همه خوب می دانیم که فردوسی که بود و با سرایش بزرگترین حماسه منظوم پارسی، چه خدمتی به ایران و ایرانیان کرد و شاید دلیل اقبال و رغبت ایرانیان به بازدید از آرامگاه این شاعر شهیر به عنوان دومین جاذبه فرهنگی، تاریخی و هنری کلانشهر مشهد، نیز همین باشد.
اشعار فردوسی نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از دانشگاههای شناخته شده دنیا مانند دانشگاه کمبریج انگلستان و دیگر دانشگاههای اروپایی و آمریکایی مطالعه و تحقیقات و پژوهش هایی دامنه داری در رابطه با آنها انجام شده است.
توس این شهر نام آشنا و قدیمی، آرامگاه شاعر پرآوازه ایران را در خود جای داده است. این آرامگاه در باغی باصفا و زیبا به وسعت ۶.۵ هکتار در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی مشهد در مسیری منشعب از جاده مشهد به قوچان قرار دارد.
در میان جمع کثیری از مشتاقان زیارت حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) که جهت ارادت و صفای قلب به خراسان رضوی مشرف می شوند کمتر کسی را می توان یافت که از آرامگاه حکیم ابولقاسم فردوسی و مجموعه های دیدنی اطراف آن همچون موزه فردوسی و سنگهای تراش خورده هفت خوان رستم، بنای هارونیه، ارگ توس، آرامگاه غزالی و مسجد و مدرسه تاریخی متعلق به قرن پنجم هجری دیدن نکند.
اثری برجسته از هنر و حماسه
آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر بزرگ ایران زمین پیوند دهنده هنر معماری با حماسه سرایی است. خشت خشت بنای این آرامگاه یادآور حماسه، عظمت و استواری شاهنامه و فردوسی است و غنای شاهنامه را تداعی می کند.
اندیشه ساخت آرامگاه برای فردوسی به سال ۱۳۰۵ خورشیدی باز می گردد که جمعی از فضلا، اندیشمندان و ایران دوستان تصمیم گرفتند همزمان با کنگره بزرگداشت هزاره فردوسی، که قرار بود در سال ۱۳۱۳ برگزار شود، آرامگاهی درخور شان این شاعر نامدار بسازند.
بنایی در تحول آرامگاه فردوسی
در سال ۱۳۰۵ خورشیدی به پیشنهاد انجمن آثار ملی ایران مقرر شد همزمان با برگزاری کنگره هزاره فردوسی، بنای آرامگاه این حکیم فرزانه در توس به شیوه ای باشکوه و درخور ساخته و رونمایی شد.
طرح اولیه بنا از سوی مهندس کریم طاهرزاده بهزاد تهیه شد که گفته می شود از فعالان انقلاب مشروطه و ظاهرا نخستین فرد ایرانی بوده که به صورت آکادمیک در رشته معماری در آلمان تحصیل کرده است.
نخستین کار در ساخت بنای آرامگاه، پیدا کردن محل دقیق دفن فردوسی بود که بر اساس اسناد تاریخی از جمله کتاب 'چهار مقاله' نظامی عروضی در سال ۵۴۰ هجری قمری و نیز با تحقیقات محلی مزار وی در باغ شخصی او در سال ۱۳۰۶ شمسی پیدا شد.
این طرح تا حدودی شبیه به آرامگاه حافظ در شیراز بود با سکویی برای نصب مجسمه عظیم شاعر بر روی آن و سازه ای ساده و گنبدی که بر روی پایه هایی جای می گرفت.
طرح مرحوم طاهرزاده پذیرفته و عملیات ساخت طرح آغاز شد اما با اجرای سکوی اولیه، عملیات متوقف شد که علت آن نیز اعتراض برخی به مطلوب نبودن این طرح عنوان شده است.
پس از آن با اعمال نفوذ تیمورتاش، طراحی بنای آرامگاه فردوسی به"آندره گدار" فرانسوی واگذار شد که طرح وی بنایی هرمی شکل شبیه اهرام مصر بر روی سکوی ساخته شده پیشین بود.
طرح "گدار" اگرچه بر روی همان سکوی ساخته شده توسط طاهرزاده نصب شده بود اما این طرح هم به دلیل عدم تناسب با سنت معماری و تاریخ ایران، مورد اعتراض اصحاب فرهنگ قرار گرفت و از سوی دیگر پس از ساخت هرم، سقف آن شکست و به همین دلایل، کار متوقف شد.
بنای کنونی آرامگاه
با شکست طرح "گدار"، متولیان انجمن آثار ملی ایران دوباره از مهندس طاهرزاده بهزاد خواستند طرحی نو برای ساخت این بنا ارائه دهد.
طرح جدید مرحوم طاهرزاده بهزاد شبیه بنای کنونی بود اما از وی خواسته شد آن را به مقبره کوروش در پاسارگاد شبیه تر سازد و در نهایت در سال ۱۳۱۲ خورشیدی طرح نهایی به تصویب رسید و
اجرای آن به حسین لرزاده معمار واگذار شد اما وی بدون رعایت محاسبات مهندسی، بنا را ساخت و سال بعد در ۲۰ مهر ۱۳۱۳ این بنا به شکل رسمی با حضور جمعی از بزرگان علم و ادب جهان افتتاح شد که در این مرحله نیز مهندس طاهرزاده بهزاد، مسوول طراحی بنای آرامگاه فردوسی بود.
