دانشجویان دکتری و مساله‌ای به نام رساله؛ قوانینی که نادیده گرفته می‌شود

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، تحصیل در مقاطع ارشد و دکتری بر مبنای پژوهش و در چارچوب نهایی پایان‌نامه و رساله استوار است؛ اما ارائه این دستاورد پژوهشی باید با چه الزاماتی همراه باشد، روند تصویب پیشنهاده، تعداد مقالات ارائه شده، مراحل دفاع و پیش‌دفاع چطور است و آیین‌نامه‌های مراکز آموزشی چه می‌گوید؟

در حالی که بر اساس آمارهای موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی تعداد دانشجویان ایرانی در سال‌های گذشته کاهش یافته و از رقم چهار میلیون و ۷۳ هزار و ۸۲۷ نفر در سال تحصیلی ۱۳۹۶-۱۳۹۵ به سه میلیون و ۱۷۳ هزار و ۷۷۹ نفر در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ رسیده است؛ آمار دانشجویان تحصیلات تکمیلی رقم قابل‌توجهی است و ۵۰۰ هزار و ۴۷۱ نفر در مقطع کارشناسی ارشد، ۱۶۳ هزار و ۹۳۴ نفر در مقطع دکتری تخصصی و ۱۰۲ هزار و ۲۷۹ نفر در مقطع دکتری حرفه‌ای تحصیل می‌کنند.

آمارهای دقیقی در مورد دانشجویان دکتری در حال تحصیل در دانشگاه آزاد وجود ندارد (زیرا این دانشگاه از سال ۱۳۹۸ آمارهای دانشجویان خود را به مرجع آمار آموزش عالی یعنی موسسه پژوهش ارائه نمی‌دهد)، اما به طور کلی تا سال تحصیلی ۱۳۹۹-۱۳۹۸ در جمع ۸۵ هزار و ۱۹۲ نفر در موسسات آموزش عالی دولتی و ۶۰ هزار و ۱۵۰ نفر در واحدهای دانشگاه آزاد در مقطع دکتری تحصیل می‌کرده‌اند.

با وجود این رقم قابل توجه، تعداد دانش‌آموختگان مقطع دکتری که از نظام آموزش عالی خارج می‌شوند، با ورودی‌ها به این مقطع تناسبی ندارد و بر اساس آمار موسسه پژوهش از سال تحصیلی ۱۳۹۶-۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹-۱۳۹۸ به ترتیب هر سال ۱۰ هزار و ۱۰۷ نفر، ۱۲ هزار و ۳۶۹ نفر، ۱۳ هزار و ۸۵۳ نفر و ۸ هزار و ۶۷۷ نفر تحصیلات خود را تمام کرده‌اند؛ در حالی که مجموع ورودی‌های این مقطع در موسسات آموزش عالی دولتی و آزاد به ترتیب ۳۵ هزار و ۴۴۶ نفر، ۲۵ هزار و ۷۲۷ نفر، ۲۸ هزار و ۲۸۵ نفر، ۲۵ هزار و ۱۱۷ نفر و ۱۸ هزار و ۶۷۳ نفر (بدون داشتن پذیرش‌شدگان دانشگاه آزاد) بوده است.

قوانینی که نادیده گرفته می‌شوند

اگر از برخی مشکلات شخصی معدود دانشجویان بر سر راه دانش‌آموخته شدن بگذریم، دانش‌آموخته شدن کمتر از ۱۰ درصد دانشجویان هر سال می‌تواند نشانه‌ای از برخی مشکلات در این مقطع باشد که البته و قطعا دلایل مختلفی دارد ولی شاید یکی از دلایل آن را بتوان سخت‌گیری‌ها در ارائه رساله دکتری دانست. عاملی که به یکی از دلایل شکل‌گیری سودجویانی برای تسهیل چاپ مقاله و نوشتن پایان‌نامه و رساله برای دانشجویان منجر شده است.

بر اساس آخرین آیین‌نامه شورای عالی برنامه‌ریزی آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مصوب سال ۱۳۹۳ که سال ۱۳۹۵ ابلاغ شده است، دانشجویان این مقطع باید بعد از گذراندن واحدهای آموزشی (۱۲ تا ۱۸ واحد) در آزمون ارزیابی جامع شرکت کرده و بعد از آن وارد دوره پژوهشی شوند. بر اساس ماده ۱۹ این آیین‌نامه دانشجو پس از تدوین رساله به شرط کفایت دستاوردهای علمی و چاپ یک مقاله علمی پژوهشی و مستخرج از رساله، با تایید استادان راهنما مجاز است در حضور هیات داوران از رساله خود دفاع کند. (متن کامل آیین‌نامه را اینجا بخوانید).

