بازار سیاست‌زده انرژی در ۲۰۲۲ ؛ چشم انداز نفت ۱۰۰ دلاری در ۲۰۲۳

بازار انرژی در سال ۲۰۲۲ یکی از پر افت و خیزترین دوره ها را تجربه کرد به گونه ای که فاصله نقطه اوج و حداقل قیمت حدود ۶۰ دلار بود. نکته مهم این است در سالی که گذشت تاثیرپذیری این بازار از مولفه هایی که ارتباط مستقیمی با بحث انرژی ندارند برجسته بود.

مهمترین مولفه غیرمرتبط که تاثیری مستقیم و شدید را بر بازار انرژی جهان داشت یک تحول ژئوپلیتیک یعنی آغاز جنگ در اوکراین بود که پیامد آن تحریم روسیه، قطع جریان گاز روسیه به سمت اروپا، برهم خوردن توازن عرضه و تقاضا در بازار انرژی جهان و همکاری کشورهای عضو اوپک با اوپک پلاس در جهت تثبیت قیمت بالای انرژی بود.

دامنه پرنوسان قیمت نفت و گاز

در ابتدای سال جاری نفت خام (برنت به عنوان شاخص پذیرفته شده جهانی) قیمتی متعادل و زیر ۸۰ دلار در هر بشکه را داشت و تولیدکنندگان و مصرف کنندگانی که تازه از بند همه گیری کرونا رها شده بودند، نسبت به ثبات وضع موجود امید داشتند اما به یکباره تحولات بین المللی و مناقشات سیاسی و درگیری قدرت ها موجب شد تا یک بشکه نفت حتی به بالاتر از ۱۳۰ دلار افزایش یابد و رکوردی را به ثبت برساند.

جالب اینجاست که نوسانات در بازار نفت هر چند یک ماه تکرار می شد به ویژه در شش ماهه نخست سال پس از چند افت خیز هر بشکه نفت تا ۱۰۰ دلار کاهش می یافت اما دوباره به حدود ۱۲۰ دلار می رسید. با اینحال در نیمه دوم سال قیمت ها بیشتر شیب نزولی داشت و در مراحلی به کمتر از ۹۰ دلار هم رسید. در هفته های اخیر اما با تعیین سقف قیمتی از سوی اتحادیه اروپا، نفت روند کاهشی بیشتری پیدا کرد ولی نتوانست در سطحی پایین تر از ابتدای سال دوام بیاورد و دوباره به بالاتر از ۸۰ دلار رسید. در زمان تهیه این گزارش هر بشکه نفت خام برنت با قیمتی بیشتر از ۸۴ دلار خرید و فروش می شود.

با اینحال تارنمای تحلیلی خبری « Oil Price» بر این اعتقاد است که در سال ۲۰۲۳ قیمت ها بار دیگر به ۱۰۰ دلار و فراتر از آن خواهد رسید.

بازار گاز طبیعی اما وضعیت سخت تری را تجربه کرد. از آنجا که روسیه به عنوان مهمترین تامین کننده گاز برای اروپا به تدریج از فوریه سال ۲۰۲۲ از میزان صادرات خود به قاره سبز کم کرد و کشورهای اروپایی نیز جایگزین مناسبی برای آن نداشتند به همین دلیل بازار گاز مایع (LNG) داغ شد و قیمت ها در این بازار سر به فلک کشید.

در حالی که هنگام تهیه این گزارش قیمت هر متر مکعب گاز طبیعی بیش از ۵ دلار (حدود دو برابر سقف قیمتی تعیین شده برای گاز روسیه) است اما در ابتدای سال جاری قیمت آن کمتر از ۴ دلار بود. در سال ۲۰۲۲ گاز طبیعی در چند مرحله به بیشتر از دو برابر و حتی یک بار به ۱۰ دلار در هر مترمکعب نزدیک شد. اگرچه تحلیلگران هنوز قیمت گاز را غیرطبیعی و فراتر از منطق می دانند اما در هفته های اخیر با تعیین سقف قیمتی از سوی اتحادیه اروپا برای گاز دریافتی از روسیه قیمت ها تاحدودی افت کرده است.

کارشناسان دلایل گوناگونی را برای تنش و نوسان بیش از حد در بازار انرژی جهان بیان می کنند که مهمترین آن جنگ اوکراین بوده است. آغاز منازعه در شرق اروپا در واقع نظم موجود در بازار انرژی جهان را بر هم زد. این اتفاق نه تنها به خاطر کاهش یا ممنوعیت تجارت بین روسیه و اروپا رخ داد بلکه دست کاری های ایالات متحده و تحریک و تشویق پایتخت های اروپایی موجب شد تا شدت منازعه بیشتر شود. در همین چارچوب آمریکا خود را امسال به بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی به اروپا تبدیل کرد.

