نانو، همچنان بر تارک حوزه علم و فناوری ایران می درخشد

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، حوزه نانو از جمله حوزه های قدرتمند کشور محسوب می شود که با حمایت از نخبگان و دانش بنیان های مرتبط، برای رفع بسیاری از چالش های اصلی کشور در بخش های مختلف از جمله صنعت، نوآوری و فناوری های اثربخش و کاربردی پرتعدادی را طراحی و بومی سازی کرده است.

قرار گرفتن نام شرکت های دانش بنیان نانویی ایران در فهرست شرکت‌های تولیدکننده کیت در سطح بین المللی و تقاضای ۴۰ کشور جهان برای خرید کیت‌های تشخیص کرونا ازجمله موفقیت های نانو به شمار می رود. همچنین بومی سازی دستگاه ونتیلاتور آی سی یو با کارایی حفظ حیات بیماران بستری در آی سی یو به ویژه بیماران کرونایی و ساخت انواع ماسک ها و تب سنج لیزری و البته تولید و بومی سازی انواع لوازم خانگی، خودرو، دارو و لوازم بهداشتی و پزشکی، منسوجات، تجهیزات الکتروریسی صنعتی برای تولید پوشش نانو الیاف، دستگاه تصفیه هوا، باتری، کاتالیست ها، فیلترهای نیروگاهی، تجهیزات حفاری چاه های نفتی، انواع شیرآلات و لوله اتصالات و سایر تجهیزات ساختمانی، دستگاه های تصفیه و انتقال آب و ضدعفونی کننده ها، دوربین، عدسی، نانو مواد، آمیزه های پلیمری و انواع پوشش های آب گریز و محصولات بسته بندی از جمله محصولاتی هستند که توسط فناوران نانویی بومی سازی شده است.

البته تجهیزات فوق تنها گوشه ای از پیشرفت های حوزه دانش بنیان کشور طی سال های اخیر در ساخت و بومی سازی انواع و اقسام لوازم و تجهیزات مورد نیاز بخش های مختلف کشور بوده که به دست نخبگان و متخصصان مراکز علمی و دانشگاهی فعال در حوزه نانو در طول سال های گذشته به بهره برداری رسیده است.

رشد علمی ایران در حوزه نانو و رسوخ روزافزون این فناوری در تولید و ایجاد ارزش افزوده در بخش های مختلف، نقش نانوفناوری را در عرصه حرکت از اقتصاد مبتنی بر مواد خام به اقتصاد دانش بنیان پررنگ کرده، عرصه ای که البته گویا ارزش آن هنوز برای بخش صنعت کشورمان ناآشنا است.

چراکه بخش صنعت کشورمان به گفته مسوولان نانو به قدری درگیر کارهای روزمره هستند که چندان به بحث توسعه فناوری که ارزش افزوده فراوانی برای آنها بدنبال خواهد داشت بی توجه هستند و فناوران نانو درحال حاضر بسیار بیش از صنایع داخلی از سایر کشورها مشتری و تقاضا دارند و به نظر می رسد آنها ارزش محصولات فناورانه نانو ایران را بهتر از خودمان درک کرده اند.

بر اساس گزارش عملکرد سند"گسترش کاربرد فناوری نانو ایران در سال ۱۴۰۰" که در پنج فصل منتشر شده است، در فصل نخست این سند به وضعیت دستیابی به اهداف کلان پیشرفت فناوری نانو در کشور پرداخته شده است. بر این اساس، در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۱۲ هزار و ۱۹۹ مقاله مرتبط با فناوری نانو توسط محققان ایرانی در WoS نمایه شد که این تعداد، معادل ۴۱.۵ درصد از کل مقالات نانو منتشر شده در این سال است.

پایگاه Web Of Science که با نام پایگاه WOS نیز شناخته می‌شود، بزرگ‌ترین و معتبرترین پایگاه استنادی علمی جامع و مهمترین پایگاه و ابزارتحلیلی مقالات برای اساتید و دانشجویان سراسر جهان است.

