روابط تهران-باکو راهبردی است/ باید فضای غیررسمی مدیریت شود

«احد قضایی» و «محسن پاک‌آیین» دو تن از سفیران پیشین ایران در جمهوری آذربایجان روز سه‌شنبه ۱۳ دی‌ماه در نشست «راه گفت‌وگو» در موسسه اطلاعات با عنوان «روابط ایران و جمهوری آذربایجان و تاثیر عوامل بیرونی در ایجاد تنش بین دو کشور» به تشریح دیدگاه‌های خود پرداختند.

پاک‌آیین معتقد است ایران و جمهوری آذربایجان دارای بیشترین اشتراک‌ها هستند و در دنیا دو کشور دیگری را پیدا نمی‌کنید که به این میزان اشتراک داشته باشد. واقعیت اینکه فرصت‌های ما در جمهوری آذربایجان و فرصت‌های آنها در ایران به مراتب بیشتر از تهدیدهاست.

تهدیدانگاری، تهدیدی که واقعی نیست
سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان می‌افزاید: نه تهدیدی از جانب جمهوری اسلامی ایران نسبت به جمهوری آذربایجان هست و نه از طرف آنها نسبت به ایران و ما دچار تهدیدانگاری شدیم؛ یعنی تهدیدی که واقعی نیست و در روابط ایران و جمهوری آذربایجان مطرح بوده و به دلیل این تهدیدانگاری، روابط ما در دوران مختلف دچار فراز و نشیب بوده است.
به گفته وی، هر زمان روابط ما فرصت‌محور شده، برنده بودیم و هر زمان به دلیل تهدیدانگاری روابط‌مان تهدیدمحور شده، دچار مشکل جدی بودیم.

در سطح غیررسمی نمایندگان مجلس آنها که پایگاه مردمی ندارند، ایران‌ستیزند و مدام علیه ایران صحبت می‌کنند؛ همچنین برخی رسانه‌های غیردولتی آنها به‌ویژه وابسته به قوم‌گراها در مورد ایران می‌نویسندپاک‌آیین اظهار می‌کند: قرار است کمیسیون مشترک اقتصادی تا پایان امسال برگزار شود؛ تاریخ آن هم مشخص شده است. مقام‌های رسمی دو کشور ارتباط نزدیکی دارند و سفرهایی را طرفین طراحی کردند و روال عادی در حوزه رسمی جاری است. هر دو کشور علاقه‌مندند فضای غیررسمی به ویژه فضای رسانه‌ای را مدیریت کنند تا آسیبی به روابط دو کشور نزند. این اراده در هر دو کشور وجود دارد.

وی توضیح می‌دهد: اما در سطح غیررسمی به ویژه از طرف جمهوری آذربایجان برخی نمایندگان مجلس آنها که پایگاه مردمی ندارند، ایران‌ستیزند و مدام علیه ایران صحبت می‌کنند، برخی از رسانه‌های غیردولتی آنها به ویژه وابسته به قوم‌گراها نیز در مورد ایران می‌نویسند که این سبب می‌شود هرچند کمتر، اما در ایران هم واکنش‌هایی داشته باشد؛ در واقع اشکال اصلی در آن طرف است. بنابراین مقام‌های رسمی طرفین باید در ابتدا فضای غیررسمی را بشناسند و مدیریت کنند که بر روابط رسمی اثر منفی نگذارد.

دیپلمات‌ها خوب عمل نکردند
سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان تاکید می‌کند: اعتقاد دارم هر جا اختلاف‌ها بین دو کشور وجود داشت به ویژه همسایگان و حل نشد، دیپلمات‌ها خوب عمل نکردند.
ما انسدادی در روابط دو کشور نداریم؛ اگرچه برخی صحبت‌ها در سطح رسمی از طرف جمهوری آذربایجان گفته شده که ما پاسخ آن را دادیم و خود آنها نیز متوجه اشتباهشان شدند اما اکنون روابط عادی است و نباید از نقش دیپلماسی غافل شویم. در دیپلماسی (که آمریکا را استثنا می‌کنم) ما با کشورها قهر نداریم. در دیپلماسی باید هیات‌ها به کشورهای دیگر رفت‌وآمد کنند؛ با مذاکره مسایل بسیاری حل می‌شود، به جای اینکه از دور علیه هم صحبت کنیم.

