ناتو برابر ناتو

روابط دو کشور ترکیه و یونان از گذشته های دور به خاطر اختلافات مرزی و قلمرویی بسیار پرتنش بوده است و هر از چند گاهی به بهانه های کوچک و بزرگ این زخم سرباز می کند.

در واقع این روزها به خاطر سیاست های حداکثری که هر دو کشور در قبال یکدیگر دنبال می کنند، این موضوع پیچیده تر شده است.

در شرایط کنونی اظهارات تند مقام های دو طرف نسبت به یکدیگر حکایت از وجود اختلاف نظرهای تاریخی و ژئوپلیتیکی شدیدی دارد که می تواند اوضاع حساس اروپا را به سمت یک بحران بزرگ دیگر سوق بدهد.  

چند هفته قبل هم بحران بین دو کشور وقتی ابعاد تازه ای به خود گرفت که رادارهای اس-۳۰۰ یونان برای جنگنده‌ های ترکیه‌ای که گفته می شد وارد قلمروی این کشور شدند، هشدار تدافعی صادر کردند. این موضوع درگیری آنکارا - آتن را در دریای اژه و مدیترانه شرقی دوباره کلید زد.

در واکنش به اقدام یونان، «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه با لحنی تند و تحریک آمیز به مقامات در آتن هشدار داد: از مزاحمت برای هواپیماهای ترکیه دست بردارید، در غیر این صورت تاوان سنگینی می‌ دهید.

وی افزود: «حرفی برای یونانی‌ ها داریم: ازمیر را فراموش نکنید... د. سلطه شما در جزایر در دریای اژه به هیچ وجه دست ما را نمی بندد. وقتی زمانش برسد ما هر کاری را که لازم باشد انجام می‌ دهیم.»

نخست‌ وزیر یونان هم در مقابل از رئیس‌ جمهوری ترکیه خواست تا موضع خود را درباره نقشه‌ ای که دولت باحچلی، سیاستمدار ترک و متحد رجب طیب اردوغان با آن عکس گرفته است، روشن کند.

آتن اعلام کرد تنها در صورتی حاضر به مذاکره با ترکیه می شود که این کشور از سیاست های تجاوزکارانه اش دست بردارد.

ناراحتی آنکارا وقتی بیشتر شد که نخست وزیر یونان از آمریکا درخواست کمک کرد و اظهار داشت که ناتو و اتحادیه اروپا اهمیت بیشتری به روابط خود با یونان می دهند.  

آنکارا و آتن بر سر حضور نیروهای یونانی در تعدادی از جزایر دریای اژه و بهره برداری از منطقه انحصاری اقتصادی به ویژه منابع انرژی آن اختلاف دیرینه و شدیدی دارند، به گونه ای که در چند دهه اخیر چند بار دو کشور به خاطر آن تا مرز جنگ پیش رفتند.

در هر صورت اما اختلافات اخیر ژئوپلیتیکی در دریای اژه بین یونان و ترکیه ماهیتی پایدار دارد و هر دو کشور سعی می‌کنند تا در این حوزه و مناطق پیرامونی آن دست برتر را داشته باشند.

اما مولفه های مختلفی در این موضوع دخیل هستند؛ گذشته از اختلاف ژئوپلیتیکی و اقتصادی دو طرف، مباحث داخلی ترکیه و یونان به ویژه انتخابات سال ۲۰۲۳، پیشرفت ها و توافقات نظامی آنکارار با قدرت ها، عضویت دو کشور در ناتو، حمایت اتحادیه اروپا از یونان و نقش آفرینی ترکیه در بحران اوکراین در شکل‌دهی به موضوع اهمیت دارند.

اندیشکده های غربی نیز از دیدگاه خود به تنش بین دو کشور می نگرند و در مورد آن تحلیل هایی را ارائه کرده اند.