این سهم از انتشار مقالات نانو، ایران را همچون سال ۱۳۹۹، در رتبه چهارم دنیا قرار داده است و این جایگاه در حالی به دست آمده که ایران در سال ۲۰۰۰ و پیش از تأسیس ستاد توسعه فناوری نانو که تعداد معدودی از محققان و دانشمندان ایرانی با این فناوری نوظهور آشنا بودند، با انتشار ۸ مقاله نانو در رده پنجاه و هشتم جهان و ششم منطقه خاورمیانه قرار داشت.

ایران در حال حاضر پس از کشورهای آمریکا، هند و چین رتبه چهارم نانوتکنولوژی دنیا را داراست و در حالی که در سال ۲۰۰۱ تنها ۱۰ نفر از اساتید کشورمان با این علم آشنا بودند؛ یکی از ماموریت های ارزشمند ستاد توسعه فناوری نانو، برنامه ریزی در جهت ایحاد ارتباط نخبگان دانشگاهی با فناوری ها و علوم نانو بوده است.

اما یکی از دستاوردهای بزرگ و ستودنی ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در طول سالهای اخیر برگزاری سالانه نمایشگاه و جشنواره قابلیت ها و تولیدات نانویی بوده است به طوریکه هم اکنون و با گذشت چندین دوره از برگزاری این نمایشگاه، از این رویداد به عنوان یکی از رخدادهای بزرگ صنعتی و تجاری منطقه خاورمیانه در حوزه نانو یاد می شود.
سیزدهمین نمایشگاه فناوری نانو نیز امسال و بسیار پربارتر از سالهای گذشته به همت ستاد توسعه فناوری نانو از 9 تا 12 مهرماه در محل نمایشگاه های بین المللی تهران برگزار شد.
نمایشگاهی که در آن بیش از ۱۶۰ شرکت خدماتی و تولیدی فناور و دانش بنیان و همچنین شرکت های نوپا واستارتاپ ها آخرین دستاوردها و توانمندی‌های خود را در آن عرضه ارائه کردند و هزاران علاقه‌مند به حوزه فناوری‌نانو از غرفه‌های مختلف این شرکت‌ها بازدید کردند.

به طوریکه هم اکنون ۶۶ دانشگاه در دوره کارشناسی ارشد و ۲۲ دانشگاه در مقطع دکتری در گرایش‌های مختلف نانو تکنولوژی دانشجو می پذیرند.

دهم بهمن ماه جاری بود که روح الله دهقانی معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رییس‌جمهوری، طی حکمی، عماد احمدوند را به عنوان «سرپرست ستاد ویژه توسعه فناوری نانو» منصوب کرد.

ستادی موفق که پیش از این «سعید سرکار» با حکم صادق واعظ‌ زاده معاون علمی و فناوری وقت ریاست جمهوری بیش از ۱۳ سال یعنی از آبان ماه ۱۳۸۷ تاکنون هدایت آنرا برعهده داشت.

احمدوند، دانش آموخته دکتری مدیریت فناوری از دانشگاه علامه طباطبایی، پیش از این مدیریت کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری را بر عهده داشت.

وی از ابتدای تشکیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، در این ستاد فعالیت داشته و سوابقی همچون مدیریت گروه ترویج ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، مدیریت پایگاه‌های صادراتی ستاد فناوری نانو، مشارکت در تدوین اسناد ملی توسعه فناوری نانو، راه‌اندازی باشگاه شرکت‌های دانش بنیان صادراتی، عضویت در هیئت مدیره صندوق توسعه صادرات و تبادل فناوری و عضویت در هیئت مدیره هلدینگ دانش بنیان صنایع نانوتک آینده را در کارنامه خود دارد.

سرپرست جدید ستاد ویژه توسعه فناوری نانو معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری در نخستین مصاحبه خود پس از این انتصاب به خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در خصوص وضعیت فعلی این ستاد، برنامه ها و چشم اندازها می گوید.

ایرنا:هم اکنون طبق آخرین آمار تعداد شرکت‌های فناور و محصولات حوزه نانو چه تعدادی است؟

احمدوند: یکی از صنایعی که طی چند سال اخیر در کشورمان با رشد خوبی مواجه بود و سندی بر اثبات ادعای توسعه علمی کشور است، صنعت فناوری‌نانو است. عرصه‌ای که ایران را به جایگاه برتر جهانی نیز رسانده است.

