سرنوشت «میانکاله» با جدایی از خزر چه می‌شود؟

به گزارش خبرنگار ایرنا، پژوهشگران دانشگاه صنعتی نوشیروانی با انجام پژوهش‌های گسترده، آینده خلیج گرگان و میانکاله را در صورت جدا شدن از دریای خزر به دلیل پسروی و کاهش تراز آب این دریا، با داده‌های علمی و آماری بررسی کردند و به نتایج نگران‌کننده‌ای رسیدند.

در این پژوهش که از چهار سال پیش با توجه به شدت گرفتن پسروی آب خزر آغاز شده بود، قطع شدن ارتباط خلیج گرگان و میانکاله بر اثر کاهش تراز آب خزر در سال ۲۰۲۳ پیش‌بینی شده بود و اکنون در نتیجه نهایی پژوهش نیز سرنوشت خلیج گرگان و میانکاله تا سال ۲۰۳۱ نیز ترسیم شد.

این بررسی علمی با موضوع اثرگذاری تغییرات پارامترهای اقلیمی در تعیین سهم حوضه‌ آبریز خلیج گرگان و تالاب میانکاله بر نوسانات تراز آب انجام شد.

با توجه به این‌که کنترل نوسانات بلندمدت آب دریای خزر به ورودی رودخانه ولگا وابسته است و کنترل این موضوع در اختیار ایران نیست، از چهار سال گذشته در دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل کار تحقیقاتی با همکاری دکتر داریوش یوسفی کبریا و همکارانش دکتر سید آرمان هاشمی منفرد و مهندس شیرین حشمت با فرض جدایی خلیج گرگان از دریای خزر و بسته شدن راه ارتباطی با دریا، حوضه‌ آبریز ورودی به خلیج و تغییرات اقلیمی در ناحیه جنوب شرقی خزر مورد توجه و بررسی قرار گرفت تا سهم و مقدار اثربخشی حوضه‌ منتهی به خلیج مشخص شود.

این کار علمی در چهار گام انجام شده که در گام نخست، واکاوی روند تغییرات دهه‌های گذشته پارامترهای اقلیمی در منطقه مورد مطالعه، با استفاده از آزمون‌های ناپارامتریک "من‌کندال" و" شیب‌سن "مورد بررسی قرار گرفت.

پیش‌بینی پارامترهای اقلیمی در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۱ در گام دوم صورت گرفت. در گام سوم، رابطه‌ ریاضی مناسب بین عنصر اقلیمی بارش و رواناب محاسبه شد تا تاثیر پدیده تغییر اقلیم بر میزان نوسانات سطح آب خلیج ناشی از رودخانه‌های ورودی در حوضه آبریز آن مورد بررسی قرار گیرد.

در نهایت در گام چهارم، شرایط کمی منطقه‌ مورد مطالعه بر مبنای عناصر اقلیمی و ورودی رودخانه‌ای به خلیج گرگان با نرم‌افزار MIKE مدل شد.

نتایج مدل‌سازی خلیج گرگان تحت مفروضات تحقیق، کاهش حدود ۴ متر تراز آب را نشان داد. در هر سه سناریو کاهش سطح آب، خشکی‌زایی و افزایش سطح ماسه‌ای میانکاله در هر سال افزایش می‌یابد و از سال ۲۰۲۳ جدایی خلیج از دریا و خشک شدن کانال‌های آشوراده و چپقلی نشان داده شد.

فاصله با دوران طلایی

دکترای مهندسی عمران- محیط زیست از دانشگاه تربیت مدرس تهران در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: نتایج تحقیق نشان داد که گرچه افزایش چشمگیر بارش و میزان دبی ورودی به خلیج گرگان می‌تواند در تراز آب خلیج تاثیرگذار باشد، اما موجب ترمیم و بازگشت خلیج گرگان به شرایط پایدار نمی‌شود.

