در آستانه برگزاری کنفرانس بین‌المللی «رسانه، ارتباطات و حکمرانی سایبری»، اداره پژوهش ایرنا و دبیرخانه این کنفرانس، در مجموعه نشست‌هایی با استفاده از نظرات کارشناسان و استادان، بخشی از مباحثی که قرار است در جریان این همایش همراه با ارائه مقالات مورد واکاوی قرار گیرد، مورد بررسی قرار می‌دهند.
قرار کنفرانس بین‌المللی «رسانه، ارتباطات و حکمرانی سایبری» چهارم مردادماه امسال برگزاری شود.
نخستین مورد از این نشست‌ها با موضوع «مبانی نظری حکمرانی سایبری» با حضور «دکتر حسن خجسته» و «دکتر معصومه نصیری» برگزار شد و در دومین نشست، «جایگاه خانواده در حکمرانی فضای مجازی» مورد بحث کارشناسان قرار گرفته است.
در نشست دوم «دکتر احمد قیومی» مدرس دانشگاه و عضو هیات علمی کنفرانس رسانه، ارتباطات و حکمرانی سایبری و «دکتر علی نوریجانی» استاد رشته مدیریت رسانه و دبیرکل این کنفرانس به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند که گزارش آن، اکنون پیش روی شماست:
ایرنا: فضای مجازی چه فرصت‌ها و تهدیدهایی برای خانواده‌ها و خصوصا کودکان ایجاد کرده است؟
قیومی: در چند سال اخیر شاهد رشد و شتاب روزافزون در فضای مجازی، رسانه‌ها، پلتفرم‌ها و اپلیکیشن‌های پیام‌رسان هستیم؛ اتفاقی که شاید تا ۲۰ سال پیش تصور آن هم نمی‌شد. به مدد رشد و شتاب این فضا، مرزهای جغرافیایی تقریبا برداشته شده و افراد بدون هیچ واسطه با هم گفت و گو می‌کنند. به همین دلیل بسیاری از امور دستخوش تغییراتی شده است. در واقع باید گفت فاصله‌ها از بین رفته و فضای مجازی در عمق و جان مردم نفوذ کرده است.
امروزه ما انسانها بدون اینکه از نظر جغرافیایی به یکدیگر نزدیک باشیم، همجوار هستیم و این اتفاق برای کسانی که تا پیش از این آمادگی حضور در این فضا را نداشتند، چالش‌هایی به وجود آورده است. یکی از این چالش‌های اساسی، عنان گسیختگی این فضا و عدم تعریف چارچوب مشخص برای آن است و به سمت تعریف چارچوب برای آن نرفته ایم و چارچوب‌گذاری را سلب آزادی انسانها تلقی می‌کنیم، در حالی که کشورهایی که خود این فضای آزاد را ایجاد کرده اند، در چند سال اخیر سیاست‌های نظارتی را بر آن اجرا کرده‌اند.
یکی از دلایل گریزان بودن مردم از حکمرانی فضای مجازی، سابقه اقداماتی است که توسط مسئولان انجام شده و در طی زمان در ذهن مردم باقی مانده است. مثلا فقط با زور در پلتفرم ایرانی می‌روند. این ناشی از سوابق منفی قبلی در ذهن مردم استدلیل گریزان بودن مردم از حکمرانی سایبری، سوابق حکمرانان است
برخی مخاطبان به دلیل ذهنیت خاص خود، چنین می‌پندارند که اتفاقا این چالش‌ها در اثر ورود حکمرانی به وجود آمده است. آنها براساس سوابق قبلی، چنین می‌پندارند که حاکمیت‌ها در کشورهایی مانند ایران به دنبال سالم‌تر ساختن فضا نیستند و در واقع به دنبال اموری هستند که برای خود آنها نفع دارد. یکی از دلایل گریزان بودن مردم از حکمرانی‌ها، اعمالی است که توسط آنها انجام شده و در طی زمان در اذهان مردم باقی مانده است. مثلا فقط با زور در پلتفرم ایرانی می‌روند. این ناشی از سوابق منفی قبلی در ذهن مردم است. این در حالی است که پروژه تحقیقاتی وزارت دفاع آمریکا، می‌گوید امروز به مرگ فاصله‌ها رسیده‌ایم و حریم‌ها از بین رفته است.