این دستاوردها حاصل تلاش و همت نهادهای موثر در این حوزه همچون ستاد توسعه فناوری نانو و شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق فعال در حوزه های مختلف از جمله بهداشت و سلامت، نفت و انرژی، کشاورزی، ساختمان و محیط زیست بوده است.

طبق آمار واحد ارزیابی نانومقیاس ستاد نانو، تا پایان دی ماه سال جاری، ۱۴۲۷ محصول فناوری نانو در ۳۴۰ شرکت فناور داخلی تولید می‌شود.

این شرکت‌ها غالبا در صنایعی از جمله ساخت و ساز، حمل و نقل، نفت و گاز، الکترونیک و رنگ و پوشش فعالیت دارند.

ایرنا: کدام حوزه بیشترین سهم را در صادرات محصولات نانویی ایرانی دارد؟

بیشترین تعداد شرکت‌های نانویی ایران، در حوزه‌های نانوپوشش، نانومواد و نانوکامپوزیت فعالیت دارند، از این رو، حجم بازار و صادرات در این حوزه‌ها بیشتر است.

بررسی‌های انجام شده روی حجم فروش، صادرات و تعداد شرکت‌های حوزه فناوری‌نانو نشان می‌دهد که نانوپوشش بیشترین تعداد شرکت را در ایران داشته و حجم صادرات محصولات مربوط به این حوزه نیز بیشتر از حوزه‌های دیگر است.نانومواد و نانوکامپوزیت‌ها نیز در رتبه دوم و سوم قرار دارند که از منظر تعداد شرکت و حجم صادرات پس از نانوپوشش قرار گرفته‌اند.

در نقطه مقابل، فناوری‌ها و روش‌هایی مانند امواج فراصوت، طیف‌سنجی، تصویربرداری و جداسازی قرار دارند که در زیرمجموعه تجهیزات بوده و سهمی از صادرات ندارند و تعداد شرکت‌های فعال این حوزه‌ها نیز اندک است.

در حوزه‌هایی مانند نانوکاتالیست و حامل‌های دارویی نیز با وجود حجم زیاد بازار، تعداد شرکت‌های کمی وارد این حوزه‌ها شده‌اند.

ایرنا:حجم کل بازار فناوری‌نانو تولید داخل در سال گذشته چقدر بوده است؟

احمدوند: براساس گزارشی که به تازگی منتشر شده، کل بازار فناوری‌ نانو تولید داخل ۲۰۳/۴۶۲ میلیارد ریال بوده است که از این میزان ۹۳ درصد یعنی ۱۸۹/۲۶۶ میلیارد ریال مربوط به بازار داخلی و ۷ درصد یعنی ۱۴/۱۹۵ میلیارد ریال بازار صادراتی بوده است.

ارزش دلاری حجم فروش محصولات نانوساخت ایران در سال ۱۴۰۰ معادل ۸۸۸٫۵ میلیون دلار بوده است. این میزان با احتساب نرخ برابر قدرت خرید (PPP) معادل ۴/۴۱۶ میلیون دلار می‌شود.

گسترش برنامه‌های صادراتی محصولات نانو در سال‌های اخیر و ایجاد پایگاه‌های صادراتی نانو در کشورهای چین، هند، اندونزی، سوریه، ترکیه و عراق بستر ورود کالا، تجهیزات و خدمات فناوری نانو ایران به بازارهای جهانی را فراهم کرده است. تاکنون محصولات نانو ساخت ایران به ۴۹ کشور از ۵ قاره جهان صادر شده است.

فروش تجهیزات نانویی در سال ۱۴۰۰ حدود ۵۹ درصد رشد داشته است و ۵ دستگاه پرفروش سال ۱۴۰۰ به ترتیب شامل دستگاه پوشش‌دهی قوس کاتدی، دستگاه حباب‌ساز نانویی (نانوکویتاسیون)، سیستم خشک‌کن انجمادی، دستگاه الکتروریسی صنعتی و میکروسکوپ رامان هستند.

