کوروش محمدخانی در گفت‌وگو با خبرنگار میراث فرهنگی ایرنا درباره تعرض به عرصه و حریم آثار و محوطه‌های تاریخی اظهار داشت: این حریم‌شکنی‌ها و تعرض‌ها چیزی جز سودجویی و منفعت‌طلبی نیست، از قدیم کشاورزان برای کشت بیشتر تپه‌های تاریخی را تصرف می‌کردند و زیر کشت می‌بردند، روستاییانی هم که خانه یا بنای تاریخی را تخریب می کردند صرفا به دنبال توسعه خانه و زندگی خودشان بودند، هیچ‌کدام به میراث فرهنگی توجهی نمی کردند، عرصه و حریم در نظر گرفته نمی‌شود.
رئیس هیات‌مدیره جامعه باستان‌شناسی ایران گفت: گاهی هم به رغم اینکه عرصه و حریم تعیین شده و ضوابط هم نوشته شده و رعایت آن لازم اجراست، اما اجرا نمی شود، زیرا قوانین تنبیهی بازدارنده ضمانت اجرایی لازم را ندارد، وقتی تپه‌ای تاریخی تصرف و تخریب می‌شود اگر جریمه سنگین بگیرند، نفر بعدی پیدا نخواهد شد که به حریم محوطه‌ها تعرض کند. وقتی فردی که یک خانه تاریخی را تخریب کرده و به جای آن برج می‌سازد مجازات شود و جریمه سنگین بگیرند دیگر کسی هوس برج‌سازی به جای خانه‌های تاریخی نمی‌کند.
وی تصریح کرد: در ایران حدود یک میلیون اثر و محوطه و بنای تاریخی داریم، در حالی که فقط حدود ۳۵ هزار اثر ثبت ملی شده، هنوز ۹۶۵ هزار ثبت نشده و حریم ندارد، عرصه آنها مشخص نیست، قانون محکم بازدارنده هم وجود ندارد، حتی همین قوانین موجود هم خوب اجرا نمی شود، برای حفاظت آثار تاریخی و باستانی باید بودجه تعیین مناسب داشت، اما از آن مهمتر باید عرصه و حریم این آثار به سرعت تعیین شود.
کمبود اعتبارات چالش اصلی باستان‌شناسی
محمدخانی درباره چالش‌های توسعه کاوش باستان‌شناسی گفت: کمبود بودجه و اعتبارات مهمترین عامل کاهش کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران است، نیروی انسانی متخصص کم نداریم، اتفاقا ما باستان‌شناسان بسیاری زبده و برجسته‌ای داریم، اما به دلیل نبود بودجه بسیاری از طرح‌های مطالعاتی و کاوش اجرایی نمی‌شود.
سه دهه پیش برای فصل‌های کاوش شهرسوخته بودجه خوبی اختصاص یافت، نتایج و دستاوردهای کم‌نظیر هم در برداشت، دنیا هنوز از آثار شهر سوخته متحیر استرئیس هیات‌مدیره جامعه باستان‌شناسی ایران اظهار داشت: در یک دوره کوتاهی در اوایل تشکیل پژوهشکده باستان‌شناسی در اوایل دهه ۷۰ و پس از آن حدفاصل سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۲ اتفاقات خوبی افتاد، باستان‌شناسان و ایران‌شناسان بسیاری به ایران آمدند، دوران شکوفایی باستان‌شناسی ایران بود، آن دوره باستان‌شناسی مستقل شد، ساختمان و بودجه مستقل گرفت، کاوش‌های بسیاری خوبی انجام شد، همکاری‌های بین المللی شکل گرفت و نتایج ارزشمندی داشت.
عضو گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: باستان‌شناسی الان بودجه کافی ندارد، از طرفی بعد از کرونا و شرایط اقتصادی، هزینه‌های کاوش بسیار افزایش یافت، باز و بسته کردن فقط یک ترانشه (شبکه حفاری در یک سایت کاوش) دست‌کم ۵۰۰ میلیون تومان هزینه دارد، برای انجام یک مطالعه و پژوهش در یک سایت باستان‌شناسی بیش از یک میلیارد تومان لازم است. متاسفانه در اعتبارات سالانه به اندازه شان و منزلت و اهمیت پژوهش، اعتبار در نظر گرفته نمی‌شود، به زبان ساده پول نیست.
