مَله خوسف؛ پنبه‌ خوش‌ یُمن و ملی در راه جهانی شدن

به گزارش ایرنا، این پنبه‌ رنگ قهوه‌ای دارد که از گذشته‌های دور به عنوان یک گیاه ویژه در منطقه خوسف کشت شده است و در سال‌های اخیر شروع به احیا شدن کرد.

چهار سال پیش بود که خوسف به عنوان شهر ملی «مله بافی» ثبت شد و اکنون پنبه مله در راه ثبت جهانی است؛ محصول خاص شهرستان خوسف که دست و پنجه بزرگان و قدیمی‌های این خطه تاریخی در ۳۵ کیلومتری مرکز استان خراسان جنوبی، آشنای دیرینه آن بوده است.

سراغ پنبه مله خوسف و پارچه‌هایی که از آن تولید می‌شود را از هر فرد کهنسال و سالخورده‌ای بگیری، کوله باری از تجربه و خاطره از آن دارد چون این نوع پنبه به خوش یُمنی و مقدس بودن شهرت دارد.

اعتقاد به خوش یمنی گیاه پنبه مله تا حدی بوده که هر کشاورز در حد توان خود کشت این نمونه پنبه را در کنار پنبه سفید یا سایر محصولات انجام می‌داد و اعتقاد داشت که اگر آب با عبور از این پنبه به دیگر محصولات برسد در باردهی و برکت زمین موثر خواهد بود.

همچنین از این پنبه بدون افزودن هیچگونه رنگ مصنوعی برای تولید لباس، سجاده، جانماز و چادر، پرده، قطیفه (قدیفه)، چادر، گردن‌پیچ و سایر محصولات استفاده می‌شد، بعد از گذشت دهه‌ها از فراموشی این محصول، هنوز قدیمی‌های شهرستان خوسف جانماز و سجاده مله حاصل دست خودشان را استفاده می‌کنند.

تاریخچه این نوع پنبه را همزمان با پنبه سفید دانسته‌اند همچنین روش‌های کاشت، داشت و برداشت پنبه مله مانند پنبه معمولی است اما به لحاظ کوتاهی الیاف این نوع پنبه، آن را با کمان، حلاجی نمی‌کنند بلکه با چوبالش روی بالشتک حلاجی می‌شود.

آنچه مشهود بوده این است که پنبه جزو سرمایه‌های منطقه و افراد منطقه در گذشته به حساب می‌آمده و شاخص‌های دیگری از جمله خوش‌رنگ بودن، طیف رنگی از کرم روشن تا قهوه‌ای آجری، نرمتر بودن این گونه پنبه نسبت به پنبه معمولی، موارد درمانی پارچه‌های مله، استفاده از آن همراه با سایر گیاهان دارویی و چربی گوسفند برای تولید سرمه چشم به‌ دلیل تقدس، احترام و قداست پنبه مله ‌بین بومیان منطقه، اعتقادات و باورهای مترتب بر آن، ویژگی‌های ساختاری و فیزیکی پنبه مله که به نسبت گرم‌تر بوده و برای فصول سرد سال نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و خاصیت آن به پشم شتر نزدیک است، موجب تمایز این پنبه شده است.

حدود سه تا چهار دهه اخیر بر اثر عواملی از قبیل خشکسالی‌ها، روی آوردن کشاورزان به کشت ارقام اصلاح شده و وارداتی پنبه و کمرنگ شدن صنایع دستی و تولیدات پرزحمت در کنار رونق پاچه‌های ماشینی، پنبه مله به فراموشی سپرده شد حتی بذر این گیاه محلی در حال فرسایش و نابودی بود.

با توجه به اهمیت فوق‌العاده حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی کشور به عنوان یکی از برنامه‌های مهم راهبردی توسعه کشاورزی، احیا و خالص‌سازی این محصول محلی، گام مهمی در تحقق اهدف عالیه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برداشته شد.

از همین روز دانش کشاورزی، فن نخریسی، سنت‌ها و نمودهای شفاهی پنبه مله شهرستان خوسف در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد، سال ۱۳۹۸ نیز در شورای راهبری تعیین شهرها و روستاهای ملی صنایع دستی، خوسف به عنوان شهر ملی پارچه سنتی «مَله» معرفی شد و در حال حاضر مسئولان استانی و شهرستانی به دنبال ثبت جهانی این محصول کم نظیر هستند.