از سوی دیگر نیاز فوری اروپا برای پر کردن مخازن گازی موجب شد کشورها و شرکت های تامین کننده انرژی به محموله های موجود که تعداد آن ها نسبت به سال گذشته افزایش چندانی پیدا نکرده بود، یورش ببرند و سعی کنند با هر قیمتی گاز مورد نیاز خود را تهیه کنند. این امر موجب شد تا برخی کشورهای فقیر از دسترسی به منابع انرژی مورد نیاز خود محروم بمانند زیرا مانند کشورهای اروپایی، پول کافی را برای خرید محموله ها نداشتند.

جالب اینجاست طبق بررسی روزنامه وال استریت ژورنال، در برخی دوره ها در سال ۲۰۲۲، تکاپوی کشورهای اروپایی برای تامین نیاز گازی با هر قیمتی، به شدت به ضرر کشورهای فقیر تمام شد زیرا گازی که آن ها در بازار خریداری می کردند برمبنای نفت بشکه ای ۲۳۰ دلاری معامله می شد.

دومین عامل بحران ساز در بازار انرژی کاهش رشد اقتصادی جهان است. اگرچه دوسال همه گیری کرونا در ظاهر پایان یافته است و انتظار می رفت رونق به صنعت و تجارت جهانی باز گردد اما تداوم شیوع بیماری در چین و برخی کشورهای غربی در کنار قوانین سختگیرانه پکن برای مقابله با ویروس موجب شده است که اقتصاد این کشور به طور کامل به راه نیفتد. ضمن آنکه هشدارهای گاه وبی‌گاه موسسات مالی و اعتباری در مورد شیوع دوباره بیماری و کاهش رشد جهان به خاطر بحران انرژی به هراس ها در بازار انرژی جهان دامن می زند.

اروپا بازنده جنگ بایدن و پوتین

اگرچه جنگ اوکراین با تحریک و زمینه چینی دولت آمریکا آغاز شد اما بازنده اصلی آن تاکنون اروپا بوده است که هم مجبور شد کمک های سنگین مالی و تسلیحاتی به کی یف بپردازد و هم باید گاز را به چند برابر قیمت نسبت به قبل از ایالات متحده و دیگر کشورها تهیه کند.

طبق برخی آمارها روسیه سالانه بیش از ۳۰۰ میلیارد مترمکعب گاز به اتحادیه اروپا صادر می کرد که بین ۴۰ تا ۵۰ درصد نیاز کشورهای اتحادیه را تامین می کرد. اما شرایط در سال ۲۰۲۲ تغییر کرد و به نوشته رویترز، اتحادیه اروپا در سالجاری به غیر پرداخت هزینه های انرژی حدود ۵۰۰ میلیارد دلار بابت کاهش رنج شهروندانش از افزایش قیمت انرژی پرداخت کرده است.

ذکر چند نکته ضروری است: نخست آنکه روسیه چند دهه قیمت گاز صادراتی خود به اروپا را پایین تر از قیمت بازار تعیین کرده بود. در واقع در طول چند دهه اخیر که خطوط لوله گازی از خاک روسیه به اروپا جریان داشتند دو طرف در یک معامله برد–برد همکاری می کردند. گاز بدون مشتری و ارزان روسیه در حقیقت حرکت چرخ های صنعت و پیشرفت اقتصادی اروپا را به حرکت در می آورد. نکته دوم به اشتباه راهبردی کشورهای اروپا در نوع عقد قرارداد با روسیه مربوط می شود. کارشناسان اروپایی می گویند رهبران این قاره هیچگاه قراردادهای بلندمدت (حداقل ۲۰ ساله) را که معمولا برای تعاملات گازی مرسوم است با مسکو امضا نمی کردند. آن ها همیشه تاکید داشتند قیمت گاز دریافتی را بر مبنای قیمت روز نفت خام در بازار و با توجه به نیاز مقطعی خود خریداری می کنند. به همین دلیل روسیه به راحتی قادر شد تا از حجم صادرات خود بکاهد یا آن را با قیمت های توافقی جدید بفروشد و حتی جریان انرژی را قطع کند.

