسما سومین رئیس جمهوری ترکمنستان شد.

تهران و عشق آباد فرصت های بسیاری برای افزایش همکاری ها در حوزه اقتصادی دارند. در چنین شرایطی دیپلماسی اقتصادی ایران  ترکمنستان و افزایش سرمایه گذاری های خارجی و هم افزایی اقتصادی در حوزه های مختلف می تواند منجر به توسعه اقتصادی دو کشور و گسترش روابط اقتصادی و تجاری دو کشور و در نهایت ایجاد روابط راهبردی در حوزه اقتصاد شود.

ایران و ترکمنستان روابط خوبی بعد از استقلال ترکمنستان از اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ دارند. ایران جزو اولین کشورهایی بود که استقلال ترکمنستان را به رسمیت شناخت. از آن به بعد دو کشور به رغم برخی فراز و نشیبهای کوتاه مدت روابط خوبی داشته و در زمینه اقتصادی، حمل و نقل، پیشرفت‌های زیربنایی و انرژی روابط خوبی داشته‌اند.
ایران در بین کشورهای حوزه اوراسیا بعد از روسیه بیشتر حجم مبادلات تجاری را با ترکمنستان دارد. خط راه‌آهن تاجان- مشهد- سرخس، لوله گاز ۱۳۹ میلیون دلاری کورپیه-کردکوی در غرب ترکمنستان و سد دوستی ۱۶۷ میلیون دلاری در جنوب این کشور در یک همکاری اقتصادی ساخته شد. خط انتقال برق بلخان‌آباد- علی‌آباد و چندین پروژه دیگر مانند گسترش برنامه ارتباطی فیبر نوری، ساخت انبارهای بزرگ و سایر پروژه‌ها در مرو و پالایشگاه ترکمن‌باشی، ساخت ترمینال گاز مایع، ساخت اتوبان مثال‌هایی از گسترش روابط دوجانبه دو کشور است. در سالهای گذشته دهها پروژه صنعتی در ترکمنستان ساخته یا در حال ساخت با کمک ایران بوده است.

در سال ۲۰۲۱ همزمان با سفر حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری اسلامی ایران قرارداد سه جانبه سواپ در حاشیه اجلاس سازمان همکاری‌ اقتصادی (اکو) با حضور رئیس جمهوری ایران و الهام علی‌اف رئیس جمهوری آذربایجان و وزرای نفت دو کشور امضا شد.

جمهوری اسلامی ایران با سواپ (ترانزیت) دو میلیارد مترمکعب گاز سالانه ترکمنستان به آذربایجان از طریق خاک ایران توافق کرد. بر اساس این توافق، ترکمنستان روزانه ۵ تا ۶ میلیون مترمکعب گاز به جمهوری آذربایجان می‌فروشد. این گاز از مسیر ایران به جمهوری آذربایجان ترانزیت خواهد شد. ایران گاز مصرفی مورد نیاز خود در پنج استان شمالی کشورش را نیز از حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد.

کشور ترکمنستان، با مساحت  حدود ۴۸۸ هزار کیلومتر مربع، با جمعیت حدود شش میلیون نفر و ۹۹۰ کیلومتر مرز مشترک خاکی و ۲۲۸ کیلومتر مرز مشترک آبی دارای اهمیت ویژه ای به لحاظ ژئواکونومی و ژئواستراتژیکی برای جمهوری اسلامی ایران است. ریشه های تاریخی و فرهنگی و مسلمان بودن بیشتر جمعیت این کشور، ظرفیت های اقتصادی این کشور بخصوص در بخش نفت و گاز، عضویت ترکمنستان در سازمان همکاری های اکو و اهمیت این سازمان برای ایران را نیز می توان از دلایل اهمیت این کشور در سیاست خارجی ایران شمرد.