ناتو، ناتوان در برابر دو عضو

یکی از مولفه های مهم این است که هر دو کشور عضو ناتو هستند و از این جهت وضعیت برابری دارند. اما به اعتقاد برخی تحلیلگران رویکردهای اردوغان با نزدیکی به روسیه در بحران اوکراین و فراهم کردن دسترسی مسکو به مسیرهای دریایی برای روسیه موجب شده است تا غربی ها گرایش بیشتری نسبت به آتن داشته باشد.

از اینرو کارشناسان حتی وقوع یک درگیری بین دو کشور برای بسته شدن دریای سیاه و وادارکردن ترکیه به همکاری با غرب را دور از ذهن نمی بینند.

اندیشکده آمریکایی «موقوفه کارنگی» در مورد تاثیر بحران ترکیه و یونان بر ناتو نوشته است: تنش ها در شرق مدیترانه بین یونان و ترکیه، دو عضو ناتو به طرز خطرناکی افزایش یافته است. اما آیا قدرتمندترین اتحاد نظامی جهان می تواند کاری برای کاهش تنش انجام دهد؟

«الینی پاناگیوتاریاری» از بنیاد یونان برای سیاست اروپا و سیاست خارجی اعتقاد دارد که ناتو به دلیل فقدان رهبری خود فلج شده است. تنها دلیل این اتفاق درگیری یونان و ترکیه نیست ولی سیاست های ترکیه که از نظر غرب به طور فزاینده ای مخرب و متخاصم دیده می شود، بسیار اثرگذار هستند.  

ترکیه مدتی است که با همسایگان اروپایی خود بر سر مرزهای دریایی و مجوزهای حفاری تنش های جدی به راه انداخته است و اکنون با رویکردهای ضدروسی ناتو هم هماهنگ نیست.

این کارشناس افزود: در حالی که ترکیه به عنوان یک عضو مهم و استراتژیک ناتو مورد ستایش قرار می گیرد، به طور سیستماتیک در تلاش است تا یک کتاب قوانین جدید بنویسد، و آشکارا قوانینی را که قرار است به آن پایبند باشد، زیر پا می گذارد. خرید سامانه‌های دفاع موشکی اس-۴۰۰ روسیه، یکی از نخستین اقدامات در نقض عمده قوانین دفاع هوایی ناتو بود ... در چنین شرایطی ناتو با عدم تقارن قدرت در میان ائتلاف ۳۰ کشور عضو خود دست و پنجه نرم می کند.

این تحلیلگر با بیان اینکه اردوغان نوع نگاه به حاکمیت قانون در سیاست های داخلی را به صحنه بین‌المللی تسری می دهد، تصریح دارد از آنجا که رئیس جمهوری ترکیه ارزش های لیبرال ناتو را تضعیف می کند، برای جلوگیری از یک «حادثه» بالقوه، باید به ایجاد یک چارچوب عملگرا و معتبر برای تنش زدایی روی آورد.

ترکیه‌ و اتحادیه اروپا؛ دو خط موازی 

البته در سال های اخیر ترکیه با کشورها مدیترانه ای و اتحادیه اروپا روابط پرتنشی داشته است و به همین دلیل تا حدودی حمایت کشورهای اروپایی را هم از دست داده است.

اندیشکده «شورای روابط خارجی» در این زمینه آورده است: روابط ترکیه با یونان و قبرس موضوعاتی طولانی مدت هستند و این کشورها در تلاش اخیر ترکیه برای بهبود روابط خود با همسایگان جایگاهی نداشته اند. گسترش ادعاهای ارضی ترکیه در آب های مدیترانه شرقی، جایی که ترکیه به دنبال بهره برداری از نفت و گاز برای کاهش وابستگی خود به انرژی وارداتی است، خشم اتحادیه اروپا و دیگر اعضای ناتو مانند فرانسه را برانگیخته است. پیگیری منابع انرژی آنکارا همچنین باعث شد تا در جنگ داخلی لیبی مداخله کند، پس از اینکه دولت لیبی از ادعاهای آنکارا حمایت کرد.

