آب، بستر تعامل صلح و دوستی/از فرصت‌ها برای حقابه هامون استفاده کنیم

گروه جامعه ایرنا- آب، کلمه ای ۲ حرفی که تمام آبادانی و زندگی در آن خلاصه می شود، اگر نباشد زندگی نخواهد بود، همین ۲ حرف نشان می دهد که بودن یا نبودن آب تا چه اندازه می تواند بر چرخه حیات و زندگی انسان ها بر روی کره زمین تاثیر بگذارد، چه تمدن ها به علت از بین رفتن منابع آبی نابود شدند و در مقابل چه تمدن ها به علت بودن منابع آبی فراوان شکل گرفتند، اما این روزها منابع آبی در دنیا دچار چالش شده و کم آبی به معضلی برای بخشی از جوامع انسانی تبدیل شده است.

آمارها نشان می دهد که بیش از ۷۰۰ میلیون نفر در جهان به آب تمیز و بهداشتی دسترسی ندارند، این کمبود آب به شدت نگران کننده است زیرا آب جزء نیازهای اصلی انسان هاست و کشورهای مختلف باید برای این موضوع چاره ای بیاندیشند، با توجه به اهمیت موضوع، در سال ۱۹۹۲ در کنفرانسی محیط زیستی موضوع آب و اینکه یک روز به نام روز آب نامگذاری شود مطرح شد، در ماه دسامبر همان سال، اعلام کردند که بیست و دوم ماه مارس هر سال، روز جهانی آب نامگذاری شده است، این روز به عنوان روزی برای افزایش آگاهی درباره مشکلات آب در تمام جهان تعیین شد و همه کشورها باید متحد شوند تا کمک کنند همه افراد به آب تمیز آشامیدنی دسترسی داشته باشند.

بعد از آن در ماه مارس سال ۱۹۹۳، اولین مراسم روز جهانی آب برگزار شد و به این ترتیب هر سال در ۲۲ مارس برابر با سوم فروردین ماه روز جهانی آب گرامی داشته می شود، در واقع سازمان ملل تصمیم گرفت که این روز جهانی را نامگذاری کند تا با بحران کمبود آب در تمام جهان مبارزه شود، هر سال هم بنا به شرایط دنیا، شعاری برای این روز تعیین می شود که شعار امسال آب بستر تعامل؛ صلح و دوستی در نظر گرفته شده است.

«آب بستر تعامل؛ صلح و دوستی»

یک کارشناس منابع آب درباره شعار امسال روز جهانی آب به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: هر سال سوم فروردین برابر با ۲۲ مارس از طرف جامعه جهانی به عنوان روز جهانی آب نامگذاری شده و متناسب با شرایطی که هر سال بر دنیا حاکم است کارشناسان شعاری را برای این روز تعیین می کنند تا همه مردم با رعایت آن به ایجاد شرایط بهتر برای زندگی بهتر کمک کنند، امسال هم شعار این روز « آب بستر تعامل؛ صلح و دوستی » تعیین شده است.

یوسف خلج امیرحسینی افزود: شعار قشنگی است اما متاسفانه باید گفت که به رغم این شعارهای زیبا وقتی موضوعات جهانی را بررسی می کنیم و به مشکلات کشورها و حتی داخل سرزمین ها نگاه می کنیم می بینیم این موضوع همان در قالب یک شعار قشنگ باقی مانده است یعنی ما می گوییم آب را به عنوان بستر تعامل، صلح و دوستی در نظر بگیریم در حالی که داده ها، شنیده ها، اطلاعات و اخباری که از گوشه و کنار دنیا به گوش می رسد نشان می دهد که اینطور نیست، برای قطره قطره این آب جمعیت های بزرگ، اجتماعات بزرگ، دولت ها و اقوام زیادی درگیر چالش های جدی هستند، به قول کارشناسان علم هیدروپلتیک با توجه به شرایطی که هر منطقه دارد آب عاملی برای همکاری، چالش، منازعه، جنگ و درگیری در سراسر دنیا شده است.

وی اظهار داشت: حالا اگر بخواهیم این موضوع را به کشور خودمان تعمیم دهیم نمونه بارز آن حقابه هیرمند و وضعیت تالاب هامون است که چند سالیست با همسایه شرقی خود یعنی افغانستان مواجه هستیم و آن بحث رودخانه مرزی هیرمند و حقابه تالاب هامون است.

