برپایی مجالس عزاداری سیدالشهدا به جز مودت و محبت اهداف دیگری را نیز دنبال می‌کند که مهم‌ترین آنها معرفی قیام عاشورا، تقویت روحیه شهادت‌طلبی و نشر فرهنگ اسلامی است و از همین رو نقش مهمی را در تقویت حیات دینی شیعه ایفا می‌کند.
روشن و آشکار است همان قدر که ارائه ویژگی‌های اعتقادی و راهبردی امام حسین در مجالس حسینی گامی موثر در ترویج جنبه‌های اصولی و صحیح مکتب اسلام است، انحراف از مسیر صحیح فرهنگ عاشورایی هم نقش بسیار مخرب در معرفی شیعه و مکتب عاشورا دارد و آثار زیان‌باری همچون شادی دشمنان و تضعیف ایمان مردم و نظایر این موارد را در پی خواهد داشت.
با توجه به اهمیت موضوع ضروری است که انحرافات را شناخته و به مقابله با آنها پرداخت. مقاله «تحریفات عزاداری امام حسین(ع)» (۱) به قلم مرضیه پوررجبی و آزاده ابراهیمی فخاری کوششی در این راستا است. نویسندگان در این مقاله بر آنند تا با شناخت انحرافات عزدارای حسینی، این مراسم را از گزند بدعت‌ها در امان نگه دارند.
عزاداری امام حسین به گونه‌ای است که شرکت‌کنندگان در آن غمگین می‌شوند اما غم آنها متفاوت از غم و غصه‌های زندگی روزمره است؛ غم معنویت، غم آخرت و غم مظلومیت که منشأ حرکت است
مفهوم عزاداری
عزاداری با ریشه عربی «عزی» و به معنای سنگینی، وقار، متانت، تسلی و غمگساری است برخی نیز از آن به معنای بزرگ شمردن یاد کرده‌اند. عزاداری در اصطلاح مراسمی است که برای آرامش بخشیدن به فرد یا افراد داغ دیده برگزار می‌شود و به صورت‌های گوناگونی مثل همدردی زبانی، گریه کردن، یادآوری داغ‌های دیگران به ویژه داغ‌های بزرگان دینی نمود می‌یابد.
اما عزاداری امام حسین به گونه‌ای است که شرکت کنندگان در آن غمگین می‌شوند اما غم آنها متفاوت از غم و غصه‌های زندگی روزمره است. غم معنویت، غم آخرت و غم مظلومیت که منشأ حرکت است و پس از خارج شدن از آن فضا انسان احساس نشاط می‌کند و هرگز از استمرار آن دل زده نمی‌شود که قطعاً در هیچ مجلس یادبود و بزرگداشت دیگری وضع به این صورت نیست.
انواع انحراف در عزاداری امام حسین
انحرافات و تحریف‌های موجود در عزاداری را می‌توان به دو دسته عمده تقسیم کرد:
انحراف در محتوا و مضامین:
اولین بنای مکتب تشیع عقل است هر چیزی خارج از عقل در عزاداری‌ها صورت بگیرد مسلماً مکتب ما را از طرف دشمنان مورد وهن قرار می‌دهد و این یک انحراف محسوب می‌شود که به ضرر دین است گاهی انحراف به صورت تغییر در مضمون روضه‌خوانی‌ها و یا سخنرانی‌ها است و به صورت‌های مختلف عزاداری را مورد آسیب قرار می‌دهد که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود:
۱- نقل مطالب و وقایع غیرمستند در عزاداری
برخی از ذاکران و گویندگان فضائل و مصائب اهل بیت خود را ملزم به استفاده از منابع معتبر و صحیح سند ندانسته و حتی عده‌ای از آنها مراجعه به هیچ کتابی را اعم از معتبر و غیر معتبر وظیفه خود نمی‌دانند. این مسئله ناشی از ضعف دانش و بینش عمومی در جامعه ، عدم آگاهی از اصول و شیوه‌های عزاداری مطلوب دینی و زمینه‌ساز گسترش تحریف‌ها و خرافه‌ها است. گریستن در مصائب اباعبدالله حسین نباید به تغییر در محتوا و پیام عاشورای حسینی منجر شود. آیا تمام هدف عاشورا گریستن بوده است که ما بخواهیم آن را به هر قیمتی به دست بیاوریم؟
۲- غلو و اغراق در بیان وقایع عاشورا
غلو در لغت به معنای تجاوز و بالاتر رفتن هر چیزی از حد خود معنی شده است. غلوی که در اینجا از آن یاد می‌شود غلو در مفاهیم است یعنی آنکه بعضی از مباحث دینی را از حد خود فراتر برده به گونه‌ای که سایر مفاهیم مهجور واقع شوند و در این حالت اصل را به فرع برده و حواشی دین را برجسته می‌کند.
