فیلم‌های بیوگرافیک که درباره شخصیت‌های مهم تاریخی، اجتماعی و سیاسی ساخته می‌شوند، از جمله محبوب‌ترین و پربیننده‌ترین فیلم‌های سینمایی هستند که در سراسر جهان ساخته می‌شوند و نمونه متاخر آن فیلم «اوپنهایمر» است که برگرفته از زندگی «جی. رابرت اوپنهایمر» فیزیک‌دان نظری آمریکایی است که به‌عنوان «پدر بمب اتمی» شناخته می‌شود.
فیلم‌های بیوگرافیک که درباره شخصیت‌های مهم تاریخی، اجتماعی و سیاسی ساخته می‌شوند، از جمله محبوب‌ترین و پربیننده‌ترین فیلم‌های سینمایی هستند که در سراسر جهان ساخته می‌شوند و نمونه متاخر آن فیلم «اوپنهایمر» استاین گونه محبوب به خودی خود و به جهت جذاب بودن سوژه آن، طرفداران زیادی دارد از این رو، در میان تعداد زیاد فیلم‌های بیوگرافیک، تعداد کمی از آنها ماندگار و جزو آثار باکیفیت تاریخ سینما شدند. اینکه سازندگان این آثار به نوعی مجذوب سوژه و شخصیت مورد نطر می‌شوند و از پرداخت سینمایی و توجه به فیلمنامه غافل می‌شوند از مهمترین ایراداتی است که در آسیب‌شناسی فیلم‌های بیوگرافیک مطرح می‌شود و علاوه بر آثار ایرانی، آثار خارجی را نیز شامل می‌شود.
برای نمونه تا به حال چند فیلم سینمایی درباره سلطان کوکائین در جهان یعنی «پابلو اسکوبار» ساخته شده اما با وجود پرمخاطب بودن، هیچ‌یک نتوانستند از نظر کیفیت هنری آنچنان که باید و شاید ماندگار شوند. درباره ساخته اخیر «کریستوفر نولان» یعنی اوپنهایمر که تا به حال ۹۵۰ میلیون دلار فروش کرده و از پرفروش‌ترین فیلم‌های تاریخ سینما محسوب می‌شود نیز همین مساله و چالش وجود دارد، بسیاری فیلم نولان را تحسین و تمحید می‌کنند و در سوی مقابل، گروهی نیز دلیل اصلی پرمخاطب شدن فیلم را شخص اوپنهایمر و موضوع بمب اتمی عنوان می‌کنند.
در سینمای ایران نیز آثار زیادی درباره شخصیت‌های ورزشی، تاریخ و مفاخر کشور ساخته شده که از میان آنها می‌توان فیلم «کمال الملک» ساخته مرحوم علی حاتمی، «غلامرضا تختی» ساخته بهرام توکلی را نام برد. همچنین آثاری نیز در خصوص زندگی شهدای دفاع مقدس از جمله «احمد متوسلیان»، «مهدی باکری»، «منصور ستاری»، «محمد بروجردی»، «حسن باقری» و «مصطفی چمران» ساخته شده است.
در جشنواره چهل و دوم فیلم فجر، ۶ فیلم به طور مشخص به زندگی و زمانه مفاخر مهم فرهنگی ورزشی و همچنین شهدای گرانقدر جنگ تحمیلی پرداخته است:
پرویزخان
اولین ساخته «علی ثقفی»، ادای دین و یادبودی از مربی اسبق تیم ملی فوتیال ایران است که به جهت انضباط کاری و تعهد به معلم اخلاق معروف بود. فیلم پرویزخان داستانی فوتبالی_تاریخی دارد؛ پس از پیروزی انقلاب و در دهه ۱۳۶۰، نام «پرویز خان دهداری» با سرمربیگری تیم ملی فوتبال دوباره بر سر زبان‌ها افتاد. سال‌هایی که دهداری تیم ملی را برای حضور در بازی‌های آسیایی۱۹۸۶ سئول آماده کرد.
داستان اختلاف با ستاره‌های نامدار تیم ملی هم از اینجا شروع شد. وقتی تیم ملی از سئول باز می‌گشت نامه‌ای توسط ۱۴ بازیکن امضا شده بود که پس از رسیدن به فرودگاه مهرآباد، به بمب خبری تبدیل شد. استعفای ۱۴ بازیکن از حضور در تیم ملی جنجالی‌ترین رخداد فوتبالی دهه ۶۰ بود.
«پرویز خان» کامل‌ترین پرتره‌ای است که از یک شخصیت ورزشی در جشنواره فیلم فجر پخش شد با این وجود کاراکتر پرویز دهداری فقط با برخی اکسسوار از جمله قمقمه، کلاه و برخی رفتارهای کلیشه‌ای مانند قاعده‌مندی و نظم تصویر شده است که تا تبدیل شدن به یک شخصیت ماندگار سینمایی، فاصله زیادی داردبه استناد بازخوردهای اولیه از فیلم پرویزخان، این فیلم کامل‌ترین پرتره‌ای است که از یک شخصیت ورزشی در جشنواره امسال پخش شد. با این وجود، کاراکتر پرویز دهداری فقط با برخی اکسسوار از جمله قمقمه، کلاه و برخی رفتارهای کلیشه‌ای مانند قاعده‌مندی و نظم تصویر شده است که تا تبدیل شدن به یک شخصیت ماندگار سینمایی، فاصله زیادی دارد.
