زنجیر خشکسالی بر پای آهوان خراسان رضوی

به گزارش ایرنا، تنوع زیستی یا ثروت زیستی، سرمایه‌ای تکرار نشدنی محسوب می‌شود که به پهنای مناطق طبیعی و بکر با حضور و زیست گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری گسترده شده است.

در حقیقت تنوع زیستی (Biodiversity) مفهومی است که امروزه در سه سطح ژن، گونه و اکوسیستم مطرح می‌شود، اما این واژه در سطح گونه شناخته شده‌تر بوده و کاربرد بیشتری دارد. تنوع یا همان ثروت زیستی که امروز شاهد آن هستیم، محصول میلیاردها سال تکامل موجودات است که طی نیم قرن اخیر نابودی نیمی از جنگل‌ها، کاهش ذخایر آب زیرزمینی و خشک شدن تالاب‌ها دست به دست هم داده‌اند تا بسیاری از گونه‌های ارزشمند جانوری جهان را از بین ببرند.

بر اساس جدیدترین گزارش سازمان ملل متحد، بیش از نیم میلیون گونه جانوری در جهان برای ادامه حیات، زیستگاه کافی در اختیار ندارند و یک میلیون گونه جانوری و گیاهی نیز در خطر انقراض قرار گرفته اند.

امروزه بر روی کره زمین در حدود ۲ میلیون گونه موجود زنده شناسایی و نامگذاری شده است که دانشمندان حدس می‌زنند این رقم تا حدود ۱۰ میلیون قابل افزایش باشد. البته بخش عظیم این افزایش متعلق به گروه‌های بی‌مهرگان و به خصوص بندپایان است. سازمان ملل در سال ۱۹۹۲ کنفرانسی را دربارهٔ حمایت از محیط زیست در ریودوژانیروی برزیل برگزار کرد که یکی از دستاوردهای آن انعقاد پیمان تنوع زیستی است که ایران هم این معاهده را در سال ۱۳۷۵ تصویب کرد و به آن پیوست.

پژوهشگران بر این باورندکه باید از تمامی گونه‌های زیستی محافظت کرد، چون طبیعت همواره تعادل خود را با موجودات حاضر حفظ می‌کند.

آهو در دیار ضامن آهو

برخی از گونه‌های گیاهان و جانوران عهده دار پاکیزگی محیط هستند، درختان اکسیژن مورد نیاز انسان را تولید می‌کنند، گیاهان برای آرامش ما مناظری دل انگیز و برای ادامه حیات هوای تازه و سالم فراهم می‌آورند و اگر گونه‌های جانوری وجود نداشته باشند، گیاهان به سرعت منقرض می‌شوند زیرا گیاهان نمی‌توانند حرکت کنند و نیاز به گرده افشانی توسط دیگر موجودات دارند، پس کار گرده افشانی آنها را جانوران انجام می‌دهند.

همه این موارد تنها بخش کوچکی از اهمیت تنوع زیستی است که باید مورد توجه و حفاظت باشد اما در این میان گونه "آهو" در استان خراسان رضوی، جایگاه و وجهه دیگری را به واسطه دارندگی ضمانت مهر امام رضا(ع) در کارنامه خود دارد.

خطه خراسان رضوی بعد از استان اصفهان، از حیث داشتن بیشترین جمعیت آهوان در کشور، رتبه دوم را دارد و به عنوان استانی موفق در حفاظت از این گونه می توان از آن نام برد اما همچنان مدیریت و برنامه ریزی برای حفاظت و تعدیل تهدیدهای متعدد باید برقرار باشد.

آهوی ایرانی یکی از پستانداران ساکن دشت های استپی و بیابانی است که جمعیت آن به دلایل متعدد از جمله خشکسالی و کم آبی، کمبود علوفه، تخریب زیستگاه و شکار غیرمجاز می‌تواند تهدید شود.

زیستگاه‌های شرق کشور, به‌ویژه خراسان رضوی نیز از این قضیه جدا نیست و همچنان باید برای حفظ و تکثیر جمعیت آهو در این استان، حساس بوده و رفتار مدیریتی هوشمندانه‌ای داشت.

صاحبنظران بر این اعتقادند که بالا بودن تنوع زیستی, حضور گونه‌های شاخص و اعتقادات مردم مبنی بر تقدس آهو و ظرفیت های فراوان زیستگاههای طبیعی، مهمترین نقاط قوت برای زیست پررنگ این گونه است که در برابر چالش‌هایی چون خشکسالی های متوالی، کم آبی، چرای غیرمجاز دام و شکار غیرمجاز به عنوان تهدیدات جدی آهوی خراسان، باید مورد توجه باشد.