این اتاق فکر آمریکایی در مورد این موضوع که روابط ترکیه با اروپا چگونه تغییر کرده است، نوشت، ترکیه با پیوستن به نهادهای اروپایی مانند شورای اروپا، سازمان حقوق بشر و جامعه اقتصادی اروپا (EEC) و ... همسویی خود با غرب در دوران جنگ سرد را رسمی کرد. عضویت در EEC منجر به ایجاد اتحادیه گمرکی ترکیه-اروپا شد که امکان جا به جایی آزاد کالاها را فراهم کرد. میلیون ها ترک نیز به عنوان کارگر مهمان به اروپا، به ویژه آلمان مهاجرت کردند.

امید آنکارا برای پیوستن به اتحادیه اروپا که بزرگترین شریک تجاری و سرمایه گذاری آن است، محرک اصلی این سیاست بود که اصلاحات اولیه در حزب عدالت و توسعه را هم رقم زد. مذاکرات رسمی در سال ۲۰۰۵ آغاز شد، اما مذاکرات به دلایل مختلفی از جمله مخالفت بسیاری از اعضای اتحادیه اروپا، عقب‌نشینی ترکیه و سرکوب فزاینده مطبوعات، مخالفان، اقلیت‌های قومی و جنسی ترکیه متوقف شده است. همچنین، آنکارا به دلیل بازداشت «عثمان کاوالا» فعال مدنی و مدافع حقوق کردها با تحریم های شورای اروپا مواجه است.

از جمله دیگر موضوعاتی که موجب شکاف بین ترکیه و اروپا شد، جنگ سوریه است. طبق این تحلیل، بحران پناهجویان روابط ترکیه و اتحادیه اروپا را بیشتر متشنج کرد زیرا آنکارا از جمعیت پناهجوی سوری خود به عنوان اهرم فشار بر بروکسل استفاده کرده است.

در سال ۲۰۱۶، پس از افزایش تعداد پناهجویانی که از طریق ترکیه وارد اروپا می‌شدند، آنکارا موافقت کرد در ازای افزایش کمک‌ ها، مانع از سفر مهاجران به کشورهای اتحادیه اروپا شود. با این حال، ترکیه هراز چند گاهی در واکنش به انتقادات اروپایی ها تهدید می کند که دروازه ها را باز خواهد کرد.

وظیفه واشنگتن در قبال آتن و آنکارا

با اینکه در چند سال اخیر در دوره ترامپ و بایدن به تدریج جایگاه ترکیه برای ایالات متحده تغییر کرد و سیاست های اردوغان هم موجب نارضایتی کاخ سفید شد اما در همین شرایط هم تحلیلگران به دولت آمریکا توصیه می کنند، ابتکار عمل را در حل و فصل موضوع میان آتن و آنکارا در دست بگیرد.

تحلیلگر اندیشکده «شورای آتلانتیک» معتقد است، اختلاف طولانی مدت بین متحدان ایالات متحده در ناتو - ترکیه و یونان - در شرق مدیترانه و دریای اژه از سال گذشته داغ تر شده است. کشمکش بر سر حقوق حفاری برای گاز طبیعی در آب های مورد مناقشه جرقه آخرین دور تنش ها را برانگیخت، اما مسائل اصلی حقوق حاکمیتی و تفاسیر متفاوت از حقوق بین الملل بسیار عمیق تر است. در حالی که دولت «جو بایدن» رئیس جمهور ایالات متحده شروع به اجرای سیاست خارجی خود می کند، باید به شیوه ای بی‌طرفانه میانجیگری و تنش بین دو کشور را مدیریت کند.

براساس ادعای این اتاق فکر آمریکایی، هم ترکیه و هم یونان و هم منطقه به دخالت واشنگتن نیاز دارند. هیچ کشور یا نهاد دیگری در موقعیتی نیست که میانجیگری کند، دخالت کند، یا در صورت لزوم، دو طرف را برای همزیستی تحت فشار قرار دهد.