ایرنا: از نظر شما فضای مجازی چه تهدیدات و فرصت‌هایی برای خانواده ایجاد کرده است؟
نوریجانی: مفهوم حکمرانی یک مفهوم سیاسی و اجتماعی است. در واقع نگاه مردمی‌سازی، نخبگانی و اجتماعی به سمتی خواهد رفت که حکومت‌ها دیگر مرجعیت نخواهند داشت.
با ورود اپلیکیشن‌های جدید، پیام دریافتی افراد، بیش از پیام ارسالی آنهاست!
باید بین دو مفهوم روابط و ارتباطات تمایز قائل شد. در حالی‌که در جوامع سنتی بیشتر بحث روابط از نوع فیزیکی و ارسال چهره به چهره پیام مطرح بود، به پیام‌هایی که غیرفیزیکی منتقل می‌شد، به دلیل ماهیت غیر دیداری و قابل لمس پیام‌ها اصطلاحا از واژه ارتباطات استفاده می‌شد.
استادان حوزه ارتباطات زمانی که می‌خواستند بگویند هیچ پیامی ارسال نشده، می‌گفتند 'M (ام پریم) کوچکتر از یک است. وقتی 'M را معادل صفر می‌دانستند که پیامی ارسال شده، اما مخاطب چیزی دریافت نکرده است. وقتی 'M برابر با ۱ بود، چنین تلقی می‌کردند که پیامی فرستاده شده و مخاطب پیام را دریافت کرده و واکنش لازم را نشان داده است. اما زمانی که تلگرام، اینستاگرام و اپلیکیشن‌های مختلف شکل گرفت، علمای علم ارتباطات عنوان کردند که 'M بزرگتر از ۱ است. یعنی ارتباطاتی برقرار شده و نه تنها پیام، بلکه چیزی بیش از هدف دریافت شده است. آن چیزی که در بستر فضای مجازی ایجاد شده، مفهوم «'M بزرگتر از ۱» است و قاعدتا کسی به این فکر نمی‌کرد که خود همین نکته می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از اتفاقات باشد.
حواسمان به چالش‌های فضای مجازی باشد
در سال‌های اخیر در دنیا شاهد تعارض و کاستی‌هایی در حکمرانی عادی و سنتی جوامع هستیم؛ حالا انتظار داریم حکمرانی فضای مجازی به نحو احسن اجرا شود. این انتظار شاید انتظار دقیقی نباشد؛ زیرا هنوز برخی از مقدمات آن را نمی‌دانیم یا به آنها توجه نکرده ایم. یعنی ریشه بخشی از مشکلات ما در حکمرانی فضای مجازی، مشکلاتمان در حکمرانی فضای حقیقی است.
در واقع یکی از فرصت‌هایی که فضای مجازی ایجاد کرده است، گستردگی نگاه است. یعنی از یک زندگی مبتنی بر روابط عبور کرده و به جامعه‌ای رسیده‌ایم که دیگر مرز و مختصات، چارچوب و قالبی ندارد و در نتیجه باید برای آنها چارچوب و قالب گذاشت.
ایرنا: در خود غرب، چه سازوکارهایی برای حکمرانی سایبری برای بهره‌مندی امن خانواده از فضای مجازی استفاده شده است؟
قیومی: مقدمات حضور پررنگ در فضای مجازی و اتفاقات نوین به فضای حقیقی برمی‌گردد. به عبارتی درست است که در فضای مجازی، زیستی در حال رخ دادن است، اما این زیست متاثر از فضای حقیقی انسان‌هاست و بنابراین امری جداگانه‌ای نیست. ما باید امر حقیقی و فیزیکی موجود را اصلاح کنیم. زیرا کسانی که چارچوب درستی دارند، ممکن است آسیب بخورند، اما اصول و اخلاقیات و چارچوب‌ها را در فضای مجازی هم رعایت می‌کنند.
از جمله مزایای فضای مجازی، آشنایی ما با فرهنگ‌های مختلف، برقراری ارتباطات گسترده و بهره‌مندی از منابع علمی و اطلاعات در اقصی نقاط جهان است؛ به ارتباطات انسانی و خانوادگی هم کمک کرده و این از فرصت‌های فضای مجازی است. با این حال باید حواسمان به بعد دوم قضیه یعنی چالش‌های فضای مجازی نیز باشد.