 محصولات صادراتی ترکمنستان به ایران فرآورده های نفتی و پتروشیمی، منسوجات، محصولات صنایع سبک، شیمی، کشاورزی و صنایع غذایی است و ایران نیز تجهیزات و دستگاه‌های صنعتی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی، لوازم برقی و خانگی به این کشور صادر می‌کند. دو کشور طی دو دهه گذشته در طرح‌های زیادی در زمینه‌های مختلف به ویژه احداث سد دوستی، خط راه آهن تجن ـ سرخس ـ مشهد و خط لوله گاز کردبچه ـ کردکوی مشارکت داشته اند و هم اکنون صدها شرکت با مشارکت سرمایه‌های ایرانی در این کشور فعالیت می‌کنند.

سیاست دولت سیزدهم، ارتقای سیاست همسایگی 

 احمد کاکابایوویچ قربانوف سفیر ترکمنستان در تهران ماه گذشته طی دیدار با علی نادری مدیر عامل خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)   گفت :دولت سیزدهم در کوتاه مدت روابط دوجانبه تهران و عشق‌آباد را ارتقا داد.  

علی نادری، مدیرعامل خبرگزاری ایرنا در این دیدار که در فضایی صمیمانه برگزار شد، گفت: سیاست دولت جدید، ارتقای سیاست همسایگی و توسعه روابط با همسایگان است و در این میان ارتباط با ترکمنستان جایگاه ویژه‌ای دارد.  

مدیرعامل خبرگزاری ایرنا ادامه داد: قرارداد گازی که میان ایران و ترکمنستان با حضور رییس‌جمهوری کشورمان منعقد شد، برای جمهوری اسلامی ایران بسیار مهم است و تامین گاز و انرژی می‌تواند به بهبود روابط دو کشور کمک کند.

وی تاکید کرد: جمهوری اسلامی ایران، خواستار گسترش ارتباط رسانه‌ای با ترکمنستان است و تفاهم نامه رسمی در این خصوص بین ایران و ترکمنستان از سال ۱۳۷۶ وجود دارد که باید بروزرسانی شود.

رشد ۸۴ درصدی حجم مبادلات تجاری ایران و ترکمنستان در ۲۰۲۱

وزیر راه‌وشهرسازی و معاون رئیس کابینه وزرای ترکمنستان نیز اواخر سال گذشته به رشد ۸۴ درصدی حجم مبادلات تجاری ایران و ترکمنستان در ۲۰۲۱ و گسترش بیش از پیش روابط اشاره کردند.

به گزارش وزارت راه‌وشهرسازی، رستم قاسمی وزیر راه‌ و شهرسازی در نشست مشترک با سردار بردی محمدف که آن موقع معاون رئیس کابینه وزرای ترکمنستان بود، گفت: توافقهای ایران و ترکمنستان می‌تواند در راستای تامین منافع دو کشور باشد؛ بنابراین امیدواریم این جلسات در ایران و ترکمنستان برای تداوم بخشی به توافقات تداوم یابد.

وی یکی از موضوعات مهم در روابط ایران و ترکمنستان را حمل‌ونقل و ترانزیت بیان کرد و افزود:‌ در نشست کمیسیون مشترک، در حوزه حمل‌ونقل و ترانزیت بین دو کشور به توافقاتی رسیدیم که دستاوردهای خوبی داشت؛ در این راستا در حوزه حمل‌ونقل ریلی درباره مبادله روزانه ۴۰۰ واگن از مرز سرخس به توافق رسیدیم.

قاسمی با بیان اینکه این توافق پیشرفت خوبی داشته است، تصریح کرد:‌ می‌توانیم این میزان مبادله را نیز افزایش دهیم.

وزیر راه‌وشهرسازی ایران با این حال از دریافت گزارش‌هایی مبنی بر وجود برخی مشکلات در پایانه‌های ایران و ترکمنستان خبر داد و پیشنهاد کرد: تیم مشترکی از کارشناسان راه‌آهن ایران و ترکمنستان برای بررسی موانع موجود برای تحقق مبادله روزانه ۴۰۰ تا ۵۰۰ واگن، تهیه گزارشی جامع و در نهایت رفع آنها در چند روز آینده به پایانه‌ها اعزام شوند.