یکی از دوستان ایرانی ساکن برلین هفته گذشته عنوان داشت در حالیکه زمستان های قبل برای مصرف انرژی برای یک آپارتمان کوچک حداکثر ۹۰ یورو در هر دوره پرداخت می کرد، امسال مجبور شده است تا پیش از فصل سرد، برای یک دوره ۲۸۰ یورو بپردازد.

پیش از این آژانس بین المللی انرژی عنوان داشت اگرچه اروپا زمستان امسال توانست انبارهای گازی خود را پر کند و با صرفه جویی در مصرف و اتخاذ سیاست سختگیرانه برای شهروندان تا حدودی مانع از بروز بحران شدید شود اما ممکن است تابستان آینده عرضه کافی برای پر کردن مجدد انبارهای اروپا وجود نداشته باشد. به همین دلیل شاید زمستان ۲۰۲۴ نیز برای اروپا سال سختی باشد.

مهمترین تحولات سال ۲۰۲۲

بدون تردید بحران اوکراین بیشترین تاثیر را در بازار انرژی جهان داشته است. با اینحال نمی توان دیگر مولفه های موثر را نادیده گرفت. «رابرت راپیر» مفسر ارشد نشریه «فوربس» و کارشناس بازار انرژی مهمترین موضوعات مهم این بازار در سال ۲۰۲۲ را فهرست کرده و معتقد است رویدادها در جهان به طرق مختلف بر بخش انرژی تأثیر می گذارند. در سال ۲۰۲۰، ظهور و پیامدهای بعدی همه‌گیری کووید-۱۹ به شدت بر حوزه انرژی گذاشت و حتی تا سال ۲۰۲۲ پیامدهای بلندمدت آن قابل لمس بوده است.

در هر صورت تحولات سیاسی، بروز مشکلات در زنجیره تامین در کنار افزایش تقاضای ناسی از بهبود نسبی شرایط اقتصادی باعث افزایش قیمت انرژی شد. با این حال، در سال ۲۰۲۲ داستان مهمی به وقوع پیوست که تأثیر مخربی بر کل بازارهای انرژی داشت و به صورت مستقیم در چندین فرایند اصلی سال نقش آفرین بود. مهمترین تحولات در حوزه انرژی از نگاه بسیاری از تحلیلگران عبارت بودند از : جنگ اوکراین، افزایش قیمت ها، موضوع ذخایر استراتژیک آمریکا، قوانین کنگره و ....

نخستین و اصلی ترین مولفه تاثیرگذار حمله روسیه به اوکراین بود که به نوعی توازن در بازار انرژی را مختل کرد. این حمله از زمان آغاز آن در فوریه ۲۰۲۲ بیشترین تأثیر را بر بازار انرژی در کل سال داشت. روسیه یکی از سه تولیدکننده بزرگ نفت در جهان است و تهاجم آن - و تصمیم متعاقب آن توسط دولت بایدن برای تحریم و توقف واردات نفت روسیه - به طور جدی بازارهای انرژی را در سال ۲۰۲۲ بی ثبات کرد. این اختلال تعدادی از اثرات آبشاری داشت که به دیگر حوزه ها سرریز شد. به عنوان نمونه کاهش عرضه موجب افزایش قیمت و در نتیجه رجوع مردم به سوخت های فسیلی جایگزین همچون زغال سنگ شد. این اتفاق دستاوردها و اهداف کربنزدایی و مقابله با تغییرات اقلیمی را کمرنگ کرد.

دومین مورد قابل ذکر در بازار افزایش قیمت ها بود. در هفته‌ها و ماه‌های پس از تهاجم روسیه، قیمت‌های جهانی نفت خام به سطحی افزایش یافت که پیش از این یک بار و در سال ۲۰۰۸ تحربه شده بود. همه این موضوعات به ثبت بالاترین میانگین هفتگی قیمت گازوئیل و بنزین در ایالات متحده منجر شد. این افزایش قیمت انرژی موجب افزایش بیشتر کالاها شد که عامل اصلی تورم بود. در برخی کشورهای غربی تورم به بالاترین سطح خود در ۴۰ سال گذشته رسید.