پیشنهاد به دستگاه دیپلماسی دو کشور
پاک‌آیین به دستگاه دیپلماسی کشورمان و جمهوری آذربایجان دو پیشنهاد می‌دهد:

۱. در مورد روابط ایران و جمهوری آذربایجان، در سطح رسمی نباید حرفی علیه هم بزنند و اگر اختلافی وجود دارد در مذاکرات حل کنند؛ لزومی ندارد در سطح رسانه‌ها و علنی اعلام کنند تا خوراکی شود برای کسانی که می‌خواهند روابط دو کشور را برهم بزنند.

۲. امروز گروه‌های مختلف رسانه‌ای به دنبال این هستند روابط ایران و جمهوری آذربایجان خدشه‌دار شود؛ رسانه‌های رژیم صهیونیستی با اخبار جعلی که متاسفانه بعضی مواقع در ایران هم منتشر می‌شود و همچنین ارمنستان، نمی‌خواهند رابطه ایران و جمهوری آذربایجان خوب باشد. همچنین ترکیه و در داخل نیز برخی رسانه‌ها متوجه نیستند و این خبرهای جعلی و تحریف‌شده منتشر می‌شود و منبع تحلیل قرار می‌گیرد.

وی تاکید دارد، بسیار مهم است به منبع اخبار توجه کنیم که با چه هدفی خبری را منتشر می‌کند؛ آیا صحت دارد یا خیر و ببینیم وزارت خارجه در مقابل این خبر چه موضعی می‌گیرد و بعد ما تحلیل‌های خود را ارائه دهیم.

سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان بر دپلماسی فعال بین دو طرف تاکید دارد و یادآور می‌شود: اینکه اکنون نوبت ماست یا آنها مهم نیست؛ رفت‌وآمد باید انجام شود؛ روابط دو کشور، ارزشمند و راهبردی است و سیاست دولت نیز تقویت روابط با همسایگان است؛ در این زمینه باید فعال باشیم تا با گفت‌وگو، اندک اختلاف‌ها حل شود.

اینکه اکنون نوبت ماست یا آنها مهم نیست؛ رفت‌وآمد باید انجام شود؛ روابط دو کشور، ارزشمند و راهبردی است و سیاست دولت نیز تقویت روابط با همسایگان استتصور اشتباه چشم‌داشت ایران به خاک جمهوری آذربایجان
پاک‌آیین ادامه می‌دهد: ما از طرف جمهوری آذربایجان متهم هستیم به اینکه یک زمانی جمهوری آذربایجان از ایران جدا شده، ممکن است ایران دوباره به دنبال این باشد که چشم‌داشتی به این کشور داشته باشد. این از همان اوایل استقلال جمهوری آذربایجان مطرح بود؛ در حالی که اصلا اینگونه نیست و جمهوری اسلامی ایران به هیچ‌وجه چشم‌داشتی به خاک هیچکدام از همسایگان از جمله جمهوری آذربایجان ندارد. این بارها اعلام شده و ما سالیان دراز در عمل از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان دفاع کردیم.

وی اظهار می‌کند: هنگامی که ارمنستان به جمهوری آذربایجان حمله و ۷ شهر را اشغال کرد و قره‌باغ را هم در اختیار داشت، می‌خواست به نخجوان حمله کند؛ اگر به این شهر حمله می‌کرد می‌توانست نخجوان را هم که بخشی از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان است اما با بخش مرکزی این جمهوری مرز ندارد، اشغال کند. در همان زمان آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با رئیس‌جمهوری ارمنستان تماس گرفت و گفت اگر بخواهید طرف نخجوان بیایید دیگر با ما طرف هستید و جلوگیری کرد.

به گفته وی، در مساله قره‌باغ، روسیه طرفدار ارمنستان بود؛ ارمنستان با کمک ارتش روسیه قره‌باغ را گرفت و ۷ شهر را اشغال کرد که در جنگ ۴۴ روزه آزاد شدند. غربی‌ها نیز لابی ارمنستان بودند؛، رئیسان گروه مینسک، فرانسه، آمریکا و روسیه نیز طرفدار ارمنستان بودند. آن کشوری که محکم ایستاد و از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کرد و گفت قره‌باغ جزئی از جمهوری آذربایجان است، ما بودیم.