به نظر می‌رسد تدوین برنامه‌های کوتاه و بلندمدت برای کاهش عوامل تهدید کننده این گونه ارزشمند در خراسان رضوی ضروری است که از آن جمله می‌توان به مقابله با بروز خشکسالی متمادی و کم آبی در مناطق زیر حفاظت استان، جذب مشارکت‌های مردمی در این زمینه، تقویت تامین آب و علوفه، تامین تجهیزات، امکانات و نیروی حفاظتی به منظور حفاظت از مناطق زیر مدیریت اشاره کرد.

دغدغه‌مندان حوزه محیط زیست مواردی از جمله جلوگیری از تخریب زیستگاه با خلق سبک‌های بهره وری پایا، آموزش، فرهنگ سازی و توانمندسازی قشر بومی مناطق هدف به منظور نگهداری و حفاظت از گونه‌های بومی، جلب مشارکت جوامع محلی در مناطق مختلف، تقویت حوضه‌های آبخیز و ایجاد منابع آبی بیشتر، ایجاد معیشت جایگزین و پایدار برای احیای گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی و عملی کردن طرح‌های توسعه ماندگار در اطراف مناطق حفاظت شده با هدف حفظ تنوع زیستی را به عنوان مهمترین راهکارهای کلیدی برای حفاظت از گونه‌های زیستی می‌دانند.

خراسان رضوی دارای ۴۱ منطقه چهارگانه و شکارممنوع شامل ۲۸ اثر ملی طبیعی، پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، مناطق حفاظت شده و ۱۳ منطقه شکارممنوع است. به این ترتیب ۲۱ درصد گستره ۱۱۷ هزار و ۷۶۹ کیلومتر مربعی خراسان رضوی زیر پوشش حراستی اداره‌ کل حفاظت محیط زیست این استان است.

گستره زیستگاه‌های طبیعی وحوش در خراسان رضوی ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار است.

حدود ۸۰ گونه پستاندار، ۲۸۵ گونه پرنده، ۲ گونه دوزیست، ۶۸ گونه خزنده و ۲۴ گونه ماهی در طبیعت خراسان رضوی زیست می‌کنند و گونه‌های شاخص حیات وحش این استان شامل بز وحشی، قوچ، گوسفند وحشی، آهو، پلنگ، یوزپلنگ، گرگ، کفتار و انواع پرندگان از قبیل پرندگان شکاری، هوبره و کبک است.

جمعیت مطلوب گونه‌های علف‌خوار در خراسان رضوی

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: جمعیت گونه‌های علف‌خوار در این استان مطلوب است که نشانه آن تقویت حضور گونه‌های پرچم از جمله پلنگ و یوزپلنگ در مناطق زیر حفاظت است.

مهدی اله پور افزود: گربه‌سانان به عنوان گونه پرچم و شاخص در جمعیت حیات وحش شناخته می‌شوند بدین معنا که کیفیت و کمیت زیست آنها گویای وضعیت دیگر گونه های جانوری و نشانه ای از مطلوبیت حیات وحش در هر منطقه است.

وی ادامه داد: این استان از نظر ظرفیت های حیات وحش و تنوع زیستی جزو استان های نخست کشور از نظر تنوع و تعداد است و وجود بیش از ۲۰ هزار راس پستاندار علف‌خوار مانند کل و بز، قوچ و میش و آهو که جزو طعمه‌های گونه های پرچم مانند گربه سانان هستند نیز نشان دهنده وضعیت مطلوب زیستگاه‌ها است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: حضور گونه‌های گوشتخوار یعنی زیست جمعیت مطلوب علف‌خواران به معنای پوشش گیاهی خوب است که نشان از پویایی، تنوع و شرایط خوب زیستگاه های زیر حفاظت دارد، زیرا زنجیره غذایی در طبیعت برقرار است.

اله پور افزود: هر سال سرشماری پاییزه پستانداران علف‌خوار شامل قوچ و میش، کل و بز و آهو در این استان در مناطق زیر مدیریت محیط زیست انجام می‌ شود.

وی گفت: در قالب این سرشماری ضمن برآورد جمعیت گونه‌های هدف، وضعیت زاد و ولد، تهدیدات و مسائل موثر در جمعیت این گونه‌ها نیز بررسی می‌شود.

آهو، نماد زیست حیات وحش خراسان رضوی

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه آهو یکی از گونه‌های ارزشمند علف‌خوار در کشور است، بیان کرد: سازمان محیط زیست در اقدامی هوشمندانه یک گونه جانوری را در هر منطقه و استان به عنوان نماد شاخص گونه‌های جانوری آن منطقه اعلام کرده است که در این تقسیم‌بندی، آهو نماد جانوری خراسان رضوی تعیین شده است.