از دیگر رویدادهای مهم در حوزه انرژی کاهش شدید سطح ذخایر استراتژیک نفت آمریکا بود. دولت بایدن برای مقابله با افزایش بیشتر قیمت انرژی تصمیم گرفت تا بزرگترین آزادسازی از ذخایر استراتژیک نفت (SPR) در تاریخ را انجام دهد. ایالات متحده ذخایر SPR را در سال ۱۹۷۵ پس از تحریم نفتی اعراب برای مقابله با اختلالات در بخش عرضه نفت ایجاد کرد. اگرچه از ابتدا قرار بود از آن برای اختلالات شدید در عرضه استفاده شود، سیاستمداران در طول تاریخ از آن برای جلوگیری از افزایش قیمت بنزین - به ویژه در سال های انتخابات – هم استفاده کرده اند. سطح ذخایر استراتژیک در اوج خود در سال ۲۰۱۰ به ۷۲۶.۶ میلیون بشکه رسید. از دسامبر ۱۹۸۴، این سطح هرگز کمتر از ۴۵۰ میلیون بشکه نبوده است، اما اینگونه به نظر می رسد سال ۲۰۲۲ درحالی به پایان خود نزدیک می شود که سطح ذخایر استراتژیک آمریکا به حدود ۳۷۸ میلیون بشکه رسیده است، رقمی که از ابتدای سال نزدیک به ۴۰ درصد کاهش در سطح ذخایر را نشان می دهد.

در هر صورت نباید از این امر چشم پوشی کرد که به رغم مسائل و مشکلات گوناگون تولید نفت ایالات متحده در سال ۲۰۲۲ افزایش یافت و این کشور برای دومین سال بزرگترین تولیدکننده روبه رشد جهان شد.

جنگ اوکراین موهبتی برای محیط زیست؟

بحران اوکراین موجب شد تا بشر به فکر راه های نوین تولید انرژی باشد. اگرچه شاید تا چند دهه آینده رهایی انسان از سوخت های فسیلی همچون آرزو باشد اما در سال ۲۰۲۲ گام های جدی برای فاصله گرفتن از سوخت های کربنی برداشته شد. به عنوان نمونه بزرگترین حرکت در آمریکا رخ داد که آن هم تصویب قانون کاهش تورم در کنگره بود. لایحه قانون کاهش تورم (IRA) برخلاف نامش، به طور گسترده به عنوان «لایحه تغییر اقلیم» شناخته می شود. هدف این قانون از سرمایه گذاری های ترکیبی قرار دادن ایالات متحده در مسیر کاهش حدود ۴۰ درصدی انتشار گازهای گلخانه ای تا سال ۲۰۳۰ است. این لایحه بزرگترین سرمایه گذاری آب و هوایی در تاریخ ایالات متحده است. اما در کل بزرگ ‌ترین برندگان این لایحه هم شرکت ‌های انرژی ‌های تجدیدپذیر هستند.

با اینحال در کل سال ۲۰۲۲ نقطه عطفی در تاریخ بود. در ادامه تلاش های جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و دستیابی به اهداف کربن زدایی گام های مهمی در این سال برداشته شد. درواقع از نظر اقتصاد انرژی پاک، جنگ اوکراین فرصت خوبی را برای اتحادیه اروپا هم فراهم کرد تا در فرآیند کاهش اتکا به سوخت های فسیلی مشارکت کند. به اعتقاد «پتری تالاس» دبیر کل سازمان جهانی هواشناسی، از منظر آب و هوایی، جنگ در اوکراین شاید یک نعمت برای جهان باشد زیرا کشورها به ویژه اروپا درحوزه انرژی‌ های تجدیدپذیر و راه‌ حل‌ های صرفه‌جویی در انرژی بسیار بیشتر از قبل سرمایه ‌گذاری می کنند.

به نوشته بلومبرگ، آژانس بین المللی انرژی پیش بینی کرد در سال ۲۰۲۲ معادل ۴۶۰ تراوات ساعت برق جدید بادی و خورشیدی تولید کند که تقریباً به اندازه برق مصرفی فرانسه از همه منابع در سال ۲۰۱۹ است. شرکت تحقیقاتی انرژی پاک BNEF انتظار دارد سال آینده، حدود ۶۵۰ تراوات ساعت انرژی بادی و خورشیدی جدید تولید کند که بیشتر از تمام مصرف کشور برزیل در سال ۲۰۱۹ است.

سالی پر از تحولات به هم پیوسته

هیچ کارشناسی تا ابتدای سال ۲۰۲۲ پیوستگی موضوعات مختلف سیاسی و غیرسیاسی با بازار انرژی را تا این اندازه جدی نمی گرفت شاید دلیل اصلی آن به پیشرفت های فوق العاده بشریت و فراموشی تبعات بحران نفتی دهه ۱۹۷۰ مربوط می شود.