از جمله این چالش‌ها، کمرنگ‌تر شدن فضای روابط عاطفی میان انسانها، پرخاشگری و افت تحصیلی دانش‌آموزان، پایین آمدن ساعات مطالعه و مطالعه عمیق، خصوصا در میان نوجوانان و جوانان و شکل‌گیری شخصیت دوگانه در میان انسان‌هاست؛ مثلا کسی که با هویت و جنسیت دیگری در فضای مجازی حضور پیدا می‌کند. اینها آسیب های جدی در فضای روحی و شناختی بچه ها ایجاد می‌کند.
ریشه آسیب‌ها در فضای مجازی، جهل و بی‌سوادی است
اکنون سلاح یادگیری خودانگیخته در اختیار کودکان است. کاری که حکمرانی می‌تواند انجام دهد، تبدیل تهدیدها به فرصت‌هاست. در واقع باید به سمت نظام‌مند کردن آن فضا رفت. زیرا اینطور نیست که بتوان در این فضا هر حرف و یا کاری را بی‌پروا انجام داد. باید در چارچوبی قرار گرفت و بر اساس آن عمل کرد و این حق حاکمیت است. همچنین باید حواسمان به آسیبی که از روی جهل یا بی‌سوادی به ما وارد می‌شود، باشیم. باید خود و کودکان را آماده کنیم و نوعی «رژیم
مصرف» را به آنها آموزش دهیم. در این صورت می‌توانیم جلوی ۵۰ یا ۶۰ درصد آسیب‌ها را بگیریم.
باید متوجه آسیب‌هایی که از طریق فضای مجازی و از روی جهل و یا بی‌سوادی به ما وارد می‌شود، باشیم. باید خود و کودکان را آماده کنیم و نوعی «رژیم مصرف» را به آنها آموزش دهیم
ایرنا: وضعیت خانواده در جامعه امروز ما چگونه است و آیا توان مدیریت فضای مجازی را دارد؟
نوریجانی: وقتی راجع به خانواده بحث می‌کنیم، باید بدانیم راجع به چه خانواده‌ای صحبت می‌کنیم. در فضای مجازی ما از یک جامعه سنتی به سمت جامعه مدرن مهاجرت می‌کنیم. جامعه مدرن لوازمی دارد که شاید یکی از لوازمش فضای مجازی باشد که امروزه با آن مواجه هستیم.
ما انسان هایی هستیم که در مقابل این گذار از سنت به مدرنیته کمی مقاومت می‌کنیم. مصلحتی را بر اساس تجربه زیسته می‌دانیم یا بر اساس تحقیق و مطالعه به این نتیجه رسیده‌ایم که اگر این گذار بدون رعایت برخی فاکتورها و شاخص‌ها صورت بگیرد، ممکن است به بشریت آسیب بزند، همان طور که اکنون به جامعه غربی هم آسیب زده و مقام معظم رهبری عنوان کرده‌اند هسته خانواده در غرب دچار فروپاشی شده است.
در حوزه خانواده سرمایه‌دار هستیم
ما در حوزه خانواده سرمایه‌دار هستیم. یعنی از دوران ایران باستان تاکنون، خانواده کارکرد خود را دارد. ما در بستر روابط صحبت می‌کنیم و در چند سال اخیر ارتباطات تهدیدی برای حوزه روابط شد. اما باز بستر سنتی تا حدودی توانسته‌است خود را حفظ کند، برای همین هم است که ما درباره آن صحبت می‌کنیم.
قاعدتا اگرجامعه را با تمام پویایی‌ها و مختصاتش مورد بررسی قرار دهیم، متوجه می‌شویم جامعه مجازی ابری بر فراز جامعه حقیقی است که تصویر جامعه حقیقی در آن ابر مجاز خود را نشان می‌دهد. اگر امروز احساس دانشمندان و محققان این است که ما در حوزه حکمرانی مجازی چندان توفیق نداریم، باید علت را در جامعه پایه جست و جو کنیم. یعنی حتما در حکمرانی حقیقی جامعه دچار نواقصی هستیم که باید ابتدا آنها را اصلاح کنیم. در این صورت در فضای مجازی هم موفق می‌شویم.
