آموزش حقوق محیط زیست به کودکان: اقدام برای آینده پایدار

پانزدهم خرداد ۱۴۰۲ روز جهانی محیط زیست؛ روزی است برای توجه به چالش‌های بزرگ زیست محیطی که هم اینک همه موجودات عالم را فرا گرفته است و عمدتاً محصول سوءعملکرد نسل‌های مختلف بشریت است. روزی است برای اولویت دهی به رعایت حق محیط زیست سالم، ایمن و پایدار و… و چه خوش گفت سهراب سپهری: «یادم باشد کاری نکنم که به قانون زمین بر بخورد.»

از آنجا که تعداد زیادی از افراد جامعه، دانش آموز هستند، می‌توان با گنجانیدن مطالب حفظ محیط زیست در کتاب‌های درسی، فرهنگ جامعه را در این مورد بالا برد

زمینی که در آن زندگی می‌کنیم متعلق به همه ماست اما اکنون زمین با ارزش ما در خطر است. بدون شک محیط زیست مقوله‌ای است که در ارتباط تنگاتنگ با تمام ابعاد اقتصادی-اجتماعی-فرهنگی زندگی انسان است. بدین ترتیب برخورداری از یک جامعه دغدغه‌مند برای حفظ محیط زیست، حائز اهمیت است؛ و لازمه داشتن چنین جامعه‌ای، آموزش حقوق محیط زیست از دوران کودکی است تا کودکان با اهمیت این موضوع آشنا شوند و به عنوان تصمیم‌گیران آینده، مسیر اشتباهی در پیش نگیرند. کودکان آینده‌سازان کشورند، و اگر آموزش صحیح و درست را دریافت کنند در بزرگسالی می‌توانند تأثیر زیادی بر نگهداری و حفاظت از طبیعت و محیط زیست داشته باشند. ممکن است کودکان در آینده شغل‌های مدیریتی داشته باشند بنابراین مسائل آموزشی در این دوران می‌تواند مسیر درست را پیش روی آنان قرار دهد و تصمیمات مناسب و صحیح را اتخاذ کنند و اگر در جایگاه شهروند باشند می‌توانند آموزگاری برای نسل بعدی باشند.

فرهنگ، توانایی‌ها و عادت‌های به دست آمده بوسیله بشر تعریف شده است. در حقیقت فرهنگ عبارت است از: تمام رسوم، هنرها، علوم، مذهب و رفتار سیاسی به عنوان اجزا بهم پیوسته‌ای که یک کل را تشکیل می‌دهد و متمایز کردن جامعه‌ای از جامعه دیگر را امکان پذیر می‌کند. بکارگیری ابزارهای فرهنگی برای فراهم کردن تغییر در دانش، ارزش‌ها، رفتار و به طور کلی شیوه زندگی اجتناب ناپذیر است. محیط زیست سامانه‌ای تعریف می‌شود که انسان، طبیعت و فرهنگ، عنصرهای تشکیل دهنده آن هستند. بنابراین تغییر نگرش و رفتار جامعه در رابطه با ارزش و اهمیت محیط زیست برای ادامه حیات بشری امری ضروری است. بسیاری از انسان‌ها پس از آگاهی یافتن از ارزش منابع طبیعی و محیط زیست، به صورت شایسته‌ای از تخریب آن جلوگیری می‌کنند. اهمیت و ضرورت آموزش را نمی‌توان از نظر دور داشت. به همین منظور باید با تدوین مطالب جذاب در مورد مسائل زیست محیطی، فرهنگ حفظ محیط زیست را گسترش داد. از آنجا که تعداد زیادی از افراد جامعه، دانش آموز هستند، می‌توان با گنجانیدن مطالب حفظ محیط زیست در کتاب‌های درسی، فرهنگ جامعه را در این مورد بالا برد. بیایید به نسل‌های آینده و فرزندان خود محیطی سالم‌تر و شادتر هدیه دهیم تا زندگی زیباتری داشته باشند.