هفته فرهنگی شهرستان خوسف که قرار است اولین بار از ۲۲ تا ۲۸ آبان برگزار شود فرصت مناسبی برای معرفی پنبه مله به عنوان یکی از هویت‌های شهرستان خوسف و رونق دوباره صنعت پارچه بافی سنتی در این دیار است به همین دلیل سراغ یکی از بانوان فعال در این حوزه رفتیم.

احیای مله بافی به همت بانوان

عضو موسسه خیریه حضرت رسول (ص) خراسان جنوبی گفت: از سال ۸۲ به بعد کار پارچه‌بافی را آغاز کردیم و با موسسه خیریه دستان پرتوان بیرجند پارچه‌ها را تبدیل به محصول کردیم.

معصومه کرمانی ادامه داد: از سال ۹۲ به بعد تلاش کردیم سنت پارچه‌بافی را در شهرستان خوسف احیا کنیم لذا از نیم کیلوگرم بذر پنبه شروع به کاشت محصول کردیم.

وی با بیان اینکه اکنون از صفر تا ۱۰۰ پنبه و محصولات تولیدی آن احیا شده است گفت: ابتدا سراغ کشاورزان شهرستان رفتیم تا مجدد نسبت به کشت اقدام کنند اما نبود بازار آنها را بی‌انگیزه کرده بود که برای خرید محصول قول مساعد دادیم.

این بانوی کارآفرین افزود: جهاد کشاورزی در تکثیر بذر پنبه مله با ما همکاری کرد و توانستیم چند هکتار از اراضی شهرستان را زیر کشت ببریم.

وی گفت: با خریداری محصول پنبه در ادامه کار برای ریسیدن پنبه دچار مشکل شدیم که به سراغ افراد کهنسال دارای تجربه رفتیم و چرخ ریسندگی موجود بود اما قادر به استفاده از توان آنها نبودیم.

کرمانی بیان کرد: با ۷۰ کارخانه ریسندگی کشور ارتباط برقرار شد تا اینکه بالاخره یک کارخانه در اصفهان برای ریسندگی موافقت کرد و کار تسهیل شد.

وی افزود: ابتدا ۴۰ دار بافندگی تامین و در سطح شهرستان و روستاها بین علاقمندان توزیع شد و اکنون ۸۰ بافنده با ما همکاری مستمر دارند.

بانوی کارآفرین خراسان جنوبی گفت: آموزش‌های لازم به تمامی متقاضیان ارائه می‌شود سپس وسایل مورد نیاز از قبیل دار و نخ در منزل تحویل داده و در نهایت محصول عرضه و دستمزد به حساب‌ بافنده واریز می‌شود.

صادرات محصولات تولیدی از پنبه مله

وی اظهار کرد: تولیدات به بازارهای خارج از استان ارسال می‌شود و هیچ محصولی روی دست ما نمی‌ماند لذا همه محصولات بازار فروش دارد. پارچه‌ها در عرض ۸۰ سانتیمتر بافت می‌شود و درصدد هستیم با تامین تجهیزات جدید با عرض زیاد نیز پارچه تولید و هزینه‌ها کمتر شود.

عضو موسسه خیریه حضرت رسول (ص) خراسان جنوبی با اشاره به الیاف کوتاه پنبه مله یادآور شد: به دلیل کوتاه بودن الیاف این نوع پنبه، به عنوان مثال سه تن پنبه تبدیل به یک تن پنبه ریسیده می‌شود.

وی با اشاره به پیشینه پنبه مله در خوسف گفت: در فرهنگ این منطقه «مل» به معنای یک نوع خاک و به رسوبات ته‌نشین شده خاک گفته می‌شود لذا به دلیل رنگ این پنبه که شبیه خاک است به آن مله گفته می‌شده لذا برای مردم از اهمیت و تقدس خاصی برخوردار است.

کرمانی افزود: در کتاب نظام‌الدین محمود بن امیر احمد قاری یزدی معروف به «نظام قاری» شاعر سده نهم هجری که دیوانی به نام «دیوان البسه» داشته و در آن به پوشاک مردم زمانه خویش پرداخته، لباس‌های مله خوسف ذکر شده است.

وی بیان کرد: همچنین یکی از موضوعاتی که در فرهنگ قدیم خوسف بسیار رواج داشته، اینکه در جهیزیه دختران خود از تولیدات مله می‌گذاشتند و با آرزوی خوش یمنی او را به خانه بخت می‌فرستادند.

