اتحادیه گازی روسیه، قزاقستان و ازبکستان: «هزینه‌ها و مزایا»

به گزارش روز چهارشنبه ایرنا، تحلیلگران این رویداد را یک لحظه تاریخی در انرژی آسیای میانه می‌دانند، زیرا گاز روسیه برای اولین بار به این منطقه وارد شد. با این حال، اصطلاح «اتحادیه» با احتیاط و توجه دقیق از طرف ازبکستان دنبال می‌شود. این اتحادیه با هدف پاسخگویی به نیازهای فوری کشورهای عضو آسیای مرکزی با توجه به مشکلات حاد منطقه در زمینه انرژی تشکیل شد، با این حال بسیاری از مسائل ژئوپلیتیک و اقتصادی بلند مدت را برای طرف‌های درگیر حل نکرده است.

۱۵ مهر امسال بود که با توافق ولادیمیر پوتین، شوکت میرضیایف و قاسم ژومارت توکایف رئیسان جمهوری روسیه، ازبکستان و قزاقستان عرضه گاز روسیه از طریق قزاقستان به ازبکستان آغاز شد.

الکسی میلر، رئیس شرکت گازپروم روسیه، ژورابیک میرزامحمودف و الماسادم ساتکالیف وزیران انرژی ازبکستان و قزاقستان در این مورد هماهنگی لازم را انجام دادند و سپس با مجوز همزمان سه رئیس‌جمهور، ارسال گاز از ایستگاه اندازه‌گیری گاز «الکساندروف گای» که در مرز قزاقستان و روسیه قرار دارد به ازبکستان آغاز شد.

پوتین رئیس جمهور روسیه گفت: ما در مورد بزرگترین پروژه انرژی سه جانبه صحبت می کنیم. خط لوله گاز آسیای مرکزی که در دهه ۶۰ قرن گذشته ساخته شده است، در اجرای آن دخیل است. سپس، با کمک آن، ازبکستان گاز را به هشت جمهوری اتحادیه عرضه کرد.

پوتین توضیح داد: در حال حاضر این بزرگراه در حالت معکوس کار خواهد کرد و به طور مطمئن فضا را برای اقتصاد پویا و در حال رشد ازبکستان را فراهم خواهد کرد.

توکایف رئیس جمهوری قزاقستان در این نشست تاریخی خاطرنشان کرد که این پروژه تنوع صادرات گاز روسیه را تضمین، به توسعه و نوسازی زیرساخت های حمل و نقل گاز قزاقستان کمک می‌کند و نیازهای ازبکستان به گاز طبیعی به میزان سه میلیارد متر مکعب در سال برآورده خواهد کرد.

او یادآور شد بیش از ۲۰ هزار کیلومتر خط لوله اصلی گاز با ظرفیت انتقال سالانه تا ۲۵۵ میلیارد متر مکعب از خاک قزاقستان عبور می کند. توکایف گفت: قزاقستان علاقه‌مند به استفاده کامل از ظرفیت ترانزیتی خود است و آماده است تا حجم انتقال گاز روسیه را افزایش دهد.

میرضیایف رئیس جمهوری ازبکستان هم آغاز عرضه گاز به کشورش را رویدادی تاریخی خواند و از آمادگی ازبکستان برای همکاری بلندمدت با روسیه و قزاقستان در بخش گاز خبر داد. وی گفت: به لطف اراده سیاسی و تلاش های مشترک، یک کریدور جدید انتقال گاز در حال شکل گیری است.

برنامه روسیه برای صادرات گاز به ازبکستان به صورت ترانزیت از طریق قزاقستان در پایان نوامبر ۲۰۲۲ مشخص شد. سپس ولادیمیر پوتین پیشنهاد تشکیل «اتحاد گازی سه گانه» با جمهوری‌های مذکور را داد.

بعدا خبرهایی منتشر شد مبنی بر اینکه مقامات روسیه به تاشکند پیشنهاد داده اند تا سیستم حمل و نقل گاز ازبکستان را به گازپروم بفروشد و حق صادرات گاز به چین را به مسکو واگذار کند در ادامه نگرانی‌ها با امضای طرفین برای «نقشه راه» در زمینه همکاری در بخش گاز افزایش یافت.

اما وزارت انرژی ازبکستان اطمینان داد که این سند فقط عرضه گاز طبیعی به بازار داخلی در حجم مورد نیاز با حفظ کامل حقوق مالکیت سیستم حمل و نقل گاز این کشور را فراهم می‌کند.

مسکو هم اعلام کرد که ایده اتحادیه گاز مستلزم هیچ شرایط سیاسی نیست.

