خراسان‌شمالی روی خط بحران‌های طبیعی

مردم خراسان شمالی با بحران های طبیعی نظیر زلزله، سیل، توفان، تگرگ، رعد و برق، تغییر شدید درجه حرارت و خشکسالی بیگانه نیستند و سالانه این حوادث را از بیخ گوش می گذرانند و ثبت ۱۹۲ مورد زمین لرزه سال گذشته در استان به خوبی آستانه بحران زا بودن این خطه را نشان می دهد.

بر پایه آمارها؛ خراسان شمالی جزو ۱۰ استان حادثه خیز کشور محسوب می شود و وقوع هر کدام از این حوادث همواره خسارات مالی و جانی فراوانی را به دوش مردم و دولت ها انداخته و علاوه بر داغدار کردن شمار زیادی از خانواده‌ها، زیرساخت‌ها کشور را هم دچار آسیب کرده است.

آمار و ارقام حاکی از این است که این خطه در کانون بحران های طبیعی قرار دارد و مدیریت بحران در این استان جایگاه ویژه ای دارد و بدون برنامه ریزی و فعالیت کارشناسی و کاربردی نمی توان بحران های این منطقه را مدیریت کرد.

بر اساس نظر دست اندکاران این حوزه؛ مهم‌ترین راه‌های کاهش اثرات حوادث در خراسان شمالی، منوط به توسعه توان دستگاه‌های امدادی در پیشگیری از حوادث است و بخش دیگری هم مربوط به آگاهی و اطلاع مردم نسبت به انواع حوادث و راه‌های مقابله با آسیب‌های بحران است.

به تازگی آماری از مدیریت بحران استانداری خراسان شمالی به دست ایرنا رسیده است که موقعیت و آسیب های ناشی از بحران های این استان را در سال ۱۴۰۰ به خوبی نمایان می کند.

رانش زمین؛ بحرانی خاموش

رانش زمین یکی دیگر از حادثه های طبیعی در روستاها و البته دغدغه برای ساخت وساز در این مناطق است و به گفته کارشناسان؛ خاک این منطقه به گونه ای است که تحمل بار و وزن بالا را ندارد و با آب باران شسته می شود و همین امر سبب رانش زمین شده و بعضا خسارت هایی به زیرساخت ها و منازل مسکونی وارد می کند.

این دغدغه در سال های پربارش بیشتر می شود، خاک رسی منطقه بدرانلو در شهرستان بجنورد، این منطقه را مستعد رانش قرار داده است و در این منطقه ۲۰ هزار هکتار تپه ماهورهای شیب دار وجود دارد که در برابر آب و باران تاب ندارند، وقتی اشباع شدند، دچار رانش می شوند.

بررسی ها در این خطه نشان می دهد که آبیاری سنتی و غرقابی از دیگر زمینه های بروز مشکل رانش زمین است و برای کاهش این مشکل، روستاییان باید از آبیاری به صورت غرقابی زمین های کشاورزی خودداری کنند.

خاک مستعد رانش نه تنها دغدغه ساخت و ساز روستاییان شده، جاده ها هم از خسارت های آن بی نصیب نمانده است به طور مثال در بارندگی های بهار سال ۹۷، بخشی از محور بجنورد- آشخانه دچار تخریب شد که به ناچار حدود یک هفته، جاده مسدود و تردد از جاده قدیم بدرانلو انجام شد و البته این مشکل به صورت موقت، در مدت یک هفته برطرف شد اما مشکل این محور همچنان باقی است و این پروژه عمرانی در دست اجرا است.

اگرچه همگان حوادث ناشی از رانش زمین را در مناطق شمالی کشور تصور می کنند ولی این بحران در خراسان شمالی در طی یکسال یک فوتی، چهار مصدوم بر جا گذاشته و چهار وسیله نقلیه را نیز بلعیده است.

بر پایه آمارها و اظهارات مسوولان مدیرت بحران خراسان شمالی؛ ۹۲ روستا و ۱۴ نقطه شهری در این استان در معرض خطر رانش زمین قرار دارند و مردم این مناطق باید از این موضوع آگاه باشند.