دکتر داریوش یوسفی کبریا خاطرنشان کرد: در شبیه‌سازی انجام شده در محیط آبی خلیج گرگان تحت اثر تغییر اقلیم در سال‌های آینده، برآورد حدود تغییرات تراز آب منطقه‌ ارزشمند خلیج گرگان و تالاب میانکاله تحت اثر اقلیم آینده و با در نظر داشتن این مهم که طبق مطالعات تاریخی، مقادیر اندازه‌گیری ثبت شده و تصاویر ماهواره‌ای، کاهش تراز آب دریای خزر تحت عنوان دریای مادر قابل اثبات است و موجب بسته شدن کانال‌های خلیج گرگان به دریا می‌شود، با فرض جدایی خلیج گرگان و تالاب میانکاله و عدم تغذیه‌گرایی از دریای خزر با استفاده از مدل Flow Model FM بعد از جدایی از دریای خزر مورد بررسی قرار گرفت.

وی افزود: برای برون‌رفت از شرایط اضطرار و حفاظت کامل از نقاط آسیب‌پذیر و همچنین آمادگی برای تغییرات آینده، به راه‌کارهای اجرایی کوتاه‌مدت و بلندمدت در راستای احیای این پهنه‌ آبی ارزشمند نیاز است تا از قطع ارتباط و انسداد راه ارتباطی خلیج با دریا جلوگیری شود.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل این را هم گفت که حدود تغییرات وضعیت هندسی محیط آبی خلیج گرگان در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۱ با اعمال پارامتر بارش و دبی که ورودی‌های خلیج گرگان هستند و تبخیر به عنوان پارامتر خروجی که موجب کاهش سطح آب می‌شود در شکل زیر نشان داده شده است.

کاهش تراز سطح آب

مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر اظهار کرد: نتایج میزان از دست دادن تراز سطح آب در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۱ را نشان می‌دهد و کاهش تراز آب قابل مشاهده است. پیش‌بینی می‌شود بعد از جدایی خلیج گرگان از دریای خزر، تراز آب از منفی ۲۷.۳۸ متر در سال ۲۰۲۰ به حدود منفی ۳۱.۵۰ متر در سال ۲۰۳۱ برسد. می‌توان تسریع در از دست دادن بخش‌های آبی و تبدیل شدن آن به خشکی را از کافی نبودن میزان جریان ورودی به خلیج گرگان دانست.

وی افزود: خلیج گرگان از ضلع شرقی و غربی با تنش آبی و خشکسالی مواجه خواهد بود و فقط در بخش مرکزی خلیج گرگان که عمیق‌ترین نقطه‌ خلیج است تالابی شکل خواهد گرفت.

یوسفی کبریا تصریح کرد: خوشبینانه‌ترین حالت تغییر خلیج گرگان، دگرگونی طول خط ساحلی از حدود ۱۵۰ کیلومتر به ۷۰ کیلومتر و مساحت محدوده‌ آبی از حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع به ۲۵۰ کیلومتر مربع را نشان می‌دهد.

این استاد دانشگاه گفت: طبق نتایج به‌دست آمده، خلیج گرگان با حفظ ماهیت هندسی خود در سال‌های آینده، از حالت تالاب دریایی به تالاب درون‌خشکی تغییر شکل خواهد داد.

وی ادامه داد: روند کاهش سطح آب و خشکی‌زایی در هر سال افزایش می‌یابد و از سال ۲۰۲۳ جدایی خلیج از دریا و خشک شدن کانال‌های آشوراده و چپقلی نشان داده می‌شود.

افزایش سطح ماسه از ۲۰۲۴

این صاحبنظر حوزه محیط زیست بیان کرد: بررسی نتایج مدل‌سازی، افزایش سطح ماسه‌ای میانکاله و تسریع خشک شدن محدوده‌ مورد مطالعه را از سال ۲۰۲۴ به‌ بعد به وضوح نشان ‌می‌دهد.