به گزارش آسیاپلاس در ماه آوریل، ژورابیک میرزامحمودوف وزیر انرژی ازبکستان اعلام کرد که قرار است تامین گاز روسیه از طریق خط لوله گاز آسیای مرکزی انجام شود. طرفین قراردادی را برای تامین، ارائه خدمات برای انتقال گاز روسیه از طریق خاک قزاقستان و نقشه راه آماده سازی سیستم حمل و نقل گاز ازبکستان در ۱۶ ژوئن در مجمع بین المللی اقتصادی سن پترزبورگ امضا کردند.

طبق قرارداد منعقد شده به مدت دو سال، ازبکستان به میزان ۲.۸ میلیارد متر مکعب گاز در سال از روسیه دریافت خواهد کرد.
مدتهاست که پیشنهاداتی برای صادرات گاز روسیه به آسیای مرکزی شنیده می‌شود، اما نه قزاقستان و نه ازبکستان علاقه ای به پذیرش آنها نشان نداده اند. با این وجود، در ۷ اکتبر ۲۰۲۳( ۱۵ مهر ۱۴۰۲) رئیس جمهور ازبکستان، در طول سفر رسمی خود به روسیه، همراه با همتایان روسی و قزاق رسما آغاز به کار انتقال گاز روسیه به ازبکستان از طریق قزاقستان را اعلام کرد.

رئیس جمهور فدراسیون روسیه در زمان شروع صادرات گاز طبیعی به ازبکستان از طریق قزاقستان و از طریق خط لوله آسیای مرکزی تاکید کرد، «این اولین صادرات از این نوع در تاریخ سیستم های خط لوله گاز [ما] است، زیرا گاز روسیه قبلا هرگز به آسیای مرکزی پمپاژ نشده است.

با این حال، در ابتدا اولین پیش‌نویس اتحادیه سه جانبه گاز در سال ۲۰۰۲ توسط ولادیمیر پوتین رئیس جمهور به عنوان یک شکل از اتحاد گاز اوراسیا ارائه شد که در آن روسیه، قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان شرکت کردند. اگرچه رئیس جمهور آن زمان قزاقستان، نورسلطان نظربایف، از حامیان قاطع این اتحادیه بود، اما کشورهای دیگر آن را به عنوان یک مزیت بالقوه برای ایالت های خود نمی‌دیدند.

ابتکار «اتحادیه گاز سه جانبه» چگونه شکل گرفت؟

طرح ایجاد احتمالی «اتحادیه سه جانبه گاز»، شامل مسکو، آستانه و تاشکند، برای حمل گاز طبیعی روسیه از طریق قلمروی کشورهای آسیای مرکزی مذکور، توسط رئیس جمهور روسیه در طی گفتگو با همتای قزاقی مطرح شد. پوتین با افزایش تلاش‌های دیپلماتیک، پیشنهاد خود را برای «اتحاد گازی سه جانبه» در شورای اقتصادی اوراسیا که در دسامبر ۲۰۲۲ در بیشکک برگزار شد، تکرار کرد. به گفته او، «ازبکستان و قزاقستان در حال حاضر کمبود گاز را تجربه می‌کنند و هر دو کشور مجبور به اجرای تعهدات صادراتی خود هستند در حالی که مصرف داخلیشان به شدت افزایش یافته است». او تاکید کرد که گاز روسیه می تواند راه حلی برای این مشکل باشد و «می‌تواند نوعی اتحاد انرژی را شکل دهد. این پیشنهاد نشان دهنده رویکرد راهبردی پوتین در مورد استفاده از منابع انرژی روسیه در دیپلماسی منطقه‌ ای آسیای مرکزی است.

واکنش دوگانه ازبکستان به اتحادیه گازی

ژورابک میرزامخمودوف وزیر انرژی ازبکستان با صراحت اظهار داشت: ما منافع ملی، اقتصاد ملی خود را به خطر نمی اندازیم و اجازه نمی دهیم هیچ شرایط سیاسی در ازای دریافت گاز تحمیل شود و حتی اگر توافق گاز با روسیه منعقد شود، این به معنای تشکیل اتحادیه نیست» و افزود که مذاکرات در مورد حمل و نقل گاز روسیه از طریق قزاقستان در حال انجام است، زیرا ازبکستان مرز مشترک با روسیه ندارد و تاکید کرد که این یک قرارداد فنی خواهد بود، نه در قالب یک اتحادیه.

دیمیتری پسکوف نماینده رسمی روسیه در اظهاراتی درباره بیانیه وزیر نیرو ازبکستان، اطلاعات منتسب به ازبکستان برای شرکت در «اتحادیه سه جانبه گازی» را نادرست خواند و گفت: هیچ کس در ازای مطالبات سیاسی در برابر گاز صحبت نمی‌کند.