روز جهانی محیط زیست چه روزی است؟

پنجم ماه ژوئن هرسال، برابر با ۱۵ خرداد ماه روزی است که از سوی سازمان ملل متحد به عنوان یکی از مهمترین و بزرگترین سازمان‌های بین المللی در سطح جهان؛ برای افزایش آگاهی مردم برای نگهداری محیط زیست و تحریک سیاستمداران به گرفتن تصمیماتی برای رویارویی با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی‌جانوری، به‌عنوان روز محیط زیست انتخاب شده است. تاریخچه روز جهانی محیط زیست به سال ۱۹۷۲ میلادی یعنی تقریباً ۴۹ سال پیش بر می‌گردد. در آن سال برای اولین بار، سازمان ملل متحد کنفرانسی را با موضوع انسان و محیط زیست در شهر استکهلم سوئد برگزار کرد. همزمان با برپایی این کنفرانس مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه‌ای را تصویب کرد که منجر به تشکیل برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) شد. از سال ۱۹۷۴ میلادی تاکنون UNEP در سراسر جهان مراسم ویژه‌ای را به مناسبت این روز برگزار می‌کند. مراسم این روز می‌تواند به اشکال مختلف باشد مثل راهپیمایی‌های خیابانی، همایش‌های دوچرخه سواری، نمایش، مسابقات نقاشی و مقاله‌نویسی در مدارس، درختکاری، فعالیت‌های مربوط به بازیافت، پاکسازی و… هدف از برگزاری چنین مراسم‌هایی جلب توجه عمومی به مسائلی است که محیط زیست را آلوده می‌سازد. هر سال نیز یکی از مسائلی که شدیداً محیط زیست را تهدید می‌کند به عنوان موضوع این روز انتخاب می‌شود.

هدف روز جهانی محیط زیست چیست؟

خلاف روز زمین که بیشتر برای جلوگیری دولت‌ها و سازمان‌ها از ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی است، روز جهانی محیط زیست به مردم مربوط است. این روز بهانه‌ای برای آغاز تغییر در رفتارهای زیان آور همه مردم در محیط زیست است. هدف این روز آگاه کردن مردم در زمینه نگهداری و مراقبت از محیط زیست است.

نقش فرهنگ سازی در کاهش آسیب‌های محیط زیست چیست؟

هیچ کشوری را در جهان نمی‌توان یافت که با مشکلات زیست محیطی مواجه نباشد و هیچ کشوری را در جهان نمی‌توان یافت که بتواند ادعا کند به تنهایی می‌تواند بر چالش‌های پیش رو غلبه کند. بهبود وضعیت محیط زیست و رفع نگرانی‌های موجود وظیفه همه ملت‌ها و همه دولت‌هاست. ما ایرانیان در ابعاد مختلف نیازمند تدابیر فوری برای رفع نگرانی‌های زیست محیطی خود هستیم. برخی از نگرانی‌های موجود با عملکرد کشورهای همسایه نیز مرتبط است پس باید با آنها نیز تعامل مؤثری داشته باشیم که به صورت مشترک اقدامات مثبتی انجام پذیرد.

هدف روز جهانی محیط زیست آگاه کردن مردم در زمینه نگهداری و مراقبت از محیط زیست است

با توجه به اهمیت محیط زیست سالم در زندگی امروز، نقش فرهنگ سازی در کاهش آسیب‌های حاصل از تخریب‌ها و آلاینده‌های رو به گسترش در شهرها بسیار مهم است و می‌تواند در نهادینه ساختن باور، پاک بودن و پاک زیستن نقشی انکارناپذیر ایفا کند. بسیاری از کارشناسان به نقش سازمان‌های مردم نهاد و نیز آحاد مردم در قالب انجمن‌های زیست محیطی تاکید می‌کنند. خودخواهی‌های انسانی باعث شده تا محیط زیست مورد تهدید قرار گیرد. فرهنگ‌سازی می‌بایست از اجتماعات کوچک‌تر آغاز شود؛ به عنوان مثال در اردوهای دانش آموزی که در طبیعت برگزار می‌شود، نیاز است تا کودکان و نوجوانان را با نحوه حفاظت از این سیاره آبی و دوستی با محیط زیست آشنا کرد. افرادی مانند دانش آموزان، کشاورزان، زنان و کوهنوردان می‌توانند به خوبی دوستی با محیط زیست را به دیگران آموزش داده و در جهت پاکسازی سیاره آبی تلاش کنند.

از بین رفتن انرژی تنها قسمت کوچکی از پیامدها و مشکلات آلودگی‌های زیست محیطی و رها کردن زباله در طبیعت است که در روز جهانی زمین پاک در سطح جهانی مورد استقبال قرار می‌گیرد. لازم است، بدانیم که هر یک از ما با فعالیت‌هایی به ظاهر کوچک می‌توانیم دوستی خود را با این سیاره آبی اثبات کرده و این احساس را در روز جهانی زمین پاک به اشتراک بگذاریم. بنابراین در مرحله نخست باید فرهنگ‌سازی را از خودمان شروع کنیم زیرا با کارهای کوچک نیز می‌توان باعث شد تا زمین بتواند نفس بکشد. به عنوان مثال با مصرف کمتر کاغذ می‌توانیم باعث کاهش قطع درختان شویم و این همان چیزی است که در روز جهانی زمین پاک در مورد دوستی با این سیاره آبی بیان می‌شود. از طرف دیگر با کاهش مصرف کاغذ به طور مستقیم زباله کمتری نیز تولید خواهد شد.