ایرنا: بیشترین حجم فروش و صادرات مربوط به چه حوزه هایی بوده است؟

احمدوند: به لحاظ حجم فروش و صادرات شرکت‌های حوزه‌های مختلف فناوری، بیشترین تعداد شرکت‌های نانوی ایران در سال ۱۴۰۰ در حوزه‌های نانوپوشش، نانومواد و نانوکامپوزیت فعالیت داشته‌اند، به همین دلیل نیز حجم بازار و صادرات در این حوزه‌ها بیشتر بوده است.

توزیع سهم صادرات محصولات نانو به تفکیک صنعت، بیانگر آن است که بخش های ساخت‌وساز، اپتوالکترونیک، نساجی و دارو، چهار حوزه صنعتی هستند که بیشترین صادرات محصولات نانویی ساخت ایران را در سال ۱۴۰۰ به خود اختصاص داده اند.

نساجی با حجم صادرات نزدیک به چهار میلیون دلار بیشترین تنوع را از نظر کشورهای مقصد صادرات داشته و محصولات نانوی این حوزه به بیش از ۲۰ کشور صادر شده‌اند.

پس از نساجی، بیشترین تنوع در مقاصد صادراتی در صنعت تجهیزات نانو بوده است، اما در حوزه‌های اپتوالکترونیک، خودرو و نفت و گاز، کشورهای مقصد صادرات به یک یا دو کشور محدود بوده‌اند.

محصولات صادراتی که در سال ۱۴۰۰ حجم صادرات بالای یک میلیون دلار داشته‌اند شامل شیرآلات با پوشش PVD، تجهیزات اپتیکی، انواع فرش و گلیم آنتی‌باکتریال، آینه و شیشه رفلکس و نانوداروی ضدسرطان است.

همچنین از بین شرکت‌های فناوری نانو در سال ۱۴۰۰، تعداد ۵۵ شرکت نخست از نظر حجم فروش، بیش از ۹۰ درصد از کل حجم بازار نانوفناوری ایران را در اختیار داشته و بیش از یک‌چهارم از شرکت‌های نانو در این سال، حجم فروش کمتر از یک میلیارد تومان را تجربه کرده اند.

ایرنا: اخیرا به عنوان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، "اقتصاد دانش بنیان" نیز اضافه شده است به نظر شما دلیل آن چه بوده است؟

احمدوند: این موضوع نشان دهنده روند تکاملی حرکت کشور در مسیر دانش بنیان شدن است. تا دو دهه گذشته، اقتصاد ایران هیچ نسبتی با دانش داخلی نداشت.

طی دو دهه اخیر تلاش شده است که نهادهای دانشی مانند دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها علاوه‌ بر نگاه کردن به جیب دولت، به سمت صنعت و نهادهای اقتصادی هم نگاهی داشته و حرف مشترکی با آن‌ها داشته باشند، که نتایج بسیار خوبی از جمله ایجاد گفتمان دانش بنیان در کشور داشته است.

طی سالهای آینده نیاز است که تلاش شود تا صنایع و بازار هم به جای توجه به خارج از مرزها، یا حداقل در کنار نگاه به خارجی ها، به داشته‌های درونی کشور در عرصه دانش و فناوری نیز نظر مثبت داشته باشند و مسائل و نیازهای خود را به مجموعه های علمی و محققان کشور عرضه کنند.

علاوه‌بر این، معاونت علمی در دور جدید، تلاش دارد تا علاوه‌ بر تمرکز بر رفع مسائل صنعتی و اقتصادی، کشور را در حرکت به سمت حکمرانی مبتنی بر دانش نیز یاری کند.

ایرنا: بررسی اعتبارات مصوب برای توسعه فناوری نانو نشان از روند اسمی رو به رشد سرمایه‌گذاری دولت در توسعه این فناوری در سالهای اخیر دارد، اما با توجه به نرخ تورم سالیانه، روند ارزش واقعی اعتبارات مصوب برای توسعه فناوری نانو کاهشی بوده این در حالی است که به منظور دستیابی به جایگاه مناسب در بین ۱۵ کشور برتر فناوری نانو و ارتقای مداوم این جایگاه، حمایت کافی و مستمر از این فناوری اولویت دار، ضروری است، میزان بودجه اختصاصی برای سال ۱۴۰۲ چه میزان است و در مقایسه با سال گذشته چنددرصد رشد داشته است؟

احمدوند: در چند سال گذشته، مجلس نگاه بسیار حمایتی به برنامه نانو داشته است و افزایش‌هایی را در بودجه نانو داشته‌ایم که واقعاً جای تشکر دارد. این رشد بودجه یک مقدار از اثرات تورم را کاهش داده است.