در عین حال، میخائیل گالوزین معاون وزیر خارجه روسیه گفت که سه کشور در حال کار بر روی شاخص‌های پروژه اتحادیه گازی هستند و سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه نیز اشاره کرد که ازبکستان، قزاقستان و روسیه در بحث پروژه اتحادیه گاز پیشرفت کرده اند. مقامات روسی به طور مداوم به پروژه های انرژی به عنوان «اتحادیه» اشاره می کنند تا توجه کشورها را به ابتکارشان جلب کنند، در حالی که طرف ازبک سعی می‌کند آنها را «اتحادیه گاز سه جانبه» نداند، بلکه به یک قرارداد فنی پایبند است. ترکمنستان هم می‌گوید بدون مذاکره با آنها این اتحادیه راه اندازی شده است.

این دوگانگی مواضع، اختلاف خاصی را بین دیدگاه های ازبکستان که به دنبال حفظ یک مشارکت صرفا اقتصادی و فنی است، و روسیه که این توافق را به عنوان یک «اتحاد یکپارچه تر و بالقوه استراتژیک‌» می بیند و ترویج می دهد، برجسته می‌کند.

ثمرات توجه ناکافی به بخش انرژی ازبکستان

در سال های اخیر، ازبکستان مشکلات حاد در بخش انرژی مرتبط با وقفه در کار، به ویژه در زمستان سرد را تجربه کرده است. علیشیر سلطانوف وزیر سابق انرژی ازبکستان، اذعان کرد که «طی ۳۰ سال گذشته هیچگونه سرمایه‌گذاری در صنایع نفت، گاز و انرژی این کشور انجام نشده است. عدم توجه و مشکلات انباشته شده در بخش انرژی، تبعات خود را نشان داده است. همانند سال گذشته، زمستان‌ها در آسیای مرکزی به طور فزاینده ای با توقف عملیات زیرساخت های قدیمی همراه بوده است که این مشکل به یک مسئله سیاسی و حاد اجتماعی مهم در منطقه تبدیل شده است.»

این امر همچنین به عواقب اقتصادی برای ازبکستان منجر شده است. به عنوان مثال، به دلیل فشار گاز پایین، تولید سیمان در دو کارخانه مهم سیمان متوقف شد. حتی سیستم روشنایی خیابانی در تاشکند، پایتخت ازبکستان، محدود شد و تاشکند عملیات ساخت پمپ‌بنزین را متوقف کرد.
معاون وزیر انرژی ازبکستان نیز تایید کرد که به خاطر کمبود انرژی، قطع برق سالانه ۶ میلیارد دلار هزینه برای این کشور دارد.

قزاقستان که غنی از منابع انرژی است، هم چنین بحرانی را در حوزه انرژی تجربه کرده است؛ در سال ۲۰۲۲، وضعیت اضطراری در قزاقستان اعلام شد، زمانی که ۱۳۰ هزار نفر از ساکنان شهر اکیباستوز در یخبندان ۳۰ درجه زیرصفر بدون گرمایش باقی ماندند. باید تاکید کرد که هرج و مرج انرژی و بحران قیمت انرژی نیز به یک محرک تبدیل شد که منجر به اعتراضات گسترده در قزاقستان شد و عملا وضعیت موجود رئیس جمهور فعلی قزاقستان را تکان داد، زیرا پس از اعتراضات دولت مجبور به استعفا شد.

بحران انرژی آسیای میانه و امتیازی برای روسیه

روسیه بحران انرژی در آسیای مرکزی را به عنوان «فرصت مناسب» برای ارائه «اتحاد گاز سه جانبه» دید و به شدت ابتکار عمل خود را ترویج کرد تا پذیرفته شود. در نهایت، این توافق در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ ( ۱۵ مهر) به امضای توافقنامه در مورد تامین گاز روسیه به ازبکستان از طریق قزاقستان منجر شد.