از گذشته در ایران، خانواده نهاد هنجارگذار بوده است
از گذشته در ایران، خانواده نهاد هنجارگذاری بوده و راستگویی و امانتداری و ارزشهای اخلاقی از این نهاد آموزش داده می‌شد. اگر خانواده‌ها توانسته باشند جایگاهشان را در فضای حقیقی حفظ کنند و کارکردشان را داشته باشند، قاعدتا در فضای مجازی هم با ریل‌گذاری موفق خواهیم شد. اما اگر جایگاهشان را حفظ نکرده باشند، باید حتما به دنبال راه‌حلی باشیم. همان کاری که غرب مدت‌ها در حال انجام آن است.
ما در ابتدا باید بدانیم که الگوی ما در جامعه از نوع توسعه‌ای است یا از نوع پیشرفتی. زیرا این دو مفهوم از سوی اندیشمندان تفکیک شده‌اند. توسعه زمانی محقق می‌شود که مراکزی در دنیا برای آن، شاخص‌هایی در نظر می‌گیرند و حتی ممکن است شاخص‌های درستی هم نباشد. اما در مفهوم پیشرفت به اینکه فردی در خانواده بزرگ شود و رشد کند و جامعه اسلامی را به رشد برساند، توجه می‌شود. شاید یکی از اشکالات ما در طرح صیانت این است که اگرچه صیانت را قبول داریم و از جامعه لجام گسیخته گریزان هستیم، اما به تفکیک توسعه و پیشرفت نپرداخته‌ایم.
نکته دیگر این که نسل ما فضای حقیقی را کاملا تجربه کرده و الان در مواردی در حال مهاجرت به فضای مجازی است. اما نسل Digi Native که از ابتدای تولد فضای مجازی را تجربه کرده‌اند، آموخته‌های قبلی را ندارند و به سئوالاتشان پاسخ نداده‌ایم.
ایرنا: ما چگونه می‌توانیم نسل جدید را در مقابل آسیب‌های فضای مجازی توانمند کنیم؟
قیومی: فضایی که امروزه در مواجهه فرزندان وخانواده‌های ما به وجود آمده، شاید فقط یک راه دارد و آن این است که ما آنها را نسبت به آنچه که هست آماده، باسواد و آگاه کنیم. این موارد برگرفته از فضای حقیقی، یعنی کیان خانواده و بستر اصلی است.
ما شبکه‌ای داریم که همه در آن به دنبال آزادی و تهی بودن از سانسور و کنترل هستند، اما باید یک وظیفه خانواده‌ها و پدر و مادرها را مکرر تذکر دهیم و آن آماده کردن فرزندان برای دنیای امروز و فعالیت در عرصه اینترنت است. هر چند این نکته به معنای این نیست که به آموزش مهارت‌های پیچیده بپردازیم.
نسل ما فضای حقیقی را کاملا تجربه کرده و الان در مواردی در حال مهاجرت به فضای مجازی است. اما نسل Digi Native که از ابتدای تولد فضای مجازی را تجربه کرده‌اند، آموخته‌های قبلی را ندارند و به سئوالاتشان پاسخ نداده‌ایم
حاکمیت باید بستر به‌روز کردن والدین را فراهم کند
تربیت خوب برای زندگی سالم لازم و ضروری است. به این معنا که اگر فرزند در فضای حقیقی به سمت اخلاق و آموزش آن حرکت کند، قطعا در فضای مجازی هم خود کنترل می‌شود. اما در این راستا حاکمیت نیز باید بستر به روز کردن والدین را فراهم کند؛ زیرا تا پیش از این برخی از والدین نمی‌دانستند وارد چه حریمی می‌شوند. ما وقتی سامانه های جدید آمد، مدام آنها را بستیم که کار را بدتر کرد و بی حساب و کتاب به این عرصه وارد شدند، چون انسان به چیزی که منع شود، حریص می‌شود.