از طرفی معاون روستایی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی خراسان شمالی نیز اعلام کرده است که ساکنان ۲۶۰ روستای استان در معرض تهدید حوادث طبیعی قرار دارد که عمده این تهدیدها سیل است.

علی اکبر صابری جاری شدن سیل را یکی از چالش های اصلی و مهم ساخت و ساز در روستاهای استان اعلام کرده است که در این خصوص سال گذشته ۳۵۰ میلیارد ریال برای حل این تهدید در ۶۵ روستا هزینه شده است ضمن اینکه در سفر رییس جمهور به استان در مجموع ۷۰ میلیارد تومان اعتبار برای اجرای اقدامات مربوط به ایمن سازی روستاهای در معرض خطر استان مصوب و این اعتبار ابلاغ شده است.

براساس داده های جدول بالا؛ وقوع حادثه‌های طبیعی در مناطق مختلف استان در سال گذشته بیش از ۶ هزار و ۶۱ میلیارد و ۷۵۸ میلیون ریال خسارت وارد کرد.

داده های این جدول حاکی از این است که، پارسال وقوع بارندگی و سیل سبب خسارت به ۱۴ واحد مسکونی شهری و ۹۲ واحد مسکونی روستایی استان شد که ارزش آن ۱۰۶ میلیارد ریال گزارش شده است و در این حادثه ها یک نفر جان خود را از دست داد و هفت نفر هم مجروح شدند.

کشاورزان؛ آماج حوادث طبیعی

با نگاه اجمالی به موقعیت اقتصادی خراسان شمالی اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد و معیشت این خطه مشهود می شود چرا که حدود ۴۰۰ هزار هکتار عرصه کشاورزی این استان است و بیش از ۸۰ هزار بهره‌بردار بخش کشاورزی در این حوزه فعالیت می کنند و سهم این بخش استان ۱.۱ درصد از تولید ناخالص بخش کشاورزی کشور است که مهمترین حوزه تولیدی استان به شمار می رود.

کشاورزان استان هر ساله متحمل خسارت های زیادی از قبیل سیل، تگرگ و سرما زدگی می شوند به طوری که خسارت های این بخش بیشترین میزان آسیب های حوادث طبیعی استان را به خود اختصاص داده است.

با این حساب هرگونه خسارت به این بخش بر معیشت و زندگی مردم ارتباط مستقیم دارد اما متاسفانه این بخش در طی سال های گذشته بیشترین آسیب را متحمل شده است.

کارشناسان امر اجرای طرح اصلاح الگوی کشت را سدی در برابر حوادث می دانند چرا که نوع کشت گیاهان، ارقام و زمان کشت را مشخص می کند و کشاورز از این ناحیه خسارت کمتری می بیند.

براساس داده های جدول فوق، پارسال ۱۰ هزار و ۲۲۸ هکتار از عرصه های باغی استان از حادثه های طبیعی دچار خسارت شد که میزان خسارت به باغداران بیش از چهار هزار و ۱۲۸ میلیارد ریال گزارش شده و این بیانگر این است بخش باغی متحمل خسارت بیشتری شده و باغداران در اولویت برنامه ریزی های جبران خسارت قرار گیرند.

داده های این جدول حاکی از این است که پارسال ۳۰ هزار و ۱۹۱ هکتار از زمین های زراعی استان ناشی از وقوع سیل و تگرگ و سرمازدگی دچار خسارت شد که میزان آن حدود ۹۸۵ میلیارد ریال ثبت شده است.

سال گذشته یکهزار و ۶۹۴ مورد از منابع آبی بخش کشاورزی از جمله چاه، چشمه و قنات در حادثه های بارندگی و سیل دچار خسارت شد.

اگرچه کشاورزی محور اصلی اقتصاد خراسان شمالی را تشکیل می دهد ولی این خطه قطب دامداری و دامپروری کشور است و در این استان ۲ میلیون و ۳۶ هزار راس دام سبک شامل یک میلیون و ۷۲۳ هزار راس گوسفند، حدود ۳۱۳ هزار راس بز و ۸۱ هزار و ۸۸۰ راس گاو و گوساله، ۲ هزار ۳۵۰ نفر شتر و در مجموع ۸۴ هزار و ۲۳۰ راس دام سنگین و در مجموع حدود سه میلیون واحد دامی در استان نگهداری و پرورش داده می شود.