ازبکستان با خرید سالانه ۲.۸ میلیارد متر مکعب گاز از روسیه بر اساس قرارداد تجاری موافقت کرد. به رغم فرضیات متعدد در مورد ایجاد «اتحادیه سه جانبه گاز»، نه ازبکستان و نه قزاقستان و نه حتی روسیه در اظهارات خود و همچنین در مراسم افتتاحیه انتقال گاز، ایجاد به اصطلاح «اتحادیه سه جانبه گازی» را تأیید نکردند، اما ترجیح دادند آن را «پروژه انرژی» بنامند. دلیل اصلی این که طرح مذکور «پروژه انرژی» نامیده می شود و نه «اتحادیه سه جانبه گاز» ممکن است این باشد که طرف های ازبک و قزاقستان بسیار محتاط هستند و سعی می کنند از انتقاد از غرب و اعمال تحریم های مالی علیه روسیه اجتناب کنند، زیرا رئیس جمهور قزاقستان وعده داده است که با رژیم تحریم ها مطابقت داشته باشد.
تارنمای خبری رونیوز (runews) در باره این اتحادیه گازی می‌نویسد: روسیه به دنبال حفظ نفوذ خود در ازبکستان است. بنابراین، گاز را به تاشکند با قیمت های بسیار پایین تر از کشورهای اروپایی ارائه می دهد. در تاشکند از این اقدام قدردانی می شود و ظاهرا آماده اند که از نظر سیاسی به مسکو وفادار باشند. مهم است که روسیه برای اولین بار شروع به فروش گاز خود به آسیای مرکزی کند.

دفتر گزارش های تحلیلی آسیای مرکزی هم نوشت: بدون شک، طرف روسی منافع خود را به عنوان «خدمات در برابر خدمات» در نظر دارد. بر اساس اطلاعات افشا شده در سایت «Kun.uz»، گازپروم «تصرف مالکیت شبکه های انتقال گاز» ازبکستان و قزاقستان را خواستار شد. از یک طرف، این دور از ذهن به نظر می رسد، زیرا هر دو طرف (ازبکستان و قزاقستان) شک دارند که به خطر انداختن حقوق مالکیت زیرساخت های حمل و نقل گاز می تواند به عواقب جدی منجر شود، زیرا روسیه از سوخت های فسیلی خود به عنوان اهرم ژئوپلیتیک استفاده می کند.

لولا سعیدوا، پژوهشگر ارشد موسسه مطالعات راهبردی و بین منطقه ای در دوره ریاست جمهوری ازبکستان تاکید کرد که هیچ گونه سوال در مورد انتقال مدیریت این بخش راهبردی به کشور دیگری وجود ندارد.

ژئوپلیتیک «پروژه انرژی» : مزایای کوتاه مدت با عواقب بلند مدت
با توجه به رشد مصرف داخلی و کاهش تولید انرژی در ازبکستان، دولت این کشور به دنبال راه حل های جایگزین برای مشکلات انرژی با واردات گاز طبیعی برای پاسخگویی به مصرف داخلی رو به رشد است. سیستم گاز محلی قادر به تامین گاز کافی برای مصرف کنندگان نیست.

در این راستا، گاز طبیعی روسیه می تواند به وسیله ای برای ازبکستان برای تأمین نیاز جمعیت رو به رشد تبدیل شود تا زمانی که دولت ازبکستان مشکلات سیستماتیک انرژی را حل کند.

با تجزیه و تحلیل مزایا و معایب واردات گاز روسیه به ازبکستان، می توان اشاره کرد که طبق گزارش آژانس آمار ازبکستان این کشور در سال ۲۰۲۲ معادل، ۵۱.۷ میلیارد تن گاز تولید کرد که در مقایسه با تولید ۵۳.۸ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۱، چهار درصد کمتر است و ۴۶.۴ میلیارد متر مکعب برای تامین مصرف داخلی عرضه شد.

طبق توافقنامه دو ساله ای که با گازپروم روسیه امضا شده است، ازبکستان روزانه ۹ میلیون متر مکعب گاز از روسیه وارد می‌کند. در کوتاه مدت، این می‌تواند به ازبکستان و قزاقستان کمک کند تا زیرساخت های انرژی خود را بهبود بخشند و ایجاد کنند. ازبکستان قادر خواهد بود بدون وقفه از افزایش مصرف گاز اطمینان حاصل کند و قزاقستان قادر خواهد بود زیرساخت های گاز را در مناطق شمالی و شرقی خود راه اندازی کند و همچنین سیستم حمل و نقل گاز خود را مدرن کند.

یکی دیگر از مزایای این پروژه انجام تعهدات ازبکستان و قزاقستان در مورد صادرات گاز به چین است. آسیای مرکزی حدود یک سوم از کل حجم واردات گاز به چین و ۱۵ درصد از تقاضای آن را از طریق خط لوله گاز آسیای مرکزی–چین فراهم می کند.

