همگام با مردان ایل در سنگر تولید

کوچ نشینی کهن ترین شیوه زیست بشر است که پابرجا بودن آن تا عصر حاضر از بزرگ ترین جاذبه های این شیوه معیشت محسوب می شود و همین شیوه خاص زندگی سبب شده ایلات و عشایر “دیدنی ترین جاذبه عصر تکنولوژی” لقب بگیرند.

عشایر به شیوه‌ای جذاب و باورنکردنی طی قرن ها و سال های طولانی اقدام به حفظ سنن و آداب و رسوم گذشته خود نموده اند و این اصالت به جاذبه ای برای صنعت گردشگری تبدیل شده است.

مسکن عشایر و سبک زندگی آن ها، زبان، موسیقی، غذاهای محلی، صنایع دستی، رقص و لباس های محلی به همراه آیین های به جای آوردن جشن های عروسی و محلی از مهم ترین جاذبه های ایلات و عشایر است.

بارزترین مشخصه ایلات و عشایر شیوه زیست آنان است که بر خلاف یکجانشینان روستایی و شهری در کوچ و نقل و انتقال دایمی سیاه چادرها و رمه های خود هستند.

عشایر کوچرو ایرانی که یکی از جاذبه های مهم گردشگری فرهنگی به شمار می آیند در همه نقاط ایران در حوزه های غرب و جنوب غرب، شرق و جنوب شرق، شمال غرب، شمال شرق و مرکزی ایران ایلات و عشایر پراکنده شده اند که در نوع زندگی عشایر خراسان شمالی از بارز ترین زندگی های دست نخورده و بکر است که یک لحظه زندگی کردن در کنار این اقوام آرزوی هر گردشگری است.

فقط چند لحظه ای را اگر چشمان خود را ببندیم و ایل و نحوه کوچ را تصور کنیم به طور یقین به زیبایی زندگی ساده کوچ روان پی خواهیم برد؛ رقص سیاه‌چادرها در دامن باد بهار و پاییز لباس‌های رنگارنگ زنان و مردان ایل، بوی نان تازه و گل‌های وحشی، تقلای رمه‌های تازه از راه رسیده برای بر گرفتن دمی از آب گوارای چشمه همه و همه هارمونی زیبایی از زندگی آرام و دلنواز ایل عشایر است که باید به آن نگریست و از آن در زندگی روزمره خود الگو گرفت.

تمام باروبنه از لحافی برای خوابیدن، خوراک دام، وسایل برای دوشیدن شیر و تهیه پنیر و غذا، همه روی اسب‌ و یا قاطر بارشده و حرکت ایل به مکان دیگر ...

صدای زنگوله دام‌ها همراه با نوای نی چوپان، آواها و نواهای سنتی، بوی دلنشین خاک باران خورده، غذاهای طبیعی و پوشش رنگارنگ و اصیل مردان و زنان در کنار سیاه چادرها برای هر کسی یادآور جذابیت‌های بی‌بدیل زندگی عشایر است؛ این مسافران همیشگی طبیعت!

کوچ عشایر پیشه‌ ای که نسل به نسل از پدر به پسر رسیده و هر سال از جنگل‌ های سرسبز و چمنزارهای بادگیر ارتفاعات کوچ می‌ کند. کوچی که علاوه بر کمک به رزق، بیانگر سنت و فرهنگی دیرینه است و هم‌ مسلکانش نیز آگاه به این مهم هستند.

بوی اصالت ایلی و ایل نوازی و کوچ عشایر و زندگی پر پیچ و خم کوچروها، همان‌هایی که در ناملایمات زندگی کوچ‌نشینی فرهنگ اصیل ایرانی را پاس داشته‌اند و در سنتی‌ترین شیوه‌های زیستن حافظان آداب و رسوم بکر ایرانی را به شهرنشینی نشان می دهد.

اما از این همه زیبایی که بگذریم بی انصافی است که در این میان به بانوان سخت‌کوش ایل اشاره نکنیم چرا که این شیرزنان همواره دوشادوش مردان خود با تمام کاستی ها گام به گام آنها بوده اند.

هنوز خورشید نور خود را به زمین نتابانده است؛ زن ایل بیدار است آری برای دوشیدن شیر از گوسفندان و تبدیل آن به لبنیات بکر است، آن طرف تر صدای "دفتین" همنوا با آوازها و گویش زیبای زن عشایر یکی شده است؛ نوایی که گوش را نوازش می دهد طوری که کودکان ایل با صدای دلنشین مادر از خواب بیدار می شوند و چشم به رج رج گلیمی که بر دار است، می دوزند.

گره‌های ریز و درشتی که با ترک های دست، با نقش های زیبا به یادگار می گذارند و این بر هیچ کس پوشیده نیست که هنر بانوان این مرزو بوم به ویژه زنان عشایر زبان زد خاص و عام است.

گلیم را می توان یک نوع فرش پُرزدار دانست که از تنیده شدن تارو پود در هم به وجود می آید و از با سابقه ترین زیر اندازها محسوب می شود و دارای سابقه هفت هزار ساله است. کاربرد بیشتر گلیم به عنوان زیر انداز محسوب می شود که الیاف به کار رفته در آن عمدتا طبیعی است.

نقوش بکار رفته در گلیم الهام گرفته از فرهنگ سنتی و محلی این دیار می باشد. در بافت گلیم از نقشه زیاد استفاده نمی‌شود و بیشتر ذهنی می باشد.