محمد عرفانی اظهار کرد: این نام بر اساس تنوع و تعداد آهو در سطح استان در نظر گرفته شده است که البته با توجه به حضور حرم امام هشتم(ع) در این استان و روایت معروف ضمانت آن بزرگوار از آهو، مطابقت کامل و معنویت جالبی دارد.

وی با بیان اینکه بر اساس رده بندی های انجام شده، آهوی مقیم در این استان با عنوان "آهوی شرق زاگرس" شناخته می‌شود، افزود: البته لازم است که مطالعات جامعی از زیر گونه‌های آهو در کشور انجام شود تا آهوان مقیم در هر استان به طور مشخص تعیین و کاملا شناخته شوند.

عرفانی با بیان اینکه آهوی ساکن در این استان در اصل ساکن دشت های استپی و بیابانی و مناطق دشتی است، گفت: در مناطق مختلف زیر مدیریت خراسان رضوی دارای جمعیت های آهو هستیم.

۱۴ منطقه خراسان رضوی میزبان آهو

عرفانی از جمله مهم‌ترین مناطق دارای جمعیت مطلوب آهوان در استان را منطقه حفاظت شده افتخاری در بجستان و نیز منطقه حفاظت شده رییسی در نیشابور دانست و گفت: از دیگر مناطق دارای گونه آهو می توان به منطقه شکارممنوع نوبهار در مه ولات، منطقه حفاظت شده هنگام در گناباد و منطقه حفاظت شده سیرخون در خواف اشاره کرد.

وی ادامه داد: همچنین منطقه حفاظت شده جنگل خواجه در سرخس، پناهگاه شیر احمد در سبزوار، پناهگاه حیات وحش دشت لاغری در بردسکن و منطقه حفاظت شده هلالی در بجستان از دیگر مناطق برجسته دارای جمعیت آهو در استان هستند.

این مسوول اظهار کرد: مجموعا ۱۴ منطقه حفاظت شده و زیر مدیریت استان زیستگاه و دارنده بیشترین جمعیت آهوان هستند.

وی با اشاره به روند کاهشی طولانی مدت جمعیت آهو در بازه سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ گفت: در شرایط موجود ۲ هزار و ۳۰۰ راس آهو در خراسان رضوی به عنوان سرمایه زیستی وجود دارند.

پروژه موفق تکثیر و پرورش آهو در خراسان رضوی

سایت ۱۴ هکتاری تحقیق، تکثیر و پرورش آهوی چشمه گل تربت‌جام در ۱۵ کیلومتری شمال این شهر قرار دارد و موفقیت های خوبی طی بیش از یک دهه فعالیت خود داشته است.

عرفانی با بیان اینکه سایت تکثیر و پرورش آهو در زادآوری و رهاسازی آهو در این استان موفق عمل کرده است، گفت: سایت تکثیر و پرورش چشمه گل با هدف احیای گونه آهو و با انتقال ۱۱ راس آهو از پناهگاه حیات وحش شیراحمد سبزوار، ‌از سال ۸۹ تاکنون کار تکثیر و پرورش آهو را در تربت‌جام برعهده داشته است.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی بیان کرد: با توجه به تعداد گونه‌های متولد شده که به بیش از ۶۰ راس رسیده بود در ۲ نوبت در سال ۹۲ تعداد ۲۷ راس از آهوهای متولد شده در سایت در عرصه‌های طبیعی شهرستان رها شدند.

وی بیان کرد: نتایج بررسی های صورت گرفته تاکنون حاکی از موفقیت آمیز بودن و انطباق کامل آهوان با شرایط محیطی این زیستگاه دارد؛ همچنین در سالهای ۹۲ تا ۹۴ تعداد ۵۸ راس آهو در دشت چشمه گل رها شدند.

این مسوول گفت: تا پایان سال ۱۴۰۰ تعداد ۱۲ نسل آهو در سایت چشمه گل شهرستان تربت‌جام متولد شده است.

وی گفت: علاوه بر فعالیت این سایت، در منطقه شکار ممنوع نوبهار نیز به فراخور زمان و نیاز به عنوان منطقه قرنطینه اقدام به نگهداری آهو و سپس رهاسازی آنها در مناطق تحت حفاظت کرده ایم.

خشکسالی و شکار، تهدیداتی از دیرباز

معاون محیط زیست خراسان رضوی بیان کرد: در سنوات قبل از جمله در دهه ۱۳۳۰ جمعیت بسبار زیادی از آهو در کل کشور و استان وجود داشت که پیدایش و ازدیاد وسایل نقلیه و ادوات جدید شکار، موجب شد این جمعیت فراوان تحت تاثیر منفی جریان شکار قرار بگیرد.

