نخستین ساخته ایرج قادری به عنوان یکی از فیلمسازان مشهور سینمای فارسی در بعد از انقلاب یکی از جنجالی‌ترین و پرحاشیه‌ترین آثار سینمایی در تاریخ معاصر ماست که تولید و اکرانش چنان هیاهویی در جامعه سیاسی دهه ۶۰ به وجود می‌آورد که وزیر ارشاد وقت عبدالمجید معادیخواه و معاونانش را مجبور به استعفا و کناره‌گیری از مسئولیت و فعالیت‌های خود می‌کند. فیلم سینمایی برزخی‌ها با ترکیبی جذاب از ستارگان سینمای پیش از انقلاب که برای آخرین بار توانست چهره‌های مشهور و پرطرفداری همچون محمدعلی فردین، ناصر ملک مطیعی، سعید راد و محمدعلی کشاورز را کنار هم گردآورد، آنچنان دستخوش تندروی‌های سیاسی ناشی از تحولات انقلاب شد که حتی مضمون میهن‌پرستانه و نزدیک به شرایط آن روزها هم نتوانست جلوی جنجال و نگاه ریشه ای و پر از احساسات تند و تیز آن روزها را بگیرد. برزخی‌ها در زمانی تولید و روانه اکران سینماها شد که اگر آن سخنرانی مهم و تاریخی امام خمینی(ره) در بهشت زهرا(س) مبنی بر اینکه ما با سینما مخالف نیستیم، با فحشا مخالفیم، نبود؛ بسیاری از تندروهای سیاسی آن روزها، تمام سعی و تلاش خود را برای به تعطیلی کشاندن سینما و تمام مظاهر آن به کار می‌بستند.
فیلم مستند برزخی‌ها دقیقا با توجه به همین فضای حاکم بر سیاست و سینمای آن روزها است که می‌کوشد با تکیه بر نگاه کارگردان جوانش (ظاهرا این فیلم نخستین ساخته بلند عارف افشار در سینما است) از طریق مصاحبه با سینماگران و سیاسیون فعال در آن زمان، دست به بازخوانی آن مقطع مهم تاریخی زده و از تاثیرات تصمیم‌گیری‌های آن دوران، بر سینما و جامعه امروزه بگوید.
فیلم سینمایی برزخی‌ها که قرار بود محلی برای تثبیت جایگاه سینماگران معروف و مشهور پیش از انقلاب باشد، در اثر نگاه تند سیاسیون پرنفوذ آن دوران (که بعدها در میانه دهه ۷۰ طیف سیاسی اصلاح طلبان را تشکیل دادند) به نخستین اثر توقیفی تاریخ سینمای بعد از انقلاب تبدیل شد و با تغییر و تحولات پیش آمده، تبدیل به اثری شد که بسیاری از دست اندرکارانش را خانه‌نشین و ممنوع‌الکار کرد.
عارف افشار می‌دانسته برای تولید مستندی که بخواهد نوری بر تاریکی‌ها و نادانسته‌های آن دوران بیندازد، مسیر سخت و دشواری پیش رو دارد که حواشی‌اش نه از دل سینما که از دامان سیاست‌گذارانی می‌گذرد که نه تنها برای مردم شناخته شده‌اند که حتی امروز هم بر مسند مسئولیت‌های مختلف مشغول به کار بوده و از این منظر حساسیت‌های بسیاری را متوجه او و ساخته‌اش خواهد کرد. مصاحبه‌های او با سینماگران فعال در آن روزها نظیر محمدعلی نجفی نخستین مدیر سینمایی بعد از انقلاب، عبدالمجید معادیخواه وزیر ارشاد وقت، مهدی کلهر معاونت سینمایی، سعید مطلبی فیلمنامه‌نویس برزخی‌ها و یکی از موثرترین عوامل تولید این فیلم، محمدحسین فرحبخش و سیدضیا هاشمی به عنوان یکی از موثرترین افراد حاضر در حوزه هنری آن روزها و سیاستمدارانی همچون فیض‌الله عرب سرخی مدیرکل حراست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که حاشیه‌های زیادی هم درباره ادعای اجرای حد و شلاق زدن عبدالله علیخانی برای او پیش آمد، محمدمهدی عبدخدایی که نامش بیش از هر چیز با ترور نافرجام حسین فاطمی گره خورده است و محسن آرمین بنیانگذار سازمان مجاهدین انقلاب که همه و همه باعث شده تا بحث‌ها و گفتارهای گوناگونی پیرامون تولید فیلم برزخی‌ها و نوع نگاه افراد پرنفوذ حاضر در حاکمیت، نسبت به مساله حضور بازیگران پیش از انقلاب شکل بگیرد.