مجنون
بهترین فیلم جشنواره چهل و دوم فیلم فجر از نگاه داوران که حاصل تجربه اول «مهدی شاه‌محمدی» است. او با اینکه در سینمای داستانی تازه کار به حساب می‌آید، بیش از دو دهه است که در سینمای مستند تجربه ساخت فیلم در فضای جنگ و جبهه داشته است.
داستان فیلم «مجنون» درباره بخش کوتاهی از رشادت‌های «برادران شهید زین‌الدین» است. این فیلم برشی از حماسه آفرینی شهیدان مهدی و مجید زین‌الدین و رزم‌آوران لشگر ۱۷ علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) قم در جزیره مجنون و عملیات بزرگ خیبر را به تصویر می‌کشد.
با وجود اینکه سجاد بابایی برای نقش شهید زین الدین نامزد سیمرغ شد اما انتقادهای زیادی به بازی او در این فیلم شد و شخصیت‌پردازی او نیز با ایرادهایی در فیلمنامه مواجه بود؛ یکی از ساده‌ترین اشکالات شخصیت زین‌الدین شیوه راه‌رفتن و لنگیدن پای او بوده که در فیلم به طور کلی از آن چشم‌پوشی شده است.
آسمان غرب
دومین فیلم «محمد عسگری»، روایتی از جنگ ایران و عراق است که در این بین قهرمانی‌های شهید «علی‌اکبر شیروردی» نیز به تصویر کشیده می‌شود. پبش از این در سریال «سیمرغ» شاهد پرداخت به زندگی شهید شیرودی بودیم و فیلم آسمان غرب دومین پروژه نمایشی است که درباره این شهید ساخته می‌شود.
فیلم آسمان غرب رشادت، غیرت و میهن‌دوستی خلبان شهید «علی‌اکبر شیرودی» و دیگر هم‌رزمانش را در روزهای آغازین جنگ به تصویر می‌کشد. «محمد عسکری» سال گذشته با کارگردانی فیلم سینمایی «اتاقک گلی» در جشنواره حضور داشت.
شخصیت شهید شیرودی بیش از آنکه در فیلم آسمان غرب به مخاطب شناسانده شود در سریال سیمرغ به تماشاگران معرفی شد. رفت و برگشت‌های زیاد و عدم تمرکز روی جزئیات شخصیتی این شهید از شاخص‌ترین ایرادهای شخصیت‌پردازی فیلم است. آسمان غرب بیشتر برای شناساندن توانایی‌های هوایی ارتش جمهوری اسلامی است و به جز غیرت و برخی رشادت‌های به ظاهر کلیشه‌ای، پرداخت عمیقی از این شهید در فیلم نمی‌شود.
پروین
«پروین» ساخته محمدرضا ورزی است که بیشتر به دلیل سریال‌های تاریخی در صداو سیما شناخته می‌شود. نشان دادن چهره‌هایی مانند «ملک الشعرای بهار» و «دهخدا» در این فیلم از جمله نکات جالب توجه آن به شمار می‌رود.
آن گونه که از نام فیلم پیداست فیلم «معجزه پروین» یا در جدیدترین تغییر، فیلم «پروین» درباره زندگی پروین اعتصامی شاعر نامدار معاصر است که زندگی او از دوران جوانی تا لحظه درگذشتش سرشار از اتفاقات است. گروه سازنده معجزه پروین تصمیم گرفتند اسم فیلم را به پروین تغییر دهند.
در فیلم پروین فقط به بیوگرافی او بسنده شده و به جز گریم و شباهت ظاهری «مارال بنی آدم» به پروین، شخصیت‌پردازی خاصی در این فیلم وجود نداردشخصیت پروین اعتصامی از نظر شاعر و درونی‌بودن رفتارها، کاراکتر سختی برای سینمایی شدن است؛ بر این اساس «محمدرضا ورزی» نیز فقط به یک بیوگرافی ویکی‌پدیایی از او بسنده کرده و به جز گریم و شباهت ظاهری «مارال بنی‌آدم» به پروین اعتصامی، شخصیت‌پردازی خاصی در این فیلم وجود نداشته است.
احمد
فیلم سینمایی «احمد» روایتی از ساعات اولیه پس از زلزله بم است که به این بهانه رشادت و مدیریت جهادی شهید «احمد کاظمی» در آن به تصویر درآمده است. فیلم احمد از نظر طراحی صحنه و لباس و گریم شخصیت‌ها از جمله آثار ممتاز جشنواره چهل و دوم فیلم فجر بود.