مرسوم ترین هنر دیگر عشایر کرد کرمانج خراسان شمالی بافتن نوعی گلیم به نام سفره کردی است که راوی قصه زندگی بافنده است. این هنر اصالتش به این دیار بر می گردد و توسط زنان هنرمند کرد عشایر بافته می شود که جایگاهش اغلب شیروان، فاروج، اسفراین، بجنورد و مانه است.

اندازه سفره کردی متفاوت است و طرح های بسیار زیبا و خلاقانه که در واقع بیانگر اعتقادات این منطقه است بر روی آن نقش می بندد. جنس سفره کردی از پشم است.

طرح و نقش های متنوع و متعدد بر گرفته از نقش های ذهنی و خیالی، حیوانی، گیاهی و اشکال هندسی، دایره، مثلث و مربع است.

این چندمورد ذکر شده فقط بخشی از هنرنمایی بانوان این خطه است، چرا که ۳۵ درصد از صنایع دستی تولیدی کشور حاصل دسترنج زنان هنرمند عشایر است که با آماری ۶۰۰ هزار نفری، کمتر از یک درصد جمعیت کشور را دربر می‌گیرند که در این دیار نیز تولید صنایع دستی توسط خانوارهای عشایری سالانه ۱۰ هزار و ۳۰۰ متر مربع است.

صنایع دستی عشایر استان انواع قالی کردی، قالیچه، سفره کردی، جاجیم، گلیم، خورجین، پلاس، لباس های محلی، دستکش، کلاه، توبره و کیف های دستی را شامل می شود که بخشی از آن برای مصرف خانوار است و بخشی به بازار عرضه می شود.

زنان هنرمند ایل علاوه بر موارد ذکر شده سرپناه و محل اسکان خود و خانواده را نیز با دستان خود می سازند؛ بافت سیاه چادر در استان از دوران بسیار دور در ااین خطه رواج داشته و زنان عشایر با تولید آن در زنده نگهداشتن این هنر دستی نقش بسیار موثری ایفا کرده اند و همواره یار و یاور مردان ایل هستند.

زنان عشایر استان با استفاده از موی بز با هنردستان خود اقدام به بافت سیاه چـادر می کنند و پس از دوخت تخته های بافته شده و برپایی آن با همکاری مردان ایل از سیاه چادر به عنوان سرپناه و محل اسکان خود استفاده می کنند.

همچنین به منظور حفاظت بیشتر در اطراف سیاه چادر، از چیت های تزیین شده که باز هم از سوی زنان عشایر بافته می شود، استفاده خواهد شد که در مقابل باد و باران و به منظور رعایت حریم شخصی خانواده به کار می رود.

خواص ذاتی موی بز که بر خلاف بقیه مواد در گرما منقبض و در سرما منبسط می شود از ویژگی های این ماده است که در سیاه چادر استفاده می شود.

این ویژگی ممتاز موی بز که در تولید سیاه چادر از آن استفاده می شود در تابستان هوای خنک را به درون آن هدایت و در زمستان از ورود سرما و باران به داخل جلوگیری می کند.

اینک در حوزه صنایع دستی ۲۳ صندوق خرد توسط زنان عشایری استان راه اندازی شده است که تولیدات خود را عرضه می کنند و همچنین از مصرف کنندگان سفارش کار می گیرند.

هنرمندان عشایری در حوزه تولید سیاه چادر علاوه بر افزایش درآمد خانوارها، کمکی به شناسایی هویت این قشر خواهند کرد و این فرهنگ را زنده نگاه خواهد داشت.

صنایع دستی می تواند علاوه بر افزایش درآمد و ارزش افزوده به عنوان فرهنگی اصیل در حوزه عشایر حفظ شود چرا که بیشتر زنان و دختران عشایری به ‌موازات سایر فعالیت‌های خود از اوقات فراغتشان برای تولید صنایع دستی استفاده می‌کنند.

با این همه همت مردانه زن ایل باید گفت این قشر تنها به یک نقش قانع نبوده اما در مراحل زندگی با تمام کاستی ها دست و پنجه نرم می کنند و در حد توان کاستی ها را با مهر و محبت خود تامین می کنند چرا که همزمان چندین مسوولیت را برعهده دارند پس به پاس زحماتی که برای خانواده، شهرستان، استان و کشور می کشند مسوولان باید نگاه ویژه ای به آنها داشته تا هیچگاه خسته از کوچ نشوند.

استان یک میلیون نفری خراسان شمالی در شمال شرق کشور دارای اقوام کرد، کرمانج، ترک، ترکمن، تات و بلوچ است که صنایع دستی هر یک از آن ها ویژگی های منحصر به فردی دارد.

هم اینک ۱۶ هزار هنرمند و صنعتگر در بخش صنایع دستی خراسان شمالی در قالب مشاغل خانگی و کارگاه‌های تولید انفرادی و گروهی مشغول به فعالیت هستند.

سالانه ۱۵۰ هزار مترمربع گلیم‌سفره ‌کردی در خراسان شمالی بافته می‌شود که بر این اساس و با توجه به تجمع بافندگان آن در بجنورد، این شهر به عنوان شهر ملی گلیم ‌سفره‌کردی ثبت شده است.

پنج هزار و ۳۵۰ خانوار عشایری خراسان شمالی بیش از ۷۰۰ هزار رأس دام سبک در اختیار دارند که ۲۵ درصد گوشت استان را تولید می‌کنند.

عشایر خراسان شمالی با جمعیتی بیش از ۳۰ هزار نفر در قالب ۲ ایل زعفرانلو و شادلو و ۳۸ طایفه با شیوه‌های سنتی کوچرو و نیمه کوچرو در این استان کوچروی می‌کنند.