آن کشوری که محکم ایستاد و از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کرد و گفت قره‌باغ جزیی از جمهوری آذربایجان است، ما بودیمپاک‌آیین می‌گوید، این کاملا روشن است که نه تنها ما برای جمهوری آذربایجان تهدید نبودیم بلکه فرصت بودیم که از قبال ایران بتواند تمامیت ارضی خود را حفظ کند، اما این اتهام را هنوز هم به ما می‌زنند که ایران چشم‌داشت به خاک جمهوری آذربایجان دارد.
او، روابط جمهوری آذربایجان و رژیم صهیونیستی را یک رابطه واقعی و درازمدت می‌داند و می‌افزاید، این رابطه می‌تواند به عنوان یک خطر بر روابط ایران و جمهوری آذربایجان اثر منفی بگذارد که البته گذاشته است. بنابراین به هر میزان که بتوانیم از فرصت روابط بین ایران و جمهوری آذربایجان استفاده کنیم، می‌توانیم مانع رسیدن رژیم صهیونیستی به اهداف خود شویم.

این کارشناس در مورد ترکیه توضیح می‌دهد: این کشور از فرصت جنگ قره‌باغ استفاده کرد و در کنار جمهوری آذریابجان قرار گرفت تا ارمنستان را تضعیف کند، ترکیه در دو جنگ قره‌باغ شاید یک گلوله هم به نفع جمهوری آذربایجان به سمت ارمنستان شلیک نکرد و هزینه زیادی انجام نداد اما با استفاده از دیپلماسی و تبلیغات گسترده، به‌گونه‌ای القا کرد که پیروز جنگ قره‌باغ ترکیه بوده است.
زمانی که جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ به پایان رسید، بسیاری از رسانه‌ها در ایران نوشتند که برنده این جنگ ترکیه و بازنده آن ایران بود. یعنی روابط ارمنستان و ترکیه را ساده‌انگاری کردند در حالی که ارمنستان هنوز حاضر نشده آن دالان را برای جمهوری آذربایجان باز کند چه برسد به ترکیه.

حل نشدن قره‌باغ؛ هدف مشترک ترکیه و اسرائیل
از نظر پاک‌آیین، هدف ترکیه و رژیم صهیونیستی برای ادامه تنش قره‌باغ مشترک است و هر دو می‌خواهند مساله قره‌باغ حل نشود؛ ما باید واقعیات ترکیه و نوع رابطه آنها با جمهوری آذربایجان را بررسی کنیم. ترکیه علاقه‌مند است از وضعیت کنونی استفاده کند تا اهدافش را در مورد ارمنستان پیاده کند.

این تحلیلگر سیاسی توضیح می‌دهد: این را خود مقام‌های نظامی جمهوری آذربایجان نقل کردند که ما در اوایل جنگ قره‌باغ سال ۱۹۹۱ و ۹۲ به دنبال خرید سلاح بودیم و ۳۰ کشور را مورد مطالعه قرار دادیم و برخی اقلام مورد نیاز خود را به آمریکا اعلام کردیم که آنها موافقت کردند اما هنگام خرید نهایی، گفتند از اسرائیل بخرید. یعنی آمریکا هدایت‌کننده خرید سلاح بوده که به جمهوری آذربایجان گفتند از اسرائیل سلاح خریداری کنند.
در جمهوری آذربایجان فرصت‌های بسیار زیادی در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، امنیتی، بین‌الملل و فرهنگی داریم که باید هر دو کشور به این فرصت‌ها توجه کنند. برخی از مسایلی به راحتی از مسیر دیپلماتیک حل می‌شود
وی می‌افزاید: از آن زمان اسرائیل فروشنده سلاح به جمهوری آذربایجان شد و همیشه توجیه جمهوری آذربایجان به ما این است که چون نیازمند سلاحیم با اسرائیل رابطه داریم؛ پول می‌دهیم اسلحه می‌خریم؛ اسرائیل هم هیچ منتی بر ما ندارد چون از ما پول دریافت می‌کند. اگر کشورهای دیگر به ما اسلحه بدهند از اسرائیل سلاح نمی‌خریم. دومین توجیهشان این است که می‌خواهیم از لابی یهودی‌ها علیه لابی ارمنی‌ها در دنیا برای ماجرای قره‌باغ استفاده کنیم. البته این توجیه اشتباه است زیرا همیشه همه‌جای دنیا لابی ارامنه و لابی یهود در کنار هم و با هم بوده‌اند.