فیلم، موضع‌گیری همدلانه‌ای با ستارگان سینمای پیش از انقلاب داشته و ضمن تقبیح عملکرد مدیران سینمایی آن سال‌ها که مانع حضور و ادامه فعالیت سینماگران پیش از انقلاب شده‌اند، تصمیم‌گیری‌های سیاستمدارانی نظیر سیدمحمد خاتمی وزیر فرهنگ و ارشاد وقت، میرحسین موسوی، محمدعلی زم و مسیح مهاجری را زیر سوال برده و از نقش برجسته و مهم محسن مخملباف به عنوان یکی از تندروترین عواملی که مانع ادامه اکران فیلم برزخی‌ها شد یاد می‌کند. (جایی از فیلم، مهدی کلهر جایگاه محسن مخملباف در حوزه هنری آن سال‌ها را به قدری قدرتمند و پرنفوذ می‌داند که ادعا می‌کند تعدادی از مسئولان به جای ذکر نام، او را آقا صدا می‌زده‌اند.)
درست است که پرداختن به روند تولید و سرنوشت فیلم برزخی‌ها، به ناچار پای سیاست و رویکرد سیاستمداران را بیش از مباحث سینمایی به مساله مورد بحث باز می‌کند اما این ساخته عارف افشار، نکته‌ها و اشارات سینمایی ناگفته‌ای نیز دارد که بررسی نخستین فیلم ایرج قادری در بعد از انقلاب را از منظر تاریخی تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
اشاره فرحبخش به دستگیری ایرج قادری در اواسط فیلمبرداری برزخی‌ها توسط نیروهای صادق خلخالی و نجات او از اعدام توسط آیت‌الله شهید سیدمحمد بهشتی و صحبت‌های سعید مطلبی که خبر از عدم تمایل ایرج قادری برای اتمام فیلمبرداری فیلم داده و به ناچار خودش ۵۰ درصد بقیه فیلم را کارگردانی کرده است، از نکات جالب توجهی است که احتمالا در کمتر محفلی به گوش سینما دوستان خورده است.
گرچه نظریه ساخت یک مستند تاریخی با تمرکز بر روند ساخت و اکران یک فیلم مشخص که ایده تک‌نگاری تصویری را به ذهن متبادر می‌سازد، جالب توجه و جذاب است اما فیلمساز با عدم تمرکز بر روی این ایده مرکزی و پرداختن به مساله بازیگران پیش از انقلاب به ویژه فردین و اختصاص مدت زمان زیادی از فیلم به واقعه فوت فردین و مراسم تشییع پیکر او، از مسیر اصلی دور شده و فیلم را دوپاره جلوه می‌دهد اما واقعیت این است که موضوع ملتهب و پرحاشیه به کار گرفته شده در فیلم آنقدر جذاب هست که مخاطب باوجود همه نقاط ضعفی که اثر دارد، بتواند تا پایان با آن همراه شود و این دستاورد کمی برای عارف افشار که برزخی‌ها، نخستین فیلم بلند او محسوب می‌شود، نیست.
نظر شما