بنابر اطلاعات موجود، مرحوم حسین لرزاده یک مهندس یا معمار به معنای آکادمیک آن نبود بلکه به دلیل استعداد خود در این زمینه به صورت تجربی آموخته هایی داشت و در زمان طراحی و ساخت بیمارستان امام رضا (ع) در مشهد نیز مسوولیت امور بنایی را زیر نظر طاهرزاده بهزاد بر عهده داشت.
فقدان تخصص علمی مرحوم لرزاده سبب شد که در زمان ساخت بنای آرامگاه فردوسی به ملاحظات ظریف و پیچیده و اصول مهندسی و مکانیک خاک توجهی نشود حال آنکه در دشت توس به دلیل همجواری با کشف رود و وجود آبهای زیرسطحی این ملاحظات باید بیشتر مورد توجه قرار می گرفت.
رعایت نکردن این موارد باعث شد بنای آرامگاه فردوسی که سازه ای بسیار سنگین و فاقد هرگونه پی سازی متناسب با حجم و وزن آن بود در مدت اندکی پس از اتمام ساخت، دچار نشست و شکستگی در بخشهای مختلف شود به گونه ای که در طول ۳۰ سال پس از آن بارها نیازمند تعمیر و مرمت اساسی شد.
این رویه تا جایی پیش رفت که دیگر مرمت های متعدد پاسخگوی سرعت روند تخریبیِ نشست این ساختمان نبود لذا در سال ۱۳۴۳ خورشیدی با تصمیم انجمن آثار ملی کل بنا برچیده شد و دوباره با طراحی و نظارت مرحوم مهندس هوشنگ سیحون و اجرای مهندس "گیو جودت" با در نظر گرفتن تمام ملاحظات فنی ساخت بنا، آرامگاه فردوسی به شکل ظاهری پیشین ساخته شد.
در این تجدید بنا تالاری به مساحت ۹۰۰ مترمربع در زیربنا ساخته شد و قبر فردوسی از جایگاه پیشین که بر روی سکویی با ارتفاع دو متر قرار داشت به زیرزمین انتقال یافت.
بنای کنونی در سال ۱۳۴۷ خورشیدی افتتاح شد و مهندس سیحون در کنار بازسازی بنای آرامگاه، باغ آرامگاه فردوسی را هم بر اساس الگوی چهارباغ ایرانی از طریق رعایت قرینه سازی و تعبیه آب نماهای متعدد و جویهای آب پیوسته و گسسته در فضای باغ محوطه سازی کرد.
به اهتمام مرحوم سیحون برخی تأسیسات جانبی مورد نیاز از قبیل کتابخانه و ساختمانهای مسکونی هم برای کارکنان و بخشهای اداری در مجموعه باغ آرامگاه فردوسی ایجاد شد.
۵۰ سال از ساخت بنای کنونی و ۸۴ سال از ساخت بنای اولیه آرامگاه فردوسی در توس می گذرد اما همچنان این بنا و هنر معماری به کارگرفته شده در آن خاص محسوب می شود.
رفع یک اشتباه
در مورد نحوه طراحی بنای آرامگاه فردوسی و طراح اصلی آن که مرحوم مهندس کریم طاهرزاده بهزاد است آگاهی های اندکی وجود دارد.
به علت طول عمر مرحوم حسین لرزاده که در سن ۹۸ سالگی از دنیا رفت و معروفیت وی به خاطر طراحی و ساخت مسجد اعظم قم، در بسیاری از سایتها و مراجع اینترنتی از جمله ویکی‌پدیا به اشتباه طراحی بنای آرامگاه فردوسی به وی منسوب شده است.
ویژگی آرامگاه فردوسی با طراحی نهایی مهندس سیحون، تلفیق معماری ایران باستان و ایران اسلامی است که با اضافه شدن زیرزمین به بنای فعلی نوعی هنر اسلامی - ایرانی را تداعی می کند زیرا در سبک اسلامی، مقبره ها در سرداب قرار می گیرد و سنگ قبر به صورت نمادین نصب می شود که نمونه آن مضجع شریف رضوی است که قبر حضرت امام رضا (ع) هشت متر پایین تر از ضریح قرار دارد اما ظاهر بیرونی آرامگاه کنونی حکیم توس برگرفته از معماری پاسارگاد و تزیینات سرستونهای هخامنشی است.
هم اکنون آرامگاه فردوسی دارای بخش اداری، کتابخانه، سالن غذاخوری، موزه و نیز بقایایی از توس قدیم است و تندیسی از فردوسی به عنوان شاهکار هنری ابوالحسن خان صدیقی از مجسمه سازان مشهور در آن نصب شده است.
در محوطه درون باغ آرامگاه فردوسی، مهدی اخوان ثالث (متولد ۱۳۰۷ و متوفی به ۱۳۶۹) شاعر نامدار معاصر خراسانی، مشهور به "میم. امید" به خاک سپرده شده است.
پیکر استاد آواز ایران "محمدرضا شجریان" نیز ۱۹ مهرماه سال ۱۳۹۹ در جوار مقبره فردوسی به خاک سپرده شد.
در ۵۰ متری بیرون از باغ آرامگاه فردوسی نیز آرامستان شعرای مشهد قرار دارد که در آن شاعران نامدار معاصر از جمله عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد کمال پور، محمد قهرمان و عشرت قهرمان به خاک سپرده شده اند.
فردوسی در اوایل قرن چهارم هجری به سال ۳۱۹ خورشیدی در روستای پاژ از توابع توس خراسان دیده به جهان گشود و در اواخر قرن چهارم هجری به سال ۳۹۷ خورشیدی در سن ۷۸ سالگی چشم از جهان فروبست.
نظر شما