تولیدات مرغوب و بازارپسند مدنظر است

مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی خراسان‌ جنوبی هم مله را یکی از افتخارات و نشان هویتی شهرستان خوسف دانست و گفت: محصولات تولیدی مله به دلیل کیفیت و اهمیت آن باید نفیس و بازارپسند در سطح جهان باشد.

هادی شاهوردی افزود: هر گونه توسعه و نگاه به هنر ملی مله بافی در شهرستان خوسف باید براساس ایجاد ارزش افزوده باشد.

وی بر برگزاری دوره‌های تخصصی آموزش مله بافی تاکید کرد و گفت: باید هنرمندان صنایع دستی از تولید فله‌ای و خام به سمت تولید محصول مرغوب‌تر، با کیفیت‌تر و حرفه‌ای‌تر سوق داده شوند.

ثبت جهانی پنبه مله خوسف در دست پیگیری استوی با اشاره به پیگیری‌های انجام شده برای ثبت جهانی پنبه مله خوسف تصریح کرد: برای جهانی شدن باید همه مجموعه‌های فعال دست به دست هم داده و با تجمیع این هنر، رقابت بازار پسند داشته باشند.

فرماندار خوسف نیز با بیان اینکه هفت هکتار از اراضی این شهرستان زیر کشت پنبه مله است، افزود: برای نخستین بار جشنواره مله در هفته فرهنگی شهرستان خوسف برگزار می‌شود و به دنبال ثبت جهانی این محصول هستیم.

سید علی حسینی یادآور شد: پنبه مله از تاریخچه و قدمت طولانی برخوردار است و به‌ عنوان گیاه ویژه منطقه و منحصر به‌فرد خوسف از زمان‌های گذشته کاشت شده که قابلیت ثبت در میراث جهانی را دارد.

وی بیان کرد: نخستین خانه مله‌ بافی خراسان جنوبی در خانه تاجور شهرستان خوسف راه‌اندازی شده که در این خانه تاریخی نحوه تبدیل پنبه مله به نخ، مراحل برداشت پنبه تا تبدیل شدن به محصول، نمایشگاهی از پارچه‌های قدیمی و جدید مله، استقرار چند دار مله برای تهیه پارچه و برنامه‌ریزی برای آموزش دوره تخصصی نخ‌ریسی مله به نسل نوجوان و جوان به نمایش گذاشته شده است.

همچنین مسئول میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوسف گفت: در زمینه احیای پارچه مله نخستین شرکت تعاونی تخصصی صنایع دستی مله با عنوان شرکت تعاونی تولیدی صنایع دستی ریس‌مله خوسف راه‌اندازی شده است.

فعالیت ۸۰ نفر در حوزه پارچه‌بافی سنتی

علی صالحی بیان کرد: در حال حاضر در شهر خوسف ۸۰ نفر در حوزه پارچه‌بافی سنتی فعال هستند که در زمینه تبدیل پنبه مله به پارچه یا به صورت تلفیقی با سایر روش‌ها مشغول به کار هستند.

وی گفت: یکی از اهداف ما افزایش تولیدات مله و صادرات آن به کشورهای دیگر است که تا همین لحظه نیز بازار این محصولات نشان از استقبال مشتریان دارد.

مسئول میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوسف از برگزاری ۲ دوره مسابقه نخ‌ریسی و بافت مله در قالب جشنواره ملی مله خبر داد و گفت: این مسابقات به مناسبت هفته فرهنگی خوسف ۲۳ و ۲۴ آبان ماه جاری برگزار می‌شود.

وی ادامه داد: علاقه‌مندان به شرکت در این رقابت‌ها تا پایان وقت اداری روز دوشنبه ۲۳ آبان برای ثبت نام مهلت دارند و می‌توانند به اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوسف مراجعه کنند.

صالحی با بیان اینکه جشنواره ملی مله ۲۵ آبان در خانه تاریخی تاجور خوسف برگزار می‌شود گفت: علاقه‌مندان به شرکت در این مسابقات باید مشخصات و نام بخش مورد نظر خود را به شماره تلفن ۰۹۱۵۷۴۰۷۷۷۳ پیامک کنند.

صنایع دستی یکی از پیشران‌های اقتصادی خراسان جنوبی تعیین شده و توبافی (حوله بافی) روستای خراشاد بیرجند نیز ثبت جهانی است.