دانشگاه آزاد اسلامی نیز شیوه‌نامه‌ای در سال تحصیلی ۱۳۹۶ مصوب و برای دانشجویان از سال تحصیلی ۱۳۹۷-۱۳۹۶ الزامی کرد. بر اساس ماده ۲۴ این شیوه‌نامه (اینجا ببینید) دانشجو پس از تدوین رساله و تایید استاد راهنما به شرط کفایت دستاوردهای علمی و پذیرش چاپ مقالات مستخرج از رساله می‌تواند در حضور هیات داوران از رساله خود دفاع کند. تعداد مقالات لازم دانشجویان غیرعلوم انسانی یکی از موارد ذیل است؛ یک مقاله نمایه شده بین المللی با رده Q۱ (مجله‌ای عضو ۲۵ درصد نخست دسته‌بندی مجلات تخصصی باشد) یک مقاله نمایه شده بین المللی با رده Q۲ و یک مقاله علمی پژوهشی مستخرج از رساله مورد تایید وزارتین یا دو مقاله نمایه شده Q۳. همچنین در هیچ کدام از بندهای این شیوه‌نامه اشاره‌ای به ضرورت جلسه پیش‌دفاع نشده و دانشجو بعد از تصویب پیشنهاده و گذراندن مراحل انجام رساله می‌تواند از آن دفاع و در همان روز دانش‌آموخته شود.

با وجود این، بسیاری دانشجویان مقطع دکتری دانشگاه آزاد در واحدهای مختلف انجام پیش‌دفاع رساله را توسط واحدهای خود ضروری اعلام کرده‌اند و قبل از آن نیز دانشجو باید مقاله‌هایی در نشریات علمی‌پژوهشی (یا ترویجی و مروری) چاپ کرده باشد که در نهایت به سختی کار دانشجویان و تطویل روند انجام رساله اضافه می‌شود.

اعتراضی که پیشتر نیز صدای آن به برخی خبرگزاری‌ها رسیده یا تبدیل به پویشی شده بود. با اینکه دانشگاه آزاد نهادی مستقل است، وزارت علوم در جایگاه نهاد دولتی مسئول آموزش عالی در کشور باید در تسهیل و تصحیح روندها اثرگذار باشد.

عجیب آنکه هیات عمومی دیوان عدالت اداری سال ۱۳۹۹ نیز شرط چاپ یک مقاله علمی‌پژوهشی مستخرج از رساله دکتری را برای دفاع از پایان نامه خلاف قانون دانست و آن را ابطال کرده بود و فقط ارائه گواهی پذیرش مقاله در نشریات علمی - پژوهشی برای مجاز شدن دانشجوی دوره دکتری برای دفاع از پایان نامه خود کافی دانسته بود، برخی واحدهای دانشگاه آزاد بر چاپ مقالات ارائه شده برای جلسه پیش‌دفاع و قبل از جلسه دفاع اصرار دارند.

البته طولانی‌شدن روند تدوین پایان‌نامه از زبان برخی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی و آزاد به دلایلی مانند متناسب نبودن ظرفیت علمی دانشجو و دانشگاه با پایان‌نامه انتخاب‌شده، فرصت نداشتن استاد راهنما به دلیل مشغله‌های زیاد و وقت نگذاشتن برای دانشجو، تسلط نداشتن بر روش‌های تحقیق یا انجام مطالعات آماری و غیره نیز هست که امیدواریم به‌ تدریج به همه این مسائل بپردازیم.

مدیر دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و عضو شورای عالی برنامه ریزی آموزشی در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا ضمن تاکید بر کسب بسندگی علمی دانشجویان معتقد است پایان‌نامه و رساله‌ها باید نیازمحور و بر اساس ظرفیت فعلی دانشجو و استاد و دانشگاه تعریف شوند تا در چارچوب سنوات مجاز (۸ ترم تحصیلی) و هزینه‌های معمول قابل انجام باشد.

ضمن اینکه تعیین حد کفایت علمی رساله و دانشجو با استاد راهنما و گروه و دانشگاه است، وزارت علوم هم قانونی دارد که در آن صرفا پذیرش یک مقاله، ضروری است و دانشگاه‌ها باید دقت کنند حق دانشجو تضییع نشود.