اما بودجه‌های موجود، متناسب با بلوغ و توسعه ماموریت‌های نانو در ایران نیست. از طرفی در سال ۱۳۹۸ بودجه نانوی کشور در یک حرکت بسیار مخرب، نصف شد و این ضربه‌ای به برنامه های ستاد نانو بود و در عمل موجب شد که رشد سه سال اخیر، روی آن بودجه نصف‌شده اتفاق بیافتد.

برای تاثیرگذاری اقتصادی ظرفیت‌های فناورانه نانو در بخش صنعت و به منظور تحقق برنامه‌های سند توسعه فناوری نانو، سالانه بیش از یک همت (یکهزار میلیارد تومان) بودجه نیاز است.

با تخصیص بودجه مناسب و سپردن ماموریت‌های مشخص به ستاد نانو، می‌توان تعداد بیشتری از شرکت‌های فناور در عرصه‌های سلامت، انرژی و کشاورزی را وارد مقیاس اقتصادی کرد تا علاوه‌بر تحقق بازارهای بسیار بزرگتر، تعداد مشخصی از مسائل بزرگ کشور در این عرصه‌ها رفع شود. ظرفیت پذیرش این ماموریت‌های مشخص در ستاد فناوری نانو وجود دارد.

ایرنا: مهمترین نقطه قوت و همچنین ضعف ستاد نانو در طول سالهای گذشته چه بوده است؟

احمدوند: ستاد نانو بدون شک یکی از نهادهای الگو در جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود که نیروی انسانی رسالت‌مدار، انسجام، برنامه محوری، سرمایه اجتماعی قابل قبول در میان شرکت‌ها و متخصصان فناوری نانو و البته اهداف قابل اندازه‌گیری از جمله نقاط قوت این نهاد محسوب می شود.

در واقع رمز موفقیت نانو نیز در طول سالهای گذشته برپایه مسئله محوری بوده است، نگاه ما به تولید و توسعه فناوری و عرضه آن بخصوص در بخش صنعت صرفا توجه به مراکز علمی و دانشگاهی نبوده است، بلکه بیشتر تقاضا محور بوده است.

البته در طول همه سال‌های گذشته ما همواره در جلسات داخلی ستاد فناوری نانو، با تعابیری همچون «نقد بیرحمانه» برنامه‌ها و حتی دستاوردهای مجموعه را مورد نقد قرار داده ایم و تلاش می‌کنیم تا از افتادن در «دام موفقیت» به دور باشیم.

ایرنا: به عنوان دبیرجدید ستاد ویژه توسعه فناوری نانو درخصوص برنامه‌های خود در دوره جدید مدیریتی توضیح دهید اینکه بیشتر تمرکز شما در چه بخشی خواهد بود.

احمدوند: فناوری نانو در همه عرصه‌های صنعتی کاربرد دارد، این موضوع از یک سو یک فرصت برای ستاد فناوری نانو محسوب می‌شود، اما از سویی تمرکز بر اولویت‌ها را سخت می‌کند.

باید تلاش کنیم تا عمده انرژی مجموعه بر حوزه‌هایی متمرکز شود که یا از اثرات اقتصادی بالاتری برخوردارند یا مطالعات آینده پژوهانه نشان می دهد که از جمله فناوری های آینده‌ساز محسوب می‌شوند.

حوزه و بخش های دارای اثرات اقتصادی بالا، عموما مبتنی بر نیازهای واقعی صنعت کشور هستند و با مشارکت بخش‌ها صنعتی و حمایت دولتی می‌توان انتظار داشت که فناوری نانو در رفع مسائل واقعی و بزرگ کشور نقش ایفا کند.

چراکه فناوری‌های آینده ساز هم از منظر راهبردی در سطح ملی و بین المللی دارای اهمیت ویژه ای هستند.