بچه ها و والدین ما بی تقصیر بودند و ما باید آگاهی لازم را به آنها می‌دادیم و در این زمینه تاخیر کردیم. مثلا برای بچه ۱۵ ساله کتاب سواد رسانه ای درست کرده ایم و آنجا نوشته ایم تبلت چیست؟ این آموزشها مربوط به قبل دوران مدرسه است و ما تاخیر داریم.
با توجه به اینکه هنوز خانواده در کشور ما رتبه اول را دارد، یعنی هنوز احترام به بزرگترها و معلمان اهمیت دارد، بنابراین می‌تواند فرصتی برای ما باشد تا نه تنها عقب افتادگی‌مان در این فضا را جبران کند، بلکه حتی از فرصت بی بدیل آن در تربیت فرزندان خوب و شایسته استفاده کنیم.
ایرنا: به نظر می‌رسد در جامعه با نوعی افراط و تفریط مواجهیم. در برخی موارد استانداردهای سختگیرانه قانونی و مذهبی اعمال می‌شود و برخی در واکنش به این رویکرد، هیچ یک از محدودیت‌های پذیرفته شده در غرب برای فعالیت‌های اینچنینی را بر نمی‌تابند. چگونه می‌توان برای این مساله چاره اندیشی کرد؟
نوریجانی: در حوزه فضای مجازی، سیاست‌گذاران برای دستیابی به نتیجه بهتر باید خانواده را جدی تر از امور دیگر ببینند. از آنجایی که دنیا این نکته را متوجه شده که بستر استحاله و تغییر، خانواده است، پس آن را محور تحولات خود قرار داده‌اند و از آن نتیجه می‌گیرند. وقتی خانواده محور تحولات قرار گرفت در دومین گام فراهم ساختن زیرساخت امن و پاک اهمیت می‌یابد. یعنی باید در حوزه آموزش و زیرساخت‌ها حرکت کنیم.
یکی از اشکالات اساسی که ما در کشورمان داریم این است که برخی از مسئولان ما به صورت تک بعدی به برخی موضوعات نگاه می‌کنند که چنین نگاهی هم نمی‌تواند موثر باشد. این نگاه تک بعدی نشان دهنده عدم مدیریت جامع و کلان است. شرکت‌های اپراتور معمولا خانواده‌ها را به عنوان عنصر فعال نمی‌بینند، بلکه آنها را به مثابه مشتری می‌بینند. یعنی احساسشان این است که اینترنت و فضای مجازی فضای سرگرمی است و در فضای سرگرمی افراد هر آنچه که می‌خواهند، می‌توانند انجام می‌دهند.
در حوزه فضای مجازی، سیاست‌گذاران برای دستیابی به نتیجه بهتر باید خانواده را جدی تر از امور دیگر ببینند. دنیا هم این نکته را متوجه شده که بستر استحاله و تغییر، خانواده است
اپراتورها برای خانواده، اینترنت امن و پاک فراهم کنند
ما از برخی مفاهیم عقب هستیم. بعید می‌دانم برخی از مسئولان هنوز از لاک سنتی خود خارج شده باشند و بدانند برخی مفاهیم به چه معناست. این در حالی است که تا شما موضوعی را خوب نفهمید، قطعا قادر نخواهید بود برایش سیاستگذاری کنید. ما وقتی از فضای مجازی صحبت می‌کنیم باید در حوزه مسئولیت‌های اجتماعی هم حرکت کنیم. باید قدری سواد آن را هم به مردم انتقال دهیم و نگاه، صرفا نگاه درآمدزایی نباشد. یعنی اپراتور خانواده را به عنوان یک مشتری نبیند.
حداقل‌ها این است که اپراتور براساس مسئولیت اجتماعی، در حوزه زیرساخت، اینترنت امن و پاک فراهم کند و نگاهش درآمدزایی صرف نباشد. در حوزه محتوا بتواند محتوای موثر و مفید تولید کند و در آموزش نقش جدی داشته باشد، این در حالی است که این موارد را کمتر می‌بینیم.
ایرنا: سخن پایانی؟
قیومی: آدم‌ها را نمی‌شود قالب زد، باید آنها را آگاه کرد و کار حکمران، دادن این آگاهی هاست. در این صورت اتفاقات خوب بیشتر می‌افتد و انسانها با انتخاب آگاهانه خود اتفاقات خوبی را رقم می‌زنند.
نظر شما