وی تصریح کرد: اگر اعتبارات تامین شود کاوش‌های بسیار خوبی انجام خواهد شد، سه دهه پیش برای فصل‌های کاوش شهرسوخته (در سیستان و بلوچستان) بودجه خوبی اختصاص یافت، نتایج و دستاوردهای کم‌نظیر هم در برداشت، دنیا هنوز از آثار شهر سوخته متحیر است؛ بودجه اکتشاف باعث شد مطالعات موثر ارزشمندی در محوطه‌هایی مثل پاسارگاد، تخت جمشید، چغازنبیل، هفت تپه انجام شود. کاوش در تپه‌های کُنار صندل (در جیرفت کرمان) برای همان زمان است. مشکل اصلی نبود بودجه و اعتبارات کافی برای پژوهش و کاوش باستان‌شناسی است.
وندالیسم با آموزش و فرهنگ‌سازی حل می‌شود
محمدخانی درباره پدیده مخرب وندالیسم (تخریب کنترل نشده اشیاء و آثار فرهنگی باارزش) و راه حل آن گفت: ریشه این پدیده نازیبا، در فقر فرهنگی جوامع است، چرا این نوع اتفاقات در فرانسه و آلمان و اروپا نمی‌افتد، زیرا آنها به صورت ریشه‌ای آموزش فرهنگی در جامعه کار کردند.
وی افزود: ما هنوز هم در تخت‌جمشید و دروازه ملل یادگاری‌نویسی می‌بینیم، نه برای چند دهه پیش بلکه با تاریخ های جدید؛ افراد نام خود را همراه آنکه دوستش دارند نوشته‌اند و تاریخ زده‌اند، شاید او هیچ زمان دیگری هم به تخت جمشید باز نگردد آن یادگاری را نبیند، اما خیال می‌کند به قدمت بنای تخت جمشید ماندگار است و جاودان خواهد شد، دلیلش هم عدم رشد فرهنگی و آموزش صحیح برای حفاظت از آثار است، آموزش آشنایی و حفظ و نگهداری میراث فرهنگی باید از مدارس شروع شود محتواهای آموزشی و فرهنگی در کتاب های درسی، کمک درسی و داستانی در رسانه ملی باید تولید و منتشر شود.
رئیس هیات‌مدیره جامعه باستان‌شناسی ایران ادامه داد: پژوهشگاه میراث فرهنگی از زمانی که دکتر پهلوان ریاست آن را به عهده گرفته است، آموزش فرهنگی را اولویت کار قرار داده است، رویکردشان این است که میراث فرهنگی باید در دل توده جامعه، در دل آحاد ملت برود، مردم باید میراث را بیشتر و بهتر بشناسند، تا خودشان از میراث و فرهنگ مراقبت کنند، البته باید برای تحقق این هدف محتوای آموزش فرهنگی با اولویت گروه کودکان و دانش‌آموزان تهیه شود، الان شاید با مشکل وندالیسم مواجه باشیم، اما از دو سه نسل آینده مساله حل می‌شود.
اقلیم و امنیت در شکل‌گیری فرهنگ و تمدن موثر است
محمدخانی درباره اهمیت و جزییات در یک اکتشاف باستان‌شناسی گفت: باستان‌شناسی شی‌محور به قرن ۱۸ و ۱۹ بازمی‌گردد، از قرن ۲۰ به بعد همه چیز اهمیت پیدا کرد، اصلا علم باستان شناسی به این دلیل که همه چیز اهمیت پیدا کرد شکل گرفت. در باستان‌شناسی همه چیز اهمیت دارد , و ارزشمند است نمی‌توان فقط به یک شی یا یک سازه معماری اکتفا کرد، برای یک باستان‌شناس از کوچکترین داده باستان‌شناسی، کوچکترین قطعه کشف شده مانند یک تکه سفال، یک خوشه گندم یا حرکت و استقرار کوچ‌نشینان در مسیر کوچ تا بزرگترین قطعه و سازه از یک دوره باستانی، اهمیت دارد.