در اثر حادثه های مختلف سال گذشته، ۷۹ ارس دام به ارزش بیش از ۱۷ میلیارد ریال و ۶۰ هزار قطعه طیور به ارزش بیش از ۲۵ میلیارد ریال از بین رفت.

در این میان بیمه محصولات کشاورزی تنها راهکار برای جبران خسارت های ناشی از حادثه ها است و مسوولان می گویند که کشاورزان و دامداران باید محصولات خود را تحت پوشش بیمه قرار دهند تا بخشی از خسارت ها جبران شود.

نکته قابل تامل در گفته های معاون خدمات بیمه‌ای مدیریت شعب بانک کشاورزی خراسان شمالی مشهود می شود که پیشتر اعلام کرده بود تنها حدود ۲۰ درصد از دام‌های این استان تحت پوشش بیمه قرار دارند.

بر اساس آمار محمدعلی حسین پور؛ از مجموع ۲ میلیون و ۵۰۰ راس دام موجود در استان صرفا حدود ۴۸۵ هزار راس از پوشش بیمه ای برخوردارند.

این مطلب گواه این است که خراسان شمالی اگرچه از نظر جایگاه بیمه دام رتبه ۱۰ میان استان های کشور را به خود اختصاص داده است ولی این خطه بحران خیز است و این آمار و ارقام باید در این استان بیش از این باشد.

بخش زیربنایی؛ در معرض بیشترین آسیب‌ها

اگرچه کارشناسان زیرساخت های جاده ای را از عوامل توسعه تلقی می کنند ولی این زیرساخت در خراسان شمالی عامل اصلی کمتر توسعه یافتگی این خطه به شمار می رود استانی که دارای ظرفیت های اقتصادی و گردشگری مناسب است از وجود جاده و شبکه ریلی مناسب رنج می برد.

آمار جدول بالا حکایت از این دارد که سال گذشته حدود هشت درصد از جاده های زیربنایی استان در اثر بحران طبیعی دچار تخریب شده اند و بازسازی آنها بیش از ۲۷۲ میلیارد ریال ریال هزینه در برداشت که این رقم برای استان کمتر توسعه یافته خراسان شمالی قابل توجه است.

همچنین در این مدت ۱۰۷ دستگاه ابنیه شامل پل و آبنما نیز علاوه بر راه ها دچار خسارت شد که بیشتر این ابنیه در مناطق روستایی قرار دارد و آسیب به هر ابنیه احتمال مسدود شدن راه چند روستا را در پی خواهد داشت.

بررسی های جدول بالا نشان می دهد که خسارت به ۱۵ باب ساختمان عمومی و دولتی به ارزش بیش از ۳۶ میلیارد ریال و خسارت به تاسیسات شرکت های خدمات رسان به ارزش بیش از ۲۵ میلیارد ریال از دیگر خسارت های تحمیل شده از حادثه های طبیعی استان است.

طول راه های خراسان شمالی بدون احتساب راه های روستایی، یکهزار و ۳۴۳ کیلومتر است که ۱.۵۴ درصد از راه های کشور را به خود اختصاص داده و اکنون ۱۶۶ کیلومتر بزرگراه، ۴۳۲ کیلومتر راه اصلی و ۷۴۵ کیلومتر راه فرعی در این استان وجود دارد.

طول راه های روستایی استان هم چهار هزار و ۶۵۴ کیلومتر است که ۳.۶ درصد از راه های روستایی کشور را دارد و در رتبه ۱۳ استان های کشور قرار گرفته است.

زلزله؛ یار همیشگی خراسان شمالی

استان خراسان شمالی از استان های زلزله خیز کشور است، این حادثه طبیعی در برخی از سال ها خسارت های زیادی در استان بویژه در روستاها به ساکنان تحمیل کرده است.

خراسان شمالی از نظر زمین شناسی جزو منطقه کپه داغ است، حوضه رسوبی کپه داغ در شمال شرقی ایران، بخش وسیعی از ترکمنستان و شمال افغانستان واقع است و و در تقسیم بندی ایران از نظر خطر وقوع زلزله، شهرهای فاروج، شیروان و گیفان در خراسان شمالی با خطر" خیلی زیاد" و شهرهای آشخانه، اسفراین، جاجرم، بجنورد، چمن بید و گرمخان با خطر "زیاد" تعریف شده اند.