وی ادامه داد: هیرمند یک رودخانه فرامرزی نامگذاری شده و در سال ۱۳۵۱ بین دو کشور ایران و افغانستان معاهده‌ای به نام معاهده ۱۳۵۱ امضا شد و سال بعد به تصویب مجالس دو کشور رسید، به رغم تمام فراز و نشیبی که داشته، اما هنوز به نظر می رسد نتیجه چندانی حداقل برای ما نداشته است، در واقع این از همان توطئه هایی است که دولت های استعماری برای کشورهای جهان سوم ایجاد کردند یعنی وقتی انگلستان می خواست سد حائلی را برای حفظ منافع خود یعنی کشور هندوستان و دستیابی شوروی به آبهای گرم دریای عمان ایجاد کند، افغانستان را دستمایه می کند و سال ۱۸۵۷ طبق معاهده پاریس هرات و بخش اعظمی از افغانستان را از ما جدا می کند از آن زمان در منطقه تخم فتنه می کارد یعنی یک رودخانه ای که سالیان سال بین مردم دو کشور که خودشان را عضو یک مجموعه می دانستند قوم و خویش و وابسته به یک ملیت در قالب اقوام مختلف بودند و با صلح و دوستی از آب این رودخانه استفاده می کردند، حالا کنترل آب را دست دو دولت سپرد و از آن موقع می بینیم که مناقشه ایران با افغانستان بر سر چگونگی استفاده از آب هیرمند عاملی برای درگیری، منازعه، کشمکش و گفت و گوهای طولانی مدت می شود.

خلج افزود: از طرفی خشکسالی و کم آبی هم این مساله را تشدید می کند، در دوره های مختلف می بینیم که ۱۳ حکمیت و قضاوت بین ایران و افغانستان برای نحوه توزیع و برداشت آب رودخانه هیرمند برای طرفین طرح می شود که در نهایت آنهم با دخالت بازیگر سوم با رویکرد سیاسی و در نظر گرفتن منافع خودش نه ملت دو کشور، ایران و افغانستان را تحت فشار قرار می دهد تا معاهده ۱۳۵۱ امضا شود یعنی روزگاری که ایران قبول نمی کرد حتی زیر بار ۵۰ - ۵۰ برای این آب برود همچنین افغانستان هم به علت مسائل دیگری قبول نمی کرد؛ اما زمان محمد رضا پهلوی با فشاری که امریکا آورد، ایران زیر چنین معاهده ای را امضا کرد معاهده ای که بر اساس آن ناجونمردانه حق و حقوق ایران ضایع شد.

وی اظهار داشت: طبق این معاهده یک دهم آب به ایران داده می شد، یعنی آورد متوسط آب رودخانه هیرمند در سال های مختلف بین ۹ تا ۱۲ میلیارد متر مکعب است حالا اگر به طور متوسط ۸ یا ۹ میلیارد متر مکعب آب در نظر بگیریم حجم بسیار زیادی سهم ایران می شد، در حالیکه از این میزان فقط ۸۲۰ میلیون متر به عنوان حقابه به ایران رسید یعنی کمتر از یک دهم این حجم آب که البته همین مقدار هم چند سالیست به ایران نمی رسد.

این کارشناس منابع آبی گفت: متاسفانه طرف مقابل در طول زمان هر وقت توانست مفاد این معاهده را نقض کرد و نادیده گرفت، آنها یک تعهد ۸۲۰ میلیون متر مکعبی در سال به ما دارند اما طی یک تا دو سال گذشته کمتر از ۴۰ میلیون متر مکعب آب به ما دادند به رغم اینکه داده ها نشان می دهد پشت سد آنها آب وجود دارد از طرفی هم افزایش سطح زیر کشت هم مشخص است که آب هست، اما به بهانه اینکه دچار خشکسالی های شدید هستند و آب وجود ندارد به ما آب نمی دهند و این باعث شد امروز مردم سیستان دچار معضل جدی شوند و این با شعاری که برای روز جهانی آب در نظر گرفتند، مغایرت دارد.

تا زمانی که ساختمان سد کمال خان اصلاح نشود آبی به سمت سیستان سرازیر نخواهد شد و تمام سیلاب به سمت گودزره که دشتی لم یزرع است هدایت می شودوی افزود: طبق ماده ۵ معاهده ۱۳۵۱، هیچ کدام از طرفین حق ندارند کاری کنند که لطمه ای به حقابه طرف مقابل وارد شود اما با این وجود افغانستان سد کمال خان را احداث کرد، قبل از اینکه این سد احداث شود افغانستان کنترلی بر سیلاب ها نداشت و آب سیلاب ها به ایران می آمد اما الان این سد را ساختند که عملا یک بند انحرافی شده است و سیلاب ها پشت آن جمع می شود، از طرفی هم در طراحی سد آمدند سرریز سد را که تقریبا ۱۰ متر پایین تر از تاج اصلی سد است، به سمت گودزره طراحی کردند و با این کار مسیر تاریخی حرکت رودخانه که سالها در جریان بود را تغییر دادند، در واقع آب از هیرمند وارد شاخه رودخانه پری و بعد از آن وارد ایران می شد اما اکنون کاری کردند که وقتی آب سرریز می شود دیگر به ایران نمی آید بلکه به سمت گودزره که یک شوره زار لم یزرع است هدایت و در نهایت تبخیر می شود. در واقع در این شرایط کم آبی، حدود ۲ میلیارد متر مکعب آب به سمت گودزره منحرف شد و این با شعار صلح و دوستی که برای امسال در نظر گرفتند، همخوانی ندارد.