رضا نقی‌زاده در مورد آموزش دوره دکتری اظهار داشت: دوره دکتری برخلاف دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد دوره‌ آموزش پژوهش‌محور و پژوهش آموزش‌محور است و دانشجوی دکتری پژوهشگری است که در دانشگاه روی پژوهشی به نام رساله‌اش کار می‌کند.

دبیر اتاق فکر سیاست‌گذاری علم وزارت علوم ادامه داد: دانشجو در این مقطع بهتر است از روز اول ورود به فرآیند دکتری تخصصی، نیاز تحقیقاتی مشخص شده داشته باشد و بر اساس نیاز تحقیقاتی دانشجو جذب شود و از روز اول، فرآیند انجام رساله و تحقیقات را شروع کرده و در زمان مشخص شده پیشنهاد را به تصویب برساند و وارد انجام پژوهش شود.

وی ادامه داد: این مطلوب‌ترین حالت است که وزارت علوم با رویکرد استادمحور به این سمت حرکت می‌کند و مصوباتی در شورای هدایت استعدادهای درخشان و شورای گسترش آموزش عالی مصوب شده برای اینکه جذب استادمحور دانشجو بر اساس نیازهای جامعه و صنعت مدنظر قرار بگیرد.

فقط پذیرش یک مقاله الزامی است

نقی‌زاده با طرح سوالی ادامه داد و گفت: این سوال مطرح است که چه زمانی کفایت علمی انجام رساله برای دانشجو احراز می شود؟ اگر پیش‌شرط نیازمحور بودن جذب دانشجو اعمال شود (که آموزش عالی به این سمت حرکت می‌کند) کفایت علمی وقتی اتفاق می‌افتد که مساله حل شود و در ادامه ممکن است مقاله های علمی هم مورد نظر باشد. پس اصالت در رویکرد نیازمحور بر انجام پژوهش و رساله است ولی در کنار آن هم ممکن است نیاز باشد مقالاتی منتشر شود.

عضو شورای عالی برنامه‌ریزی آموزشی تاکید کرد: بر اساس مقررات آموزشی وزارت علوم هم فقط پذیرش یک مقاله الزامی شده است. باید در نظام آموزش عالی به این موضوع توجه کنیم که انتشار مقالات علمی یک امر مهم برای کشور است. نباید ظرفیت‌های کشور در حوزه انتشارات مقالات و رتبه علمی ۱۵ کشور در تولید علم، میزان استنادات و ارجاعات را کم‌اهمیت بدانیم این یک فعالیت و اقتدار جهانی دانشگاه های ماست و به همین دلیل در زمینه علمی در منطقه پرچمدار است.

عضو هیات‌ علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در مورد تعداد رساله‌هایی که استادان دانشگاه راهنمایی می کنند نیز توضیح داد: استادان دانشگاه موظف هستند تعداد مشخصی مقاله یا رساله را مدیریت کنند و تعداد آن بر اساس شیوه‌نامه‌های دانشگاه‌ها تعیین می شود.

برخی دانشگاه‌ها که کیفیت آنها بالاتر است حد نصاب را دقیق‌تر رعایت می‌کنند و برخی دانشگاه‌ها هم به دلایل مواردی در این زمینه سهل گیری کنند. در دانشگاه‌های خوب کشور، حد نصاب به دقت رعایت می شود تا سقف تعداد رساله طوری باشد که استادان بتوانند روی کار علمی خود به خوبی تمرکز کنند.

نقی‌زاده ادامه داد: در مورد مقالات علمی با چند سوال روبرو هستیم که آیا باید نظام دانشگاهی تولیدات و مقالات علمی داشته باشد؟ بله. آیا میزان فعلی این تولیدات می تواند بیشتر باشد؟ بله. هر چقدر مقالات علمی در سطح داخلی و بین المللی بیشتر منتشر کنیم، بهتر است و این فرآیندی بین المللی در حوزه علم است. همانطور که ما از ۹۸ یا ۹۷ درصد مقالات علمی دنیا متعلق به کشورهای دیگر استفاده می‌کنیم، باید نقش خود را در این زمینه ایفا کنیم.