در دوره هخامنشیان بارو و قلعه پیدا نمی‌کنیم، زیرا امنیت برقرار بوده، ساخت قلعه‌هایی با دیوارهای قطور و بلند در اروپا در دوران قرون وسطی بیانگر عدم امنیت در آنجا است
وی درباره ویژگی‌های پهنه فرهنگی ایران توضیح داد: ایران دارای اقلیمی چهار فصل است، جغرافیای ایران فرهنگی از شرق تا غرب از رود سند تا شرق اروپا و از شمال تا جنوب از سیبری تا شاخ آفریقا است، منطقه‌ای وسیع که با تنوع اقلیمی فراوان است.دوره نوسنگی در یونان ۲هزار سال بعد از ایران شروع شده است، آثار هنری آنها به خاطر اقلیم سبک طبیعت‌گرا و واقع‌گراست، هنر ایرانیان باستان هم به دلیل همین تنوع اقلیمی متنوع است،
رئیس هیات‌مدیره جامعه باستان‌شناسی ایران اظهار داشت: پوشش اقلیمی و سرزمینی ما متنوع است، کویر، جنگل، دریا و کوهستان را به هم دارد، در منطقه جنوب غربی ایران در منطقه خوزستان کوچ‌نشینی در دوره عیلامی به مدت ۳هزار سال عمودی بوده، کوچ‌نشینان از کوه به دشت می‌آمدند و از دشت به کوه باز می‌گشتند. در زاگرس و البرز هم به همین ترتیب و بر اساس تفاوت نوع اقلیم، زندگی مردم شکل گرفته بوده است، همین سبک زندگی در آثار به جای‌مانده از آن دوران به شدت تاثیر داشته است.
محمدخانی خاطرنشان کرد: به جز اقلیم، امنیت سرزمین هم در شکل‌گیری فرهنگ و تمدن و نوع زندگی مردم در دوران باستان بسیار موثر است، در دوره هخامنشیان بارو و قلعه پیدا نمی‌کنیم، زیرا امنیت برقرار بوده است، ساخت قلعه‌هایی با دیوارهای قطور و بلند در اروپا در دوران قرون وسطی بیانگر عدم امنیت در آنجا بوده است.
عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی درباره معماری در ایران باستان افزود: معماری دوره هخامنشی تلفیقی است، اساسا ایران باستان دارای معماری شاخص و منحصربه فرد که ما را زبان‌زد کرده باشد نیست، در دوره هخامنشی سرزمین ایران از اقوام متنوع و مختلف تشکیل شده بود، همه اقوام در سیطره هخامنشیان بودند، هنر و معماری جدید به وجود آوردند در دوره‌های بعدی هم به همین منوال. به همین دلیل معتقدم اقلیم نقش بیشتری در شکل‌گیری تمدن ما داشته است، حتی آیین‌ها هم متاثر از همین تنوع اقلیمی است.
سازمان نظام باستان‌شناسی تشکیل شود
محمدخانی به لزوم هماهنگی ملی میان بخش‌های مختلف دولتی، غیردولتی، دانشگاهی و صنفی در حوزه باستان شناسی تاکید کرد و توضیح داد: در دوره جدید جامعه باستان‌شناسی تعامل بیشتری با پژوهشگاه میراث فرهنگ و وزراتخانه خواهیم داشت، جلسات متعددی را برگزار خواهیم کرد، تلاش می‌کنیم نقش مشورتی خود را به خوبی ایفا کنیم، تا نقطه‌ای که کل مجموعه باستان‌شناسی کشور، جامعه و انجمن علمی با همکاری وزارت میراث فرهنگی و پژوهشگاه میراث فرهنگی، سازمان نظام باستان شناسی ایران تشکیل شود.
رئیس هیات‌مدیره جامعه باستان‌شناسی ایران تاکید کرد: تدوین نقشه باستان شناسی کشور باید در اولویت کارهای وزارت میراث فرهنگی قرار گیرد، از سال ۱۳۴۲ قرار است این نقشه تدوین شود برخی اوقات چند برداشته می‌شود و بعد مسکوت می‌ماند، بررسی های باستان‌شناسی در همه استان های کشور باید به سرعت انجام شود، آثار باید مشخص و ثبت ملی شوند و مشمول قانون شوند تا کمتر مورد آسیب و تخریب قرار بگیرند.
نظر شما