اولین بنای مکتب تشیع عقل است؛ هر چیزی خارج از عقل در عزاداری‌ها صورت بگیرد مسلماً مکتب ما را از طرف دشمنان مورد وهن قرار می‌دهد
غلو و اغراق‌گویی در مورد نحوه زندگی و شهادت امام حسین(ع) خصوصاً در مورد واقعه عاشورا در بین محتوای اشعار و سخنرانی‌ها وجود دارد که باعث می‌شود تصویری غیرواقعی و نامعقول از عاشورا را متصور شود؛ تصویری که در آن امام مافوق انسان است و البته نمی‌تواند سرمشق باشد. هرچند چنین تصویری برخی از مردم را جلب و جذب می‌کند اما کم کم ارکان باورهای دینی مردم را سست می‌کند و گروهی از مردم را به این باور می‌رساند که امام حسین و نهضت ایشان قابل الگوبرداری نیست و حادثه‌ای پر از شگفتی است که تنها باید بر آن گریست.
از طرف دیگر به دلیل آن که نه با فلسفه قیام و مسئولیت الهی امام و نه با شواهد و اسناد تاریخی تناسبی ندارد و اکثراً عقلانی هم نیستند زمینه را برای تبلیغات سوء دشمن دشمنان تشیع و تکفیر شیعیان فراهم می‌کند و نتیجه آن عقیم ماندن قیام کربلا و تقدس غیر قابل تصور دسترس آن است. تجاوز از حد و تصویرسازی مقام خدایی برای ایشان نه تنها باعث عظمت بخشی به مقام ایشان نمی‌شود بلکه باعث وهن دین و عدم ایجاد معرفت حقیقی نسبت به این بزرگواران می‌گردد.
۳- افراط در وصف زیبایی ظاهری بنی‌هاشم
منابع معتبر دست اول به زیبایی ظاهری بنی‌هاشم و به اصحاب ایشان به ویژه حضرت عباس اشاره می‌کنند اما توصیف افراطی از زیبایی ایشان در مداحی‌ها و بعضی کتب کنونی به اندازه اغراق‌آمیز است که باعث دوری از اهداف و ارزش‌های قیام عاشورا و محدود شدن به ظاهر است به گونه‌ای که این توصیف‌ها بیشتر نمودی برای اندوهگینی مخاطب در از دست دادن و مرگ زیبارویان است.
استفاده بی‌رویه از واژه‌هایی چون چشم، ابرو، زلف و قد رعنای ممدوح اصلاً مناسب شأن و مقام ائمه نیست و تاکید بر این مساله فضایل اخلاقی آنها را در حاشیه قرار می‌دهد. در سیره معصومین آنچه اهمیت دارد تبعیت از رویه اخلاقی و رفتار دینی و انسان ساز آنهاست نه تکیه بر جزئیات چهره و اندام که تخیل گوینده آنها را پروبال داده است و توهینی در لباس مدح و ستایش است و قطعاً مورد رضایت ائمه نیست.
۴- گزارش‌های ذلت بار
در منابع معتبر گزارش شده که آن حضرت ضمن یک سخنرانی در روز عاشورا به سپاه دشمن فرمود: «هان خوانده شده پسر خوانده شده مرا میان دو چیز قرار داده است: شمشیر کشیدن یا خواری کشیدن و هیهات که ما به ذلت تن ندهیم خداوند و رسول او و مومنان برای ما زبونی نپسندد» پس سخنانی همچون بنابراین حال که کشته شدنم قطعی است پس جرعه‌ای آب به من بدهید علاوه بر آنکه با محکمات عاشورا و موضع‌گیری امام در طول زندگی افتخارآمیزش منافات دارد مخالف اصول و باورهای شیعه است و جزو انحراف مجالس عزاداری محسوب می‌شود و بر ذاکران اهل بیت واجب است که از سخن و تعبیری که حاکی از اظهار ذلت آن بزرگوار یا فرزندان ایشان در حادثه عاشورا باشد خودداری کنند به راستی اگر امام حسین شخصیتی بود که پذیرای ذلت باشد قیام چه لزومی داشت؟
انحراف در کردار و رفتار
تضییع حق‌الناس در هیچ حالی حتی هنگام برپایی مراسم عزاداری سیدالشهدا جایز نیست
دسته دیگری از انحرافات که وارد جریان عزاداری شده و آن را دچار آسیب کرده است انحراف در عملکرد عزاداران است که با گونه‌های مختلف بروز و ظهور دارد.