از نگاه تحلیلگر بلومبرگ، حمله روسیه به اوکراین یک شوک قدیمی بود که در آن جنگ، تجارت، وابستگی و حاکمیت با یکدیگر مخلوط شدند. در طول یک سال گذشته مشخص شد حتی روندهای جهانی و به ظاهر غیرقابل نابودی نیز می توانند به سرعت در طول یک بحران تغییر کنند. برای نمونه ذکر پیوند بین نفت و تولید ناخالص داخلی مفید خواهد بود. قبل از شوک قیمت نفت در سال ۱۹۷۳، تولید ناخالص داخلی جهانی به طور پیوسته در حال افزایش بود - یعنی اقتصادها به نفت بیشتری برای هر واحد تولید اقتصادی در طول زمان نیاز داشتند. به لطف پاسخ به آن شوک قیمتی، میزان اثرگذاری نفت در تولید ناخالص داخلی در آن سال ها در OECD به اوج خود رسید و در بقیه جهان، تنها پنج سال بعد این اتفاق تکرار شد.

طبق تحلیل این رسانه اقتصادی، اگرچه تغییر دشوار است، اما شوک ها می توانند نویدبخش مسیرهای جدید باشند. جنگ اوکراین و افزایش قیمت انرژی بود، استفاده از سوخت های فسیلی را تشدید کرد. آژانس بین‌المللی انرژی می‌گوید ما در «اولین بحران جهانی انرژی در جهان» هستیم که با مجموعه ای از شوک‌ های عمیق و گسترده همراه است. نتیجه آن است که مصرف سوخت فسیلی در حال نزدیک شدن به اوج نهایی خود است. بحران انرژی دریچه ای بود برای آغاز جنبشی عملی در زمینه گذار تدریجی از انرژی فسیلی و توجه بیشتر به انرژی های تجدیدپذیر.

حال که به روزهای پایانی سال میلادی ۲۰۲۲ نزدیک می شویم، نه تنها ثبات به بازار انرژی بازنگشت بلکه نوسان به عنصر همیشگی آن تبدیل شد. چندی قبل قیمت نفت به پایین ‌ترین سطح خود سقوط کرد اما در هفته گذشته بار دیگر روند افزایشی به خود گرفت. پرکاربردترین کالای مورد معامله جهان در ماه مارس ۲۰۲۲ به نزدیک به ۱۴۰ دلار در هر بشکه رسید، اما کارشناسان می گویند قیمت ۸۵ دلاری کنونی هم چندان قابل اتکا نیست.

همانگونه که همسویی عربستان و روسیه در چارچوب اوپک پلاس از سقوط قیمت در بازار جلوگیری کرد، هر لحظه ممکن است با یک تحول شاهد روندی تازه باشیم.

با این حال تقاضا در بازار نفت در حال رشد است. چین، بزرگترین واردکننده نفت خام جهان، گسترده ترین تغییرات را در مقررات ضد کووید اعلام کرد که این می تواند نویدبخش افزایش تقاضا باشد. به سختی می توان جهانی باثبات را تصور کرد که در آن انرژی روسیه جایی نداشته باشد.

منابع:

https://oilprice.com/Energy/Oil-Prices/۱۰۰-Oil-To-Return-In-۲۰۲۳.html

https://www.forbes.com/sites/rrapier/۲۰۲۲/۱۲/۲۲/the-top-energy-stories-of-۲۰۲۲/?sh=۶۸a۴۳۷ea۳۷۹۴

https://www.middleeastmonitor.com/۲۰۲۲۱۲۲۴-global-energy-markets-apocalypse-in-۲۰۲۲-۱-۳/

https://www.bloomberg.com/news/articles/۲۰۲۲-۱۲-۲۲/five-charts-that-capture-the-state-of-global-energy-in-۲۰۲۲?leadSource=uverify%۲۰wall

https://www.reuters.com/markets/europe/european-governments-spend-half-trillion-euros-energy-crisis-report-۲۰۲۲-۰۹-۲۱/

https://www.iea.org/reports/oil-market-report-december-۲۰۲۲

https://edition.cnn.com/۲۰۲۲/۱۱/۲۸/energy/us-oil-prices-china-protests/index.html

https://www.mckinsey.com/featured-insights/۲۰۲۲-year-in-review/۲۰۲۲-the-year-in-charts

https://www.reuters.com/markets/commodities/oil-opens-mixed-economic-fears-pressure-prices-۲۰۲۲-۱۲-۰۷/