همچنین در آن نشست، سردار بردی محمدف معاون رئیس کابینه وزرای ترکمنستان با اشاره به روابط خوب و حسنه ایران و ترکمنستان در زمینه‌های مختلف، گفت:‌ این روابط بر اساس اسناد مختلفی که در سطح حکومتی، دولتی و بین وزارتخانه های دو کشور امضا شده است، محکم‌تر شده که امور بر اساس پایه‌های حقوقی این اسناد دنبال می‌شوند.

وی یکی از دلایل اصلی توسعه روابط ایران و ترکمنستان و شکوفا شدن هر ساله آن را داشتن ارتباط خوب میان مسئولان دو کشور و اراده قوی و قاطع برای توسعه روابط دانست و تصریح کرد: در حوزه همکاری‌های بازرگانی و اقتصادی ایران و ترکمنستان، باوجود مشکلات در سال ۲۰۲۱ در مقایسه با سال ۲۰۲۰ شاهد ۸۴ درصد رشد در حجم مبادلات تجاری بودیم.

 سید محمد احمدی، سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در عشق آباد نیز ملت ترکمنستان را مردمی نجیب و همدل با ملت ایران توصیف کرد و گفت: همین خصلت موجب شده است تا مرز ایران و ترکمنستان همواره امن ترین مرزهای منطقه و در واقع مرز صلح و دوستی باشد.

وی  علت اصلی دوستی دو ملت و دولت ایران و ترکمنستان را حسن اعتماد متقابل آنها نسبت به یکدیگر دانست و گفت: همین حسن اعتماد و همدلی متقابل میان ملت و دولت های دو کشور موجب شده است آنها در شرایط حساس سیاسی و اقتصادی حیات تاریخی خود از هم فاصله نگیرند، اقدامی‌که هم ایرانیان قدر آنرا می دانند و هم در مقابل دولت ترکمنستان نیز معترف است که تهران در مواقع بسیار حساس حیات آن کشور، آنها را رها نکرده است.

وی  بر ضرورت پاسداری از این حسن همجواری همدلانه برای تداوم اعتماد متقابل دو ملت و دولت تاکید کرد و گفت: باید قدر این همدلی را دانست، چرا که خود مسئولان ترکمنستان نیز هیچ وقت فراموش نکرده و بارها بر این موضوع صحه گذاشته و همیشه در مجامع بین المللی گفته اند که ایران اولین کشوری بود که استقلال آنها را به رسمیت شناخت و زمانی که آنها حتی دچار مشکل تامین هزینه های زندگی خود بودند، تنها ایرانیان بودند که برای ملت این کشور آرد فرستادند و حتی برای ملت ترکمن "نان رسانی" کردند.

آرامگاه مختومقلی فراغی، قوام بخش قومیت ترکمن در ایران

به عقیده کارشناسان  یکی از زمینه‌های مشترک فرهنگی دو کشور "مختومقلی فراغی" شاعر معروف ترکمن است که ترکمن‌ها به تاسی از قدمای تاریخی و فرهنگی خود برای او اهمیت بسیار بالایی قائل هستند.

 این افتخار فرهنگی ترکمنستان در حالی در عمق جان و روح دولت و ملت ترکمنستان جای دارد که مقبره او و پدرش "دولت محمد آزادی" در مراوه تپه ایران در استان گلستان واقع شده است و به همین دلیل ترکمن‌ها به صورت کاروانی متشکل از فرهنگیان و افراد صاحب نامشان هر سال برای دیدار یک روزه به آرامگاه او در ایران می آیند و مسئولان ایرانی نیز امکانات لازم را برای میزبانی از آنها فراهم می آوردند.