کپه داغ ایران منطقه ای است کوهستانی که دو رشته کوه با روندی موازی بیشتر سطح منطقه را پوشانیده است، رشته شمالی را کوه‌های کپه داغ و هزار مسجد و رشته جنوبی را کوه‌های گلستان، آلاداغ و بینالود تشکیل می دهند بین این ۲ رشته دشت های قوچان، فاروج، شیروان، بجنورد، و گرماب قرار دارد و این گسل در سده اخیر ۱۳ زمین لرزه با قدرت بیش از ۵.۵ ریشتر در خراسان شمالی به ثبت رسانده است.

بر پایه آمار و اظهارات رسمی کارشناس مسئول شبکه لرزه نگاری بجنورد؛ سال گذشته ۱۹۰ مورد زلزله با بزرگای کمتر از چهار ریشتر و ۲ مورد زلزله با بزرگای چهار تا پنج ریشتر در استان ثبت شد که زلزله های بزرگ از چهار ریشتر در جنوب غربی استان در منطقه جاجرم و گرمه رخ داد.

خراسان شمالی یک دهه گذشته آبستن حوادث زیادی بوده است و در این مدت به طور میانگین سالانه ۴۳۲ زمین لرزه در استان ثبت و پردازش شد که بر این اساس شمار زمین لرزه های رخ داده در سال گذشته نسبت به میانگین ۱۰ ساله ۵۵.۵ درصد کاهش دارد و این استان در سال گذشته به لحاظ رخداد زمین لرزه در رتبه ۱۲ استان های کشور قرار گرفت.

همچنین ۵۳۰ مورد زمین لرزه سال ۱۴۰۰ در خراسان شمالی ثبت شد که ۱۲۹ مورد از زمین لرزه ها بالای ۲.۵ ریشتر بود و سال ۹۹ هم ۱۱۱ مورد زمین لرزه بالای ۲.۵ ریشتر ثبت شد که ۱۰۶ مورد با بزرگای ۲.۵ تا چهار ریشتر و پنج مورد چهار تا ۵.۲ ریشتر بوده است.

خاستگاه بیشتر زمین لرزه های خراسان شمالی همانند سایر نقاط ایران گسل ها هستند و گسل‌ها شکستگی های پوسته زمین را شامل می شوند که در راستای آنها جابجایی قابل ملاحظه روی داده است.

برآیند

با آنکه اغلب رخدادهای طبیعی خارج از کنترل انسان به نظر می‌رسند، ولی زیان‌ها و آسیب‌های ناشی از آن‌ به‌طور چشمگیری قابل کنترل است و این موضوع ارتباط مستقیمی با عملیات پیشگیرانه توسط انسان دارد. برای مثال استحکام ساختمان‌ها در برابر بارهای افقی جهت کاهش آسیب‌های ناشی از زلزله یا ایجاد پوشش گیاهی و ساخت بندها و سدها جهت کاهش زیان‌های ناشی از سیل از جمله موارد پیشگیرانه‌ است.

آموزش از دیگر راه‌های کاهش آثار مخرب رخدادهای طبیعی به شمار می رود که می‌تواند به کاهش اثرات روانی منفی در رخدادهای طبیعی نیز کمک کند.

همچنین موضوع بیمه حوادث و سوانح باید به صورت قانون و یک الزام در جامعه تبدیل شود تا همه نسبت به آن اقدام کنند.

از طرفی اصل پذیرفته شده در مدیریت بحران تمرکز و توجه جدی به مؤلفه‌ها و عناصر قبل از بحران است؛ در همین راستا نیز با تدبیر، مدیریت خطر، سرمایه گذاری و انجام فعالیت‌های پیشگیرانه می‌توان بار مالی و تلفات انسانی ناشی از بروز حوادث را چندین برابر کاهش داد.

خراسان شمالی در شمال شرق کشور واقع است و ۴۴ درصد از جمعیت آن در روستاها سکونت دارند.