یکی دیگر از توصیه‌های کارشناسان محیط زیست درباره دوستی با این سیاره آبی در روز جهانی زمین پاک این است که در مصرف آب صرفه جویی کنیم، زیرا که آبادانی زمین و رشد و نمو گیاهی وابسته به آب است. همچنین با گسترش فرهنگ‌سازی‌ها می‌توان از انداختن زباله در داخل رودخانه‌ها، جوی‌ها و آب‌راه‌ها جلوگیری کرد. استفاده نکردن از کیسه نایلونی و جایگزین کردن کیسه پارچه‌ای به جای آن، اهمیت دادن به بازیافت زباله و حرکت در کمک به این حرکت مفید زیست محیطی، انجام دادن حرکت‌های اجتماعی مانند پاک سازی کوهستان، رودخانه‌ها و جنگل‌ها به منظور پاک سازی آنها از زباله و… از دیگر اقداماتی به شمار می‌روند که می‌توان برای حفاظت از زمین انجام داد. روش‌های مختلفی برای فرهنگ‌سازی وجود دارد. علاوه بر موارد بالا یکی از مهمترین و اساسی‌ترین آنها آموزش است.

هر تغییری از آموزش آغاز می‌شود

آموزشی که از کودکی و سپس در مدارس ابتدایی کشور باید به صورت صحیح انجام شود تا نسل بعدی در مورد مسائل محیط زیستی علم و آگاهی پیدا کنند. همچنین صدا و سیما می‌تواند نقش مهمی در آگاهی رسانی به عموم مردم در این زمینه ایفا کند و نیز نهادها و سازمان‌های مردم نهاد که از دلسوزان و علاقه مندان محیط زیست تشکیل شده‌اند می‌توانند نقش سازنده و مهمی در فرهنگ‌سازی داشته باشند.

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در اصل پنجاهم آن در مورد اهمیت محیط زیست آمده است:

در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. در این جمله نکات بسیار مهمی نهفته است که اگر به طور دقیق براساس این اصل مهم قانون اساسی کارها انجام شوند، مشکلات محیط زیستی به میزان بسیار زیادی کاسته خواهد شد. زیرا برپایه این قانون فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن همراه باشد، ممنوع است.

نگرش‌های محیط زیستی که در دوران کودکی شکل می‌گیرد مادام‌العمر و تغییرناپذیر هستند

بر اساس این اصل مهم، برنامه توسعه ملی در این خصوص، باید موارد زیر را دربرگیرد:

۱- حفاظت محیط زیست از راه آموزش و مشارکت عمومی؛

۲- حفاظت و بازسازی محیط زیست از راه پژوهش، نظارت بر منابع، قانون گذاری و اجرای قانون.

۳- جلوگیری از بحران‌های زیست محیطی شهری و روستایی از راه پژوهش و نظارت بر رعایت قوانین موجود از سوی دولت.

در دهه‌های اخیر، بشر با دگرگون‌سازی محیط زیست، خود را با تغییرات عمده‌ای مواجه کرده است. برای برقراری تعادل طبیعی، انسان ناگزیر به تغییر شیوه زندگی به سمت توسعه پایدار است که این تحول می‌تواند تغییرات عمده‌ای در جامعه کنونی و نیز نسل‌های آینده به وجود آورد. کلید رفع بحران‌های زیست محیطی در آموزش و اصلاح رفتار انسان با محیط پیرامونش است. دوران کودکی اهمیت زیادی در ایجاد نگرش‌های محیط زیستی دارد و آموزش حقوق محیط زیست در این دوران راهی برای پرورش نگرش‌های محیط‌زیستی در انسان است. نگرش‌های محیط زیستی که در دوران کودکی شکل می‌گیرد مادام‌العمر و تغییرناپذیر هستند. وقتی بدانیم که سطح آگاهی فرزندانمان نسبت به مسائل و ارزش‌های محیط زیستی چقدر به سلامت و بهداشت آنها پیوند خورده، آن وقت است که اراده ما برای آموزش و توانمندسازی کودکان در زمینه محیط زیست تقویت خواهد شد، فراموش نکنیم که هر تغییری از آموزش آغاز می‌شود.