قدمگاه امام رضا (ع) در مرو

 از قدمگاه امام رضا (ع) یا میهمان خانه آن امام همام در "مرو" ترکمنستان به عنوان یکی دیگر از زمینه‌های همکاری دو ملت و دولت در عرصه فرهنگ نام برده می شود. از آنجایی که امام هشتم (ع) دو سال از عمر پر برکت خود را در دوره حکومت مامون عباسی در مرو در آن مکان بسر برده است، این مکان برای ما ایرانیان از ارزش معنوی خاص برخوردار بوده و هر ساله از ایران نیز مسئولین جمهوری اسلامی‌به ترکمنستان سفر می‌کنند تا بتوانند حضور مبارک تاریخی آن امام را در این محل پاس بدارند.

تاریخ‌نویسان معتبر و خاورشناسان دقیق می‌گویند مأمون خلیفه عباسی در زمانی که در مرو می‌زیست (سال‌های ۱۹۰ تا ۲۰۲ ه / ۸۰۵ تا ۸۱۷ م) در کاخ باشکوهی زندگی می‌کرد که بعدها بر اثر گذشت زمان از بین رفته و به خرابه تبدیل شده است؛ چون حضرت رضا (ع) هم در مدت اقامتشان در مرو در گوشه‌ای از این مکان سکونت کرده بودند، محلی که در حال حاضر بین مردم به قدمگاه معروف است مکانی بوده که آن بزرگوار آنجا زندگی کرده است. به همین دلیل این مکان در بین مردم ترکمنستان و ایران از احترام خاصی برخوردار است.

از آنجایی که مردم ترکمنستان به ویژه در خطّة ماری یا "مرو" برای کرامت انسانی و کردار انسان‌های مقدس ارزش بسیار قائل هستند، علاقه‌مندی و وفاداری خود را به امام هشتم (ع) با نامیدن آن حضرت با عنوان "امام طلایی" یا "رضا جان" ارج می نهند و با زیارت قدمگاه برای آن حضرت احترام ویژه‌ای قائل می‌شوند.

در اهمیت تاثیر متقابل فرهنگی میان ایران و ترکمنستان، همین بس که دولت ترکمنستان در زمان نیازف، رئیس جمهوری فقید آن کشور شهرک مستقلی را در شهر مرو به نام "شهرک رفسنجانی" تاسیس کرده و مسجد بزرگ این شهر نیز به نام "امام خمینی (ره) " نامگذاری شده بود که همچنان به همین نام ها هستند.

ابوسعید ابوالخیر و زمحشری، دو مشترک فرهنگی ایران و ترکمنستان

 دولت ترکمنستان برای معرفی و شناخت مفاخر فرهنگی مشترک با ایران بارها تاکید کرده است. آرامگاه‌های "زمحشری" مفسر قرآن کریم و نیز "ابوسعید ابوالخیر" در ترکمنستان به عنوان وجه مشترک فرهنگی دیگر دو ملت نام برده می شود. اگرچه ابوالخیر تابستان‌ها در نیشابور زندگی می‌کرد اما زمستان به "مِیهَنه" در ترکمنستان امروزی می رفت که زمانی جزو خاک ایران بود.  

اهمیت تعاملات مشترک اقتصادی

بر اساس آمارهای انتشار یافته ترکمنستان همچنان شریک اول ایران در آسیای میانه و قفقاز است، زیرا ایران با این کشور بیش از پنج میلیارد دلار حجم مبادلات تجاری دارد که البته بخش عمده آنرا گاز تشکیل می دهد.

 یکی دیگر از مزیت های تعامل مثبت با ترکمنستان آن است که این همسایه شمالی دروازه ورودی ایران به آسیای میانه به شمار می رود، به همین دلیل از مزیت خوب ترانزیتی برخوردار است که ایران بتواند از طریق چهار معبر مرزی مشترک لطف آباد، اینچه برون، باجگیران و سرخس کالا به سمت قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان صادر کند.

کارشناسان سطح تعاملات و تبادلات هیات های سیاسی و اقتصادی دو کشور را نیز قابل توجه می دانند.