اتحادیه اروپا تاکنون تلاش کرده است مسئولیت بیشتری را در قبال منطقه مدیترانه شرقی به علت عضویت یونان و قبرس در این بلوک بپذیرد. از آنجا که ترکیه عضو اتحادیه نیست، بروکسل هرگز از سوی آنکارا بی طرف تلقی نخواهد شد. در حالی که طیف گسترده ای از نظرات در داخل بلوک در مورد چگونگی اتخاذ رویکرد ترکیه در رابطه با یونان وجود دارد، اتحادیه اروپا همیشه به نفع یونان و با هدف همبستگی کشورهای عضو، جهت گیری کرده است.  

بر این اساس، تاکنون ناتو یک پلتفرم موثر برای تسهیل مذاکرات بین ترکیه و یونان بوده است.

در طول سال گذشته، «ینس استولتنبرگ» دبیرکل ناتو تلاش زیادی برای کاهش تنش بین دو کشور انجام داد. با این حال، ناتو بدون اقتدار قدرت بزرگی همچون ایالات متحده نمی تواند کاری انجام دهد.

این اتاق فکر با مقایسه روابط آمریکا با یونان و ترکیه در زمینه مسیرهای پیش‌رو آورده است در حالی که ایجاد فاصله بین ایالات متحده و ترکیه محسوس است، رها کردن ترکیه به خاطر یونان (یا برعکس) به ثبات و صلح در منطقه کمک نمی کند و به شدت بر منافع ایالات متحده تأثیر می گذارد.

این تحلیل شرایط را اما حساس و پیچیده می داند زیرا تشویق یونان به دادن امتیاز در مناقشاتش با ترکیه می‌ تواند نیروهای سیاسی ملی‌گرا در یونان را جسورتر و شانس موفقیت مذاکرات یونان و ترکیه را تضعیف کند و روابط آمریکا و یونان را به خطر بیندازد. اما این مسئولیت رهبران سیاسی است که با رای دهندگان خود ارتباط برقرار کرده و آنها را در مورد منافع دستیابی به یک توافق تاریخی به جای ناسازگاری متقاعد کنند.

شورای آتلانتیک ابراز امیدواری کرد که ایالات متحده بتواند موقعیت منحصر به‌ فرد خود را به عنوان یک میانجی بی‌طرف حفظ کند و در عین حال از روابط خود با یونان که در حال حاضر در بالاترین سطح قرار دارد، برای تشویق گفت‌وگوی جامع با دیگر متحد واشنگتن استفاده کند.

ایالات متحده از طریق چنین رویکرد فعالانه ای، می تواند به حل یکی از اختلافات دیرینه ناتو کمک کند و خود را به عنوان یک حل کننده مشکلات در منطقه دوباره مطرح کند و اگر مایل باشد از تنش بیشتر در شرق اروپا جلوگیری کند.

کوتاه سخن اینکه این دو کشور عضو ناتو، علاوه بر فراز و نشیب‌ها در روابط چند صد ساله، امروزه بر سر اکتشافات در حوزه منابع طبیعی دریای اژه، بر سر قبرس و همچنین تفاسیر متفاوت از معاهدات بین‌المللی با یکدیگر اختلاف دارند.

وضعیت مبهم تعداد زیادی از جزایر در دریای اژه در کنار تهدید مستقیم اردوغان به اقدام نظامی علیه یونان نکته ای نیست که از سوی متحدان و کشورهای اروپایی نادیده گرفته شود. بیشتر کشورهای اروپایی در این تنش با قاطعیت پشت یونان ایستاده‌ اند و غرب حمایت چندانی را از ترکیه اعلام نکرده است؛ همین امر ممکن است موجب تشدید ناخواسته و غیرقابل کنترل ملی گرایی به ویژه در ترکیه  شود.

به یاد داشته باشیم که هر دو کشور ترکیه و یونان وضعیت اقتصادی مناسبی ندارند و با وجود نارضایتی عمومی، در سال ۲۰۲۳ انتخابات مهمی پیش رو دارند. شاید دولت ها بخواهند با راهبرد بحران‌آفرینی کنترل‌ شده فضا را به نفع خود تغییر دهند اما یک جرقه حساب نشده یا اشتباه محاسباتی و حتی بحران آفرینی دیگر طرف ها، می تواند آتشی را در منطقه ایجاد کند که خاموش کردن آن غیرممکن است.