وی اضافه کرد: زبانه ماسه‌ای میانکاله فعال بوده و نه تنها نوسان آب عامل تهدید خلیج گرگان محسوب می‌شود، بلکه براساس تحقیقات صورت گرفته اگر تراز آب در چند دهه باقی بماند، به سهولت خلیج گرگان توسط زبانه میانکاله بسته خواهد شد.

یوسفی کبریا افزود: بر این اساس می‌توان انتظار داشت که در آینده نه چندان دور با حرکت تدریجی زبانه ماسه‌ای میانکاله، شبه‌جزیره میانکاله با خشکی استان گلستان مرتبط شده و تنها راه ارتباطی خلیج گرگان با دریای خزر در ناحیه چپقلی، متاثر از این فرآیند طبیعیِ شتاب‌دار شده توسط فعالیت‌های انسان‌زادی دچار انسداد دائمی شود.

او افزود: نوسانات به‌وجود آمده در سطح دریای خزر بارها بوم‌سازگان‌های خشکی را مبدل به بوم‌سازگان‌های دریایی و بلاعکس تبدیل کرده است، بنابراین خلیج گرگان نیز از این امر مستثنی نبوده و این محدوده‌ آبی چندین بار به خشکی مبدل شده است.

یوسفی کبریا این را هم گفت که تردیدی نیست پس از جدایی خلیج گرگان از دریای مادر، این پهنه‌ آبی، عملا وارد مرحله‌ جدیدی شود و تمام استانداردهای مجموعه‌ زیستی و غیرزیستی آن دچار تغییر و تحول بنیادین خواهد شد. روند رو به کاهش سطح آب دریای خزر، در ۲ دهه‌ اخیر، خشکی‌زدگی پیکره‌های آبی متصل به این دریا هم‌چون خلیج گرگان را در پی خواهد داشت.

وی تصریح کرد: خلیج گرگان به لحاظ شرایط خاص طبیعی خود و ارتباط با دریای خزر از یک سو و بسته بودن آن در منتهی‌الیه غرب و زهکش شدن رودخانه‌های دائمی و فصلی و تغییرات ارتفاع عمق آب که از غرب به شرق افزایش می‌یابد، در نتیجه تغییرات تابش آفتاب به اعماقی از آب خلیج تغییراتی داشته و فعالیت‌های گونه‌های گیاهی در حاشیه به‌خصوص در سواحل جنوب، غرب و شمال خلیج گرگان و تالاب میانکاله مشهود است.

مانع جدایی شویم

این چهره دانشگاهی در ادامه بیان کرد: کاهش تراز آب در درجه اول بر تالاب میانکاله تاثیر می‌گذارد. زیرا عمق این محدوده بسیار پایین بوده و از نظر اهمیت، زیستگاه زمستان‌گذر پرندگان مهاجر از سیبری و خاورمیانه و آسیای غربی است. این تالاب سالانه پذیرای صدها هزار قطعه پرنده از جمله انواع قوی فریادکش، پلیکان پاخاکستری، فلامینگو، اردک سرسفید، عروس غاز، غاز پا زرد، طاووسک و غیره است. از این‌رو میانکاله بهشتی برای پرندگان مهاجر محسوب می‌شود.

دکترای مهندسی عمران- محیط زیست از دانشگاه تربیت مدرس تهران گفت: فضای درون و پیرامون شهری و روستاهای مجاور خلیج و تالاب بین‌المللی میانکاله از غرب تا گوشه‌ای از شمال شرقی آن ترکیب اجتماعی گسترده‌ای دارند.

یوسفی کبریا با اشاره به وضعیت نامناسب اقتصادی بسیاری از ساکنان مناطق حاشیه‌ای خلیج گرگان و تالاب میانکاله اظهار کرد: بیشتر روستاییان و حاشیه‌نشینان کشاورز و در زمستان بیکار هستند. همچنین تعداد زیادی از آنها شکار و صید را به عنوان شغل و وسیله امرار معاش قرار داده‌اند و افزایش روزافزون جمعیت روستاییان بر این مشکل افزوده است.

