عرب‌امیری: کتابی از سه شاعرِ دوران صفوی برای نخستین بار چاپ شد

نسیم عرب‌امیری درباره مجموعه طنزآوران ایران، صفاریه تا قاجاریه به خبرنگار کتاب ایرنا گفت: این مجموعه گزیده‌ای از هزار سال شعر طنز فارسی بود که من و ابوالفضل زرویی نصرآباد تهیه کردیم. حدود هشت سال روی این مجموعه کارکرده بودیم و مجموعه خیلی کاملی است. زرویی نصرآباد مقدمه‌های کاملی برای این مجموعه‌ها نوشته‌اند. تا کنون هشت جلد از این مجموعه ۵۰ جلدی در انتشارات نیستان منتشر شده است.

این شاعر و طنزنویس با اشاره به اینکه زرویی نصرآباد در سال ۹۵ مقدمه‌ها را نوشته‌است، ادامه داد: انتشار کتاب بعد از درگذشت او انجام شد. هشت جلد از کتاب‌ها امسال منتشر شد و در دسترس هستند؛ با توجه به تصمیم انتشارات باقی جلدها منتشرخواهدشد. مقدمه‌هایی که زرویی نصرآباد نوشته‌است با درنظر گرفتن اینکه در قید حیات نیستند، ارزش دوچندان دارد و امیدوارم باقی جلدها هم منتشر شود و در دسترس افرادی که به طنز علاقه دارند برسد.

جامی به سمت هجونویسی نمی‌رفت

برخی از هجوها هست که صاحب مشخص ندارد و ترشیزی این‌ها را نوشته تا روزی از آن‌ها استفاده کند

او درباره آخرین جلدی که از این مجموعه منتشر شده‌است، توضیح داد: از این هشت جلد یکی درباره آثار شهاب ترشیزی است که اهل ذوق و طنزپرداز بود. در آن دوران به نوعی رقابت میان شاعران برای خودنمایی وجود داشت که او راه هجو را انتخاب می‌کند مانند انواع شوخ طبعی که یکی هجو و یکی فکاهه است اینها طنزهای ادبیات شوخ‌طبعانه حساب می‌شوند.

عرب‌امیری با اشاره به اینکه برخی هجو را فرزند ناخلف ادبیات شوخ‌طبعانه می‌دانند، ادامه داد: شهاب ترشیزی دنبال این حیطه رفته است و نمی‌توانیم هجو را از ادبیات فارسی بگیریم، زیرا در ادبیات از زمان سنایی هجو داشتیم. گاهی طنزپرداز نمی‌تواند بدون هجو مطب را به خوبی بیان کند و در نتیجه به سمت این حیطه گرایش پیدا می‌کند.

این شاعر با بیان اینکه آثار شهاب ترشیزی، فوق‌الدین یزدی و حکیم سوری تا به حال به شکل چاپی در ادبیات فارسی نشده است، افزود: با زرویی نصرآباد به این نتیجه رسیدیم و این مجموعه این سه نفر را به ادبیات فارسی معرفی کرده پیش از این کتاب‌های آن‌ها به شکل نسخ خطی بود که از کتابخانه ملی و مجلس به دست می‌آوردیم.

او درباره دلیل انتخاب شهاب ترشیزی توضیح داد: زیرا می‌خواستیم در این مجموعه به مساله هجو هم بپردازیم و زرویی نصرآباد یک مقدمه کامل درباره هجو در این کتاب نوشت و توضیح داد چه انگیزه‌های شخصی وجود دارد که افراد به سمت هجونویسی می‌روند. بعد از فتح نادرشاه افشار فضای هرج و مرج غالب بود؛ شهاب ترشیزی در این دوره‌ زندگی می‌کرد. در این دوره تعداد زیادی شاعر فعال بودند تا جایی که با یک اسم مستعار یا یک تخلص چندین شاعر شعر می‌سرودند.

عرب‌امیری ادامه داد: برای مثال دوره جامی که آثار نظم و نثرش را در این مجموعه بررسی کردیم. جامی از شاعران خیلی بزرگ بود که منش خیلی بالایی داشتند و به سمت هجونویسی نمی‌رفت. گستره دید افراد با هم فرق دارد. شهاب ترشیزی حتی به این دلیل که در مجلسی رفته و صاحب مجلس او را در جای درستی ننشانده یا فردی بالای ترشیزی نشسته که شان آن را نداشت، رنجیده خاطر شده و در مورد او هجو گفته‌است. حتی برخی از هجوها هست که صاحب مشخص ندارد و ترشیزی این‌ها را نوشته تا روزی از آن‌ها استفاده کند.

برخی از شعر برای مسائل شخصی استفاده می‌کنند

به گفته این شاعر گاهی ترشیزی به سمت موضوعی شهرآشوب رفته است، شهرآشوب به هجو اهالی یک شهر یا حرفه می‌گویند و کار خیلی خطرناکی است، برای افرادی که شعر هجو می‌سرایند. برای مثال شهر کاشان در آثار ترشیزی هجو شده که این تبعات خطرناکی برای نویسنده دارد.

ترشیزی از افرادی بود که برای مطامع دنیوی و مسائل شخصی شعر سرود و وارد حوزه هجو شد، اما الحق و الانصاف هجونویس قدری استعرب امیری با بیان بر اینکه برخی شاعران این افق را داشتند که از قلم برای مسائل فرهنگی استفاده کنند، افزود: در کنار آن‌ها برخی از شعر، برای مسائل شخصی استفاده می‌کنند. ترشیزی از افرادی بود که برای مطامع دنیوی و مسائل شخصی شعر سرود و وارد حوزه هجو شد. گاهی درباره اینکه از حاکم و امیری چیزی ساده می‌خواست، مثلا در طلب نان بود برای چیزهای خیلی ساده هجو گفت اما الحق و الانصاف هجونویس قدری است. ترشیزی به قدرت شعر خود افتخار می‌کرد و این قدرت قلم را برتری خود به دیگران می‌داند. کتاب اینگونه شروع می‌شود، منت خدای را که مرا بر جمیع خلق داد آن تسلطی که به شاه‌نشهان نداد؛ ترشیزی می‌داند چیزی که می‌نویسد بعد ازمرگش هم باقی است، پس می‌گوید از قدرت شاه و حاکم بالاتراست.

این شاعر با تاکید بر اینکه زرویی نصرآباد برای طنز نجابت خاصی قائل بود و قلمش حرمت داشت، گفت: حرمتی که زرویی نصرآباد برای قلم قائل بود خیلی زیاد بود، وقتی او برای فردی مانند ترشیزی مقدمه می‌نویسند، به نظرم جای مطالعه دارد، تا بدانیم این طنزنویس که تا این اندازه برای قلم حرمت قائل بود و هیچ وقت قلمش فروشی نبود، چطور به هجو نگاه می‌کرد. از یک منظر هم می‌توان گفت، این کتاب می‌تواند برای طنزنویسان جوان‌تر راهگشا باشد تا با مفهوم هجو آشنا شوند.