فیلم احمد برای اولین بار قصه‌ای ناگفته از ۱۸ ساعت ابتدایی حادثه تراژیک زلزله بم و اقدامی قهرمانانه در این ساعات پُرالتهاب را همزمان با بیستمین سالگرد این اتفاق روایت می‌کند؛ یادی از رشادت‌های شهید احمد کاظمی در زلزله بم. خلاصه داستان رسمی فیلم این است: «ساعتی پس از زلزله، احمد کاظمی وارد فرودگاه بم می‌شود…»
فیلم احمد بیش از آنکه با هدف پرداخت شخصیت احمد کاظمی باشد در جهت تخریب دولت وقت است. سیاست‌زدگی، آفت اصلی فیلم احمد است و این ضعف در شخصیت‌پردازی بازیگر توانایی همچون «تینو صالحی» نیز به چشم می‌آید. احمد از جمله فیلم‌های هدر رفته امسال جشنواره به دلیل هزینه و سوژه بود.
صبح اعدام
روایتی متفاوت از ساعات آخر زندگی و اعدام «طیب حاج رضایی» که تجربه‌ای متفاوت از «بهروز افخمی» در مقام نویسنده و کارگردان بود. این فیلم موفق به نامزدی در رشته بهترین فیلمنامه و کسب سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد و بهترین کارگردانی جشنواره چهل و دوم فیلم فجر شد.
در فیلم اعدام، «بهروز افخمی» به سراغ کلیشه‌های پیرامونی شخصیت «طیب حاج رضایی» از جمله قصه بیوگرافیک او نرفته است
فیلم صبح اعدام برشی از لحظات پایانی زندگی «طیب حاج رضایی و اسماعیل رضایی» است که در پی قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ محکوم به اعدام شدند. داستان این فیلم در فاصله زمانی ۵ تا ۶:۳۰ صبح این روز روایت می‌شود. پیرنگ اصلی این داستان اعتراضی و سیاسی، اقتباسی از گزارش واقعی خبرنگار روزنامه کیهان از مراسم تیرباران این دو شخصیت است که بهروز افخمی پس از سال‌ها تحقیق و پژوهش آن را به فیلمنامه «صبح اعدام» تبدیل کرده است.
با وجود اینکه شخصیت طیب حاج رضایی در چند ساعت قبل از اعدام او تصویر شده اما بهروز افخمی به سراغ کلیشه‌های پیرامونی این شخصیت از جمله قصه بیوگرافیک او نرفته است. بازیگر اول و دوم این فیلم نامزد سیمرغ و بازیگر نقش اسماعیل یعنی «ارسطو خوش رزم» برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر شد تا بتوان به استناد داوری جشنواره فیلم فجر، دو شخصیت اسماعیل و طیب حاج رضایی را از بهترین کاراکترهای فیلم‌های پرتره جشنواره امسال نامید.
جمع‌بندی
۱. مساله اصلی فیلم‌های پرتره و بیوگرافیک در ایران و جهان این است که جذابیت سوژه و شخصیت اصلی به پرداخت آن می‌چربد. این رویکرد هم در میان سازندگان و هم مخاطبان به وضوح قابل دریافت است که به طور مثال یک فیلم صرف اینکه به زندگی فلان شخصیت محبوب و مشهور پرداخته، فیلم خوب و جذابی است و همواره سازندگان این فیلم‌ها زیر سایه شخصیت و سوژه کارهایشان پنهان می‌شوند.
۲. بررسی ارگانی فیلم‌های پرتره امسال جشنواره فیلم فجر نشان می‌دهد که سازمان هنری اوج همچنین پیشتاز است و دو فیلم پرتره مهم جشنواره چهل و دوم یعنی پرویزخان و مجنون متعلق به این سازمان هستند. فارابی(آسمان غرب، پروین، صبح اعدام)، شهرداری (احمد) دیگر ارگان‌های فرهنگی هنری بودند که در ساخت فیلم‌های پرتره و بیوگرافیک مشارکت داشتند که درباره کیفیت خروجی آنها حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد.
۳. با وجود هزینه زیادی که صرف ساخت فیلم‌های جنگی و پرتره شهدا از جمله «مجنون و آسمان غرب» شده است و بازخوردهایی که در جشنواره فجر و احتمالا اکران مردمی به وجود می‌آید، لزوم بازنگری به شیوه پرداخت اسطوره‌های دافع مقدسی و واگذاری این پروژه‌ها به افراد مسلط‌تر و متخصص‌تر به شدت احساس می‌شود.
به نظر می‌رسد نوع ورود به زندگی و پرتره شهدا باید با پرداخت گیراتر و عمیق‌تری صورت گیرد؛ برای نمونه در بسیاری از این آثار فرقی میان عملیات نظامی در دوران دفاع مقدس و اشخاص در نظر گرفته نمی‌شود برای مثال در فیلم «مجنون» مشخص نمی‌شود سازندگان قصد روایت «عملیات خیبر» را داشتند یا شخصیت «شهید زین‌الدین»؟
نظر شما