۱- قمه زنی
این عمل نه تنها با روح و تعالیم اسلام رابطه‌ای ندارد بلکه در تقابلی آشکار با آن بوده و بیشترین نقش را در تخریب چهره تشیع داشته است. چنین روشی نه تنها دارای سابقه تاریخی و توجیه عقلانی نیست بلکه عملی است که به جهت اضرار بر نفس یا اعضای بدن و نیز از بعد انعکاس تاثیرات منفی آن بر باورهای مخالفان شیعه و نیز وهن بودن آن از نظر شرعی اشکال دارد.
۲- غنا و ابتذال در عزاداری
یکی دیگر از مشکلات جدی در عزاداری‌های امروزی رواج آهنگ‌ها و سبک‌هایی است که هیچ هماهنگی و نسبتی با فرهنگ اهل بیت و مجالس آنها ندارد برخی از آهنگ‌های استفاده شده در مداحی‌ها از موسیقی‌های غربی کپی شده است و در بعضی از موارد مصداق غنا محسوب می‌شود و علاوه بر آنکه در شان و مقام اولیای الهی نیست هنگام شنیده شدن توسط مخاطب هم تداعی ذهنی نامطلوب خواهد داشت. گاهی نیز مداحان زیر صدایی را ایجاد می‌کنند مانند حسین حسین گفتن به صورت نفسی یا سکسکه‌ای که با تکرار زیادی ایجاد غنا می‌کند و باعث هیجانات و شور کاذب در عزاداران شده افرادی را از خود بیخود می‌کند.
۳- بی‌نظمی و سلب آسایش عمومی
بی‌نظمی در عزاداری و سلب آسایش مردم آسیب زیادی بر وجهه شیعیان وارد می‌کند. عزاداری کردن بی‌موقع، بلند بودن صدای بلندگوها، ازدحام در معابر عمومی و مسدود شدن خیابان‌ها از مصادیق حق‌الناس است که در هیچ حالی حتی هنگام برپایی مراسم عزاداری سیدالشهدا که جایگاه بسیار والا نزد پروردگار دارد نیز جایز نیست.
۴- سوء استفاده‌های مالی
در کنار برگزار شدن مراسم عزاداری عده‌ای از حواشی مراسم ارتزاق می‌کنند که در اصل بر آن اشکالی وارد نیست اما اگر ارتزاق از دستگاه حسینی به سوء استفاده مالی بینجامد مشمول حکم حرام است یکی از زمینه‌های سوءاستفاده مالی در مراسم عزاداری رقابت‌های شدید میان برخی گروه‌ها و هیئت‌های مذهبی است که این رقابت‌های نامطلوب بساط بازارگرمی و رونق را برای برخی صاحبان صدا و هنر مداحی فراهم می‌کند. اگرچه بیشتر ذاکران جز با خلوص نیت و زبان به ذکر مصیبت نمی‌گشایند اما همان عده سست ایمان زحمات خالصانه دیگران را هدر می‌دهند. البته دریافت حق الزحمه بابت نوحه‌خوانی و یا هر خدمت دیگر هیچ منع شرعی ندارد اما نباید به شغلی سودآور برای عده‌ای با ثروت‌های آنچنانی تبدیل شده و بی‌آلایشی و خلوص را از این مراسم بزدایند.
پی‌نوشت:
۱- مرضیه پوررجبی و آزاده ابراهیمی فخاری، «تحریفات عزاداری امام حسین(ع)»، پژوهشنامه معارف حسینی، سال ششم، شماره ۲۴، زمستان ۱۴۰۰
نظر شما