شمار اندک پان‌آذریسم در جمهوری آذربایجان و طبل توخالی
سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان ادامه می‌دهد: از آن طرف، شمار اندکی قوم‌گرا و به قول خودشان پان‌آذریسم در جمهوری آذربایجان از ابتدای استقلال این کشور تلاش می‌کنند این تصور ایجاد شود که آنها می‌توانند آسیب جدی به ایران بزنند. وقتی صحبت از تهدید می‌کنیم، تهدید به معنای این است که بتواند یک تغییر بنیادین در اجتماعی ایجاد کند.
در حالی که پان‌آذریسم و پان‌ترکیسم در جهان نفس‌های آخرشان را می‌کشند. حتی خود ترکیه هم دیگر پان‌ترکیسم را قبول ندارد و اردوغان بارها آن را اعلام کرده است. در جمهوری آذربایجان هم پان‌آذریسم‌ها یک گروه اندکی هستند که اگر حمایت آمریکایی‌ها را نداشتند، از بین رفته بودند. در واقع طبل توخالی‌اند.

وی می‌افزاید: تصور اینها این بود که می‌توانند در ایران تاثیر بگذارند در حالی ما در ایران همیشه یک ملت بودیم و هیچگاه در تاریخ ایران شاهد درگیری‌های قومی نبودیم. اینها و احزاب قوم‌گرا حتی در داخل جمهوری آذربایجان جزو اپوزسیون حزب حاکم و الهام علی‌اف هستند و آمریکایی‌ها و غربی‌ها با آنها ارتباط نزدیک دارند و می‌خواهند آنها را روی کار بیاورند اما نمی‌توانند، چون این احزاب قدرتی ندارند. الهام علی‌اف و مقام‌های ارشد جمهوری آذربایجان بارها به ما گفته‌اند که اینها به دنبال انقلاب مخملی در جمهوری آذربایجان هستند. یعنی نه مردم و نه دولت جمهوری آذربایجان از پان‌آذریسم‌ها حمایت نمی‌کنند. این تبدیل به تهدیدانگاری شده بود و این تهدیدانگاری‌ها سبب شده بود ما فرصت‌ها را فراموش کنیم.

پاک‌آیین یادآور می‌شود: ما در جمهوری آذربایجان فرصت‌های بسیار زیادی در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، امنیتی، بین‌الملل و فرهنگی داریم که باید هر دو کشور به این فرصت‌ها توجه کنیم و فرصت‌محوری را در دستور کار قرار دهیم. برخی از مسایلی که وجود دارد به‌راحتی از مسیر دیپلماتیک حل می‌شود.

جمهوری آذربایجان فرصت بسیار خوب برای ایران
«احد قضایی» سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان نیز در این نشست با بیان اینکه جمهوری آذربایجان فرصت بسیار خوبی برای ایران بوده و هست، معتقد است، آنها سکوی حضور ایران در جامعه کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (یا هم سود) CIS هستند؛ بنابراین ما هستیم که درست عمل نکردیم و فرصت را تبدیل به تهدید کردیم.

وی می‌افزاید: آنها اوایل جنگ قره‌باغ در سال ۱۹۹۱ و ۱۹۹۲ به آمریکا برای گرفتن پهپاد مراجعه می‌کند و آمریکا هم آنها به اسرائیل ارجاع می‌دهد. از همان زمان تسلیحات خود را از اسرائیل تامین می‌کنند. آذربایجان در جنگ قره‌باغ، چراغ سبز روسیه را گرفت. چون نقش اصلی را روسیه، فرانسه و آمریکا داشت. فرانسه که طرفدار ارمنستان بود و کاری هم از دستش برنمی‌آمد.

این دیپلمات پیشین ادامه می‌دهد: اینکه اکنون برخی تحلیل‌ها می‌گویند راه ایران با اروپا از طریق ارمنستان است، اصلا چنین نیست. ارمنستان محصور در خشکی است؛ در شمال آن گرجستان، شرق آن جمهوری آذربایجان و غرب آن نخجوان قرار دارد و ارتباطی به اروپا ندارد. یعنی اگر اینکه ایران مراسلات خود را از آنجا انجام می‌دهد، گرجستان موافقت نکند، همانجا هم نقطه کور است؛ اما اینجا چنان تبلیغ کردند که آذربایجان می‌خواهد راه ما را با اروپا ببندند؛ در صورتی که راه ما با اروپا، از طریق آذربایجان، گرجستان و ترکیه هم امکان‌پذیر است.