عرفانی افزود: علاوه بر این کاهش مطلوبیت زیستگاهی بر اثر خشکسالی‌های مداوم، موجب شد جمعیت آهو در این استان در طولانی مدت روند کاهشی به خود بگیرد ؛ اگرچه تلاش فراوان و برنامه ریزی های متعددی برای حفظ و افزایش جمعیت این گونه در سنوات مختلف اجرا شد اما خشکسالی به دلیل شرایط آب و هوایی بیشترین زخم و خسارت را به زیست این گونه زده است.

آب، رمز ماندگاری آهو

عرفانی با بیان اینکه خشکسالی‌های پیاپی در سالهای فراوان، آثار منفی بر جمعیت آهو در این استان داشته است، اظهار کرد: در کنار این چالش، چرای غیرمجاز دام، فعالیت های معدنی و ایجاد راههای دسترسی که موجب تخریب زیستگاه‌های حیات وحش می‌شود و نیز برداشت بیش از حد گیاهان مرتعی از دیگر تهدیدات و چالش های پیش روی زیست آهو است.

وی از شکار غیرمجاز، کمبود شدید منابع آبی ، کمبود اعتبارات، نیرو و تجهیزات حفاظتی نیز به عنوان دیگر چالش های جدی پیش رو در حفاظت از گونه آهو نام برد.

وی اظهار کرد: در میان همه تهدیدات موجود، تامین آب و مرتفع کردن نیاز آبی برای این گونه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است که برای این منظور به اعتبارات کافی و ویژه نیازمندیم.

عرفانی گفت: هم اینک ۲۱۰ دهانه چشمه، آبشخور و مخزن در دسترس جمعیت آهوان استان قرار دارد که برای بهبود زیست این گونه نیازمند افزایش این شمار و تامین بیشتر آب هستیم.

وی گفت: علاوه بر این تامین علوفه نیز برای تغذیه آهوان با هدف حفظ این گونه ضروری است که با کاهش کیفیت زیستگاهها، سالانه نزدیک به ۷۰۰ تن علوفه باید در مناطق توزیع شود تا بتوان به بهبود وضعیت زیست این گونه امیدوار بود.

نذر طبیعت، نذر حیات

این کارشناس محیط زیست تاکید کرد: در این رابطه نیازمند جدی حضور خیران طبیعت و نذر آب هستیم تا بتوان با تامین آب و علوفه کافی، از گونه زیبا و البته مظلوم آهو حفاظت کرد.

وی بیان کرد: در قالب نذر طبیعت، خیران و نیکوکاران می توانند برای تامین منابع آبی و علوفه حیات وحش کمک کنند.

عرفانی ادامه داد: باتوجه به اینکه وارد فصل گرم سال شده ایم در صورت اقدام خیران برای احیا و بازسازی منابع آبی این گونه، می‌توان امیدوار بود که امسال، سال خوبی برای آهوان خطه خورشید باشد.

عرفانی گفت: عبور از شرایط فعلی و خشکسالی شدید با کمک خیران می تواند زیست این گونه را پایدار و جمعیت آهو را وارد روند افزایشی نماید.

آهو ، طعمه یوز و تضمین کننده

وی با بیان اینکه یوزپلنگ آسیایی یکی از گونه‌های کمیاب و در خطر انقراض از وحوش ایران است که حضورش در خراسان رضوی نیز قطعی شده است، گفت: مناطقی که آهو زندگی می‌کند در اصل منطقه زیست یوزپلنگ هم هست چرا که آهو حلقه اتصال یوز به زیستگاه است.

عرفانی افزود: هر چه جمعیت آهو افزایش و شرایط زیستی این گونه بهبود یابد مسلما طعمه در دسترس تری برای یوزپلنگ هم ایجاد می شود بنابراین افزایش جمعیت آهو موجب تضمین و افزایش یوزپلنگ هم می‌شود.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی اظهار کرد: بدین ترتیب حمایت و حفاظت از آهو موجب می‌شود ضمن حفظ تنوع زیستی، از گونه های ارزشمند و در خطر انقراضی مانند یوزپلنگ نیز حفاظت شود.

وی با بیان اینکه آهو یک حیوان آسیب پذیر است، ادامه داد: با توجه به اینکه این گونه اعتماد به مردم دارد و خود را به جوامع محلی بسیار نزدیک می‌کند، این شرایط موجب سوء استفاده برخی افراد و شکارچیان می شود و همین امر آسیب پذیری آهو را در طبیعت افزایش می دهد.

عرفانی اظهار کرد: از مهمترین برنامه‌های حفاظتی برای این گونه در کنار تامین آب و علوفه، تقویت حفاظت از مناطق دارای آهو و انجام برنامه های حمایتی است.