اگرچه چین به دنبال منابع جایگزین دیگری مانند گاز طبیعی مایع (LNG) از مالزی، قطر یا سایر کشورها است تا نیازهای اقتصاد رو به رشد خود را برآورده کند، اما گزینه واردات گاز از کشورهای آسیای مرکزی و روسیه بسیار ارزان تر از دیگران است. با این حال، هم ازبکستان و هم قزاقستان نتوانستند به طور کامل تعهدات قراردادی خود را با چین انجام دهند و مجبور شدند صادرات به چین را تحت تأثیر انتقادات عمومی و رشد تقاضای داخلی گاز در هر دو کشور متوقف کنند. در این راستا برخی تحلیلگران استدلال می کنند که واردات گاز از روسیه می تواند به ازبکستان کمک کند تا بدون وقفه تعهدات خود را نسبت به چین انجام دهد و همچنین ازبکستان را به صادرکننده قابل اعتماد منابع انرژی بدون به خطر انداختن شهرت خود تبدیل کند.

نگرانی ترکمنستان از پیشنهاد اتحادیه گازی روسیه، قزاقستان و ازبکستان

ترکمنستان درباره برنامه های روسیه برای گسترش «اتحادیه گازی سه جانبه» با مشارکت قزاقستان و ازبکستان «نگرانی جدی» خود را ابراز کرده است.

به گزارش خبرگزاری فرغانه ازبکستان، میراد آرچایف، معاون رئیس «ترکمنگاز» گفت: اظهارات نماینده وزارت امور خارجه روسیه درباره احتمال گسترش به اصطلاح «اتحادیه گازی سه جانبه» با مشارکت قزاقستان و ازبکستان منافع ترکمنستان را تحت تأثیر قرار می دهد و سؤالات زیادی را ایجاد می کند.

وی با بیان اینکه «ما امکان گسترش همکاری های سه جانبه در بخش گاز را رد نمی کنیم»، تصریح کرد: در این پیشنهاد منافع سایر کشورها از جمله ترکمنستان نادیده گرفته شده است.

آرچایف یادآور شد که ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان برای مدت طولانی با چین برای انتقال گاز طبیعی از آسیای مرکزی به چین همکاری می کنند. گاز از میادین ترکمنستان از طریق خط لوله گاز ترکمنستان - چین تامین می شود که هر سه انشعاب آن «به طور مشترک توسط طرف ترکمنستانی و چینی ساخته شده است». در عین حال، از مجموع ۵۵ میلیارد مترمکعب حجم تحویل توافق شده در سال، ۴۰ میلیارد متر مکعب با ترکمنستان و مابقی حجم تحویل ازبکستان و قزاقستان تامین می شود.

این مقام ترکمنستانی گفت: در طرح روسی ارائه شده هیچ رایزنی با ترکمنستان در این زمینه صورت نگرفت. چنین رویکردی برای طرف ترکمنی غیرقابل درک و غیرقابل قبول است و کشورمان آن را مغایر با موازین حقوق و رویه بین‌المللی در بخش گاز می‌داند.

امنیت انرژی: تنوع به عنوان کلید امنیت و ثبات

وابستگی به یک منبع انرژی می تواند امنیت کلی هر کشوری را به خطر بیندازد. واردات گاز روسیه به ازبکستان برای جلوگیری از کمبود به ویژه در زمستان طراحی شده است. ازبکستان می تواند از این دو سال به عنوان فرصتی برای حل مشکلات انرژی خود و کاهش وابستگی به گاز روسیه استفاده کند.

در عین حال، ازبکستان باید گزینه های واردات گاز ترکمن را در نظر بگیرد. از یک طرف، ترکمنستان یک صادرکننده مردد به نظر می رسد، زیرا مجبور شد صادرات گاز به ازبکستان را به دلایل فنی ناشی از یخ زدگی در زمستان غیر طبیعی سرد متوقف کند. با این حال، ازبکستان با ترکمنستان قراردادی را امضا کرده است که واردات ۲۰ میلیون متر مکعب گاز از ترکمنستان در روز (تنها ۱.۵ میلیارد متر مکعب در ۳ ماه) را بدون مشارکت شخص ثالث فراهم می کند. در این حالت، ازبکستان باید به امضای قراردادهای بلند مدت انرژی با ترکمنستان (چهارمین کشور جهان از نظر ذخایر گاز طبیعی) بپیوندد، که قادر به تأمین گاز نه تنها به ازبکستان، بلکه به کل آسیای مرکزی است.

ازبکستان به تازگی تلاش‌های زیادی برای حل مسائل انرژی انجام داده است. بنابراین، در سال ۲۰۱۹، وزارت انرژی به همین منظور برای هماهنگی یک سیاست دولت متحد در بخش انرژی ایجاد شد. با این حال، ازبکستان باید تلاش های بیشتری برای حل مشکلات انباشته شده انرژی انجام دهد.