خلج تاکید کرد: تا زمانی که ساختمان سد کمال خان اصلاح نشود روزگار ما همین خواهد بود یعنی آبی به سمت سیستان نمی بینیم، دریچه های سد کمال خان طوری طراحی شده که حتی اگر افغانستان بخواهد طبق جدول پیوست معاهده ۱۳۵۱ هیرمند، این آب را به ما بدهد؛ دریچه های تخلیه کننده سد این توان را ندارند که آن حجم آب را به سمت ما هدایت کنند، نکته بعدی بحث تاج سد است در واقع بخش اعظمی از آب مورد نیاز ما در سالیان گذشته که سد کمال خان نبود از طریق سیلاب ها تامین می شد حالا دیگر سیلابی هم جاری نمی شود تا بخشی از حقابه خود را احیا کنیم هر چه سیل هم بیاید پشت سد می ماند و سرریز آن هم به سمت گودزره می رود و تبخیر می شود.

وی تصریح کرد: البته سد حجم چندانی ندارد و فقط ۵۲ میلیون متر مکعب است اما همان میزان آب سیلاب هم به سمت گودزره می رود این نشان می دهد این سد با یک برنامه و هدف خاصی طراحی و اجرا شده است البته بارها در مذاکرات این مساله مطرح شد اما طرف مقابل زیر بار نمی رود؛ بنابراین تا ساختمان سد اصلاح نشود متاسفانه سیستان روزگارش همین خواهد بود و حتما شرایط بدتر هم می شود.

آیا سازمان‌های بین‌المللی می‌توانند کاری کنند؟

وی در پاسخ به اینکه آیا سازمان های بین المللی می توانند کاری کنند؟ گفت: سازمان های بین المللی زمانی می توانند کاری انجام دهند که طرفین عضو معاهده یا کنوانسیون مشترکی باشند، در بحث های حقوقی یک اصل به عنوان اصل رضایت وجود دارد که می گوید نتیجه زمانی حاصل می شود که هر دو طرف معاهده ای را امضا کرده باشند حالا معاهده ای که می توانند بر اساس آن این شرایط را پیگیری کنند کنوانسیون ۱۹۹۷ هلسینکی یا قواعد حاکم بر رودخانه های فرامرزی غیر قابل کشتیرانی است که شامل آب های شیرین و رودخانه های مرزی می شود اما از آنجایی که ایران آنرا امضا نکرده و افغانستان هم عضو این معاهده نیست؛ نمی توان پیگیری جدی را از جانب مجامع بین المللی انتظار داشت مگر اینکه از طریقی به بهانه کنوانسیون تنوع زیستی که دو کشور عضو آن هستند؛ ورود کنند.

این کارشناس منابع آب تاکید کرد: نکته مهم دیگری که وجود دارد این است که گرفتن حقابه تا چه اندازه برای دولتمردان ما جدی است و اولویت چندم آنهاست، می توان با استفاده از فرصت های پیش آمده مانند بحث سرمایه گذاری افغانستان در چابهار ، به نفع خود استفاده کرد، باید همه ابزار خودمان را جمع کنیم تا بتوانیم حقابه را بگیریم یعنی می توانیم در این بده و بستان ها حق خودمان را هم بگیریم.

وی تصریح کرد: طبق منشور سازمان ملل هر موضوعی که صلح جهانی و امنیت مردم را به خطر بیندازد، سازمان ملل می تواند ورود کند، همه کشورها هم آنرا امضا کردند اما تا ما به آن مرحله برسیم خیلی زمان می برد، البته وزارت نیرو پیگیری می کند اما تصمیم‌گیر نهایی وزارت نیرو نیست.

خلج تاکید کرد: مساله ای که در این شرایط می تواند راهگشا باشد؛ منسجم عمل کردن اجزای مختلف دولت است، ما یک مشکل جدی که داریم این است که اجزای همه دولت ها جزیره ای عمل می کنند، مثلا بخش آب و برق نمی توانند با هم هماهنگ شوند و منسجم عمل کنند هر بخش کار خودش را می کند در حالی که در شرایط کنونی باید کنار هم و منسجم پیش رویم تا مشکل تالاب هامون و مردم سیستان و بلوچستان برطرف شود.

9014