وی خاطرنشان کرد: مطالعات تحقیقاتی در خصوص شرایط اقتصادی و اجتماعی ساکنان اطراف محدوده‌ خلیج گرگان و تالاب میانکاله و ارتباط و وابستگی آن‌ها با این منطقه‌ آبی صورت پذیرفته که در همه‌ مطالعات علمی بر شدت وابستگی ساکنان برای رفع نیازهای معیشتی‌شان تاکید شده است.

وی تصریح کرد: با شناخت وضعیت خلیج گرگان تحت اثر تغییر اقلیم و حدود تغییرات آینده‌ آن، برای برون‌رفت از شرایط اضطرار و حفاظت کامل از نقاط آسیب‌پذیر و همچنین آمادگی برای تغییرات آینده، به راه‌کارهای اجرایی کوتاه‌مدت و بلندمدت در راستای احیای این پهنه‌ آبی ارزشمند نیاز است تا از قطع ارتباط و انسداد راه ارتباطی خلیج با دریا جلوگیری شود.

یوسفی کبریا گفت: تبادل آب بین خلیج و دریا باعث پویایی و نجات خلیج گرگان می‌شود، بنابراین باید راه‌حلی دائمی برای نجات خلیج گرگان ارائه شود.

خلیج گرگان از لحاظ موقعیت جغرافیایی در جنوب شرقی دریای خزر و حوزه شهرستان‌های بندرترکمن، بندرگز، نوکنده و بهشهر از ۶۰ کیلومتر طول و حداکثر ۱۲ کیلومتر عرض برخوردار بوده و دارای امتداد شرقی - غربی است.

ثبت خلیج گرگان در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و «لپو زاغمرز» در استان مازندران به‌ عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر ثابت کرد این خلیج و نواحی اطراف آن یک مجموعه ارزشمند زیست ‌محیطی است که علاوه بر حفظ چرخه زیست دریای خزر در معیشت جوامع محلی که حدود ۵۰۰ هزار تا یک میلیون نفر از جمعیت منطقه تحت تاثیر مستقیم خلیج گرگان هستند، اثرگذاری مستقیم دارد.

تالاب میانکاله که از دهستان میانکاله در شهرستان بهشهر تا آشوراده در استان گلستان وسعت دارد. این منطقه به دلیل داشتن پهنه آبی مناسب با ذخایر غذایی غنی و آبزیان همه ساله پذیرای بیش از ۳۰ تا ۴۰ گونه از پرندگان مهاجر زمستان گذران و بیش از ۱۰۰ گونه از پرندگان بومی آبزی و کنارآبزی است.

این تالاب با داشتن پناهگاه حیات وحش به مساحت حدود ۲۲ هزار هکتار در حوزه مازندران و تنوع گیاهی از جمله درختان سازیل و انار وحشی که تغذیه برخی پرندگان را تشکیل می‌دهد توانست بیش از ۵۰۰ گونه جانوری را در خود جای دهد و به نوعی بهشت پرندگان استان نام بگیرد و با این تنوع زیستی به عنوان یکی از ذخیره گاه‌های زیست کره جهان از سوی سازمان‌های جهانی حفاظت از محیط زیست قرار گرفت.

تالاب میانکاله را باید بهشت پرندگان و پرنده نگری نام نهاد؛ سی و ششمین تالاب ثبت شده دنیا و نخستین تالاب ثبت شده در کنوانسیون تالاب‌های بین المللی رامسر و یکی از ۶۵۰ ذخیرگاه زیست کره جهان با ۴۸ هزار هکتار وسعت در شرق استان مازندران و در همجواری با استان گلستان واقع شده است و سالانه ۱۳۰ گونه از پرندگان مهاجر را با جمعیت حدود ۱.۵ میلیون بال میزبانی می کند.