ضمن اینکه یکی از شاخص های مهم در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها همین تولیدات مقالات علمی است؛ اما صرفا کمیت کافی نیست و روی بحث کیفیت مقالات و کاربردی بودن آن باید برنامه ریزی کنیم. هر چه مقالات ارجاعات بیشتری بگیرند و در نشریات برتر دنیا منتشر شوند، ارزش آنها در جامعه علمی بیشتر است.

وی افزود: طی سه سال اخیر رتبه استنادات مقالات دانشمندان ایرانی با رتبه کمّی مقالات برابر شده است و در هر دو بخش رتبه کشور در جهان ۱۵ و در منطقه اول است. بنابراین از جهت کمیت و استنادات به سطح خوبی رسیده ایم، اکنون باید کیفیت مقالات نیز افزایش یابد. این فرآیند شروع شده و باید به نتیجه برسد.

خروجی پایان‌نامه و مقاله باید کاربردی باشد

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور تاکید کرد: البته به موازات پیشرفت های صورت پذیرفته، متاسفانه برخی حوزه‌ها یا مقالات کیفیت مناسب نداشته‌اند یا در مواردی محدود، تخلفاتی مشاهده شده است که معاونت پژوهشی وزارت علوم خیلی روی این موضوع حساس است، کارگروه‌های اخلاق در پژوهش در دانشگاه ها تشکیل شده است و موضوع را پیگیری می کند تا این مسائل کاهش یابد. باید تلاش کرد تعداد این نوع مقالات را به صفر برسانیم؛ ولی بر اساس آمار و گزارش ها، پیکره اصلی آموزش عالی، تولیدات مقالات علمی و دستاوردهای علمی سالم، ارزشمند و روبه جلوست.

این متخصص سیاستگذاری علم و فناوری پیرامون چگونگی کاربردی تر شدن مقالات تاکید کرد: مقاله یکی از خروجی‌های پژوهش است و نه اصل پژوهش. به همین جهت اگر می خواهیم پایان نامه کاربردی شود باید پژوهش آن کاربردی باشد. در ایران هم بیشتر تحقیقات مبتنی بر پایان نامه ها و رساله های کارشناسی ارشد و دکتراست و به همین جهت باید به سمتی حرکت کنیم که نظام تحصیلات تکمیلی کشور و به‌ویژه پایان نامه ها و رساله‌ها، نیازمحور و تقاضامحور شود تا خروجی آن مانند مقاله کاربردی باشد.

ضمن اینکه تعیین حد کفایت علمی رساله و دانشجو با استاد راهنما و گروه و دانشگاه است، وزارت علوم هم قانونی دارد که در آن صرفا پذیرش یک مقاله، ضروری است و دانشگاه‌ها باید دقت کنند حق دانشجو تضییع نشود.

رساله دکتری باید در چارچوب ظرفیت دانشجو و دانشگاه تعریف شود

وی نکته دیگر و مهم‌تر را تعریف رساله بر اساس ظرفیت های علمی دانشجو و دانشگاه دانست و گفت: رساله دکتری باید هم از لحاظ بودجه مورد نیاز هم زمان و انرژی برای تدوین، در چارچوب ظرفیت فعلی دانشجو و دانشگاه تعریف شود و منطقی نیست که یک طرح پژوهشی گسترده یک رساله را تعریف کرده و بعد در چارچوب سنوات مجاز (۸ ترم تحصیلی) و هزینه‌های قابل انجام نتوانیم آن را انجام دهیم و تبدیل شود به مساله‌ای که نه دانشجو و نه استاد، نتوانند آن را حل کنند.

رساله و پایان نامه ضمن حفظ کیفیت، کارایی و اثربخشی باید در چارچوب هزینه‌ای، زمانی و امکانات موجود قابل انجام باشد.

نقی‌زاده گفت: در وزارت علوم بر اساس طرح تحول دولت و طرح تحول معاونت آموزشی همچنین سیاست های وزارت‌خانه و وزیر تلاش می شود، رساله های دکتری به سمت نیازمحورشدن حرکت کند و طرح های استادمحوری و تقاضامحوری که در شورای گسترش آموزش عالی و شورای هدایت استعدادهای درخشان تصویب شده، نمایانگر این تلاش است.

دکتر رضا نقی‌زاده دانش‌آموخته دکتری سیاست‌گذاری علم و فناوری و عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی، عضو هیات مدیره انجمن مدیریت فناوری و نوآوری ایران و پیشتر مدیرکل توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی بوده است.