اُبهت نظامی ایران باستان در قاب قلعه «جلال الدین»

به گزارش ایرنا، قلعه جلال الدین شهرستان گرمه، بنایی ساخته شده در سده های ۶ و هفتم هجری است، این سازه که با سنگ و ساروج و بر بلندای کوه ساخته شده بر اطراف مشرف است و با معماری زیبایی که دارد مسافران را تا صدها سال گذشته با خود همراه می کند.

قلعه جلال الدین در حد فاصل جاده گرمه به جاجرم واقع است، کاربری این قلعه نظامی بوده و برای اهداف نظامی و به احتمال زیاد برای امنیت راه ها ایجاد شده است.

اکنون که غبار گذر زمان بر چهره این بنای پیر اما باشکوه نشسته هنوز هم در بالای تپه خودنمایی می کند، این بنا همچون افسری سالخورده، راوی تاریخ نظامی ایران پس از اسلام است و اکنون در نوروز امسال مهیا شده تا مسافران و گردشگران را پذیرایی کند.

قلعه جلال الدین راوی داستان ها و روایت ها از آمادگی های ایران برای مقابله با ناامنی ها و اقدامات نظامی است، بنایی در منطقه کویری که با داشتن دیوارهای ستبر و مستحکم و ارتفاع برج و باروها، قلعه جلال الدین را به دژی نفوذ ناپذیر تبدیل کرده است.

قلعه جلال‌الدین از سنگ و آجر و گچ ساخته شده است، این قلعه با پلانی ۶ گوش، دارای ۶ برج مدور در اطراف است و در ورودی آن در ضلع جنوبی قرار دارد که در گذشته عمارتی نیز بالای در ورودی قرار داشت.

این قلعه در داخل دارای چهار اتاق است که در میان برج‌ها ساخته شده است در بدنه دیوارهای داخلی خمره‌هایی وجود دارد که برای جمع‌آوری آب و آذوقه ایجاد شده‌ است.

در ضلع جنوبی و سمت راست در ورودی این قلعه راه پله‌ای برای دسترسی به برج‌های نگهبانی قرار دارد و روزنه‌هایی در تمام طول دیوارهای اطراف و برج‌ها نیز ایجاد شده‌است.

در پایین و ضلع جنوب غربی قلعه چشمه آب شیرینی وجود دارد که آن نیز موسوم به جلال‌الدین است.

آب آن به طرف جنوب شرق و به طرف جاجرم جریان دارد، وجود این چشمه پر آب در دل کویر و در پای تپه این قلعه می تواند یکی از مهم ترین دلایل بنای قلعه در این مکان باشد، از دیگر دلایل بنای این قلعه در این مکان می توان به موقعیت راهبردی و مشرف بودن آن بر سراسر منطقه اشاره کرد.

عمده مصالح این قلعه از سنگ و ملاط ساروج و در بعضی نقاط از آجر است و ارتفاع برج‌ها و دیوارهای آن حدود ۱۲ متر است.

قلعه جلال الدین مشابه قلعه های نظامی اسماعیلیان و نمونه ای از قلعه الموت است که گفته می شود جلال الدین حسن نو مسلمان از فرقه اسماعیلیه در این قلعه زندگی می کرده و برای پناه گرفتن از دست دشمنان طراحی شده است.

موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم سبب شد تا اهمیت راهبردی قلعه دو چندان باشد.

معماری قلعه جلال الدین

قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری در نوع خود کم نظیر است و باروی آن در تراز پایین و تا ارتفاع پنج متری نزدیک به سه متر ضخامت دارد و در کف برج ها و راهرو های تراز فوقانی باروی قلعه خمره های بزرگی کار گذاشته شده که در مواقع نیاز آب یا آذوقه مورد نیاز را تامین می کرده است.

هر یک از این خمره ها نزدیک به ۱۵۰ لیتر حجم دارند و با در نظر گرفتن مجموع ۱۲۸ خمره موجود در فضاهای مختلف برآورد می شود در این ظروف حدود ۱۹ هزار لیتر یا ۲۰ تن مایع یا غله ذخیره می شده است.

چاهی به قطر حدود سه متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده است که شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دائمی را فراهم می کرده است و با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بوده است.

قلعه دارای ۶ برج است که چهار برج آن 2 طبقه که طبقه پایین برای استراحت نگهبان ها و طبقه بالا برای دیده بانی استفاده می شده و دو برج دیگر سه طبقه هستند که طبقه اول برای استطبل طبقه دوم استراحت نگهبانان و طبقه سوم برای دیده بانی بوده است.

طبقه دوم این دو برج از طریق راهرویی به هم متصل می شود که با تیرکش هایی نور آن تامین می شود.

قلعه جلال الدین در بین عوام مردم منتسب به جلال الدین خوارزمشاه است که احتمال آن بسیار کم است و همان گونه که اشاره شد بیشتر این قلعه ها در زمان اسماعیلیان ساخته شده و تاریخدانان آن را به جلال الدین حسن نو مسلمان منتسب می کنند.

تبدیل قلعه به موزه ای برای معرفی شخصیت ها

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با هدف احیای قلعه جلال الدین به عنوان موزه از سال ۸۶، مطالعه و مرمت این بنا را به طور متمرکز آغاز کرد و در خرداد سال ۱۳۹۰ این بنا با عنوان موزه معرفی شخصیت های جلال الدین شهیر تاریخ ایران با تاکید بر شخصیت جلال الدین خوارزمشاه افتتاح شد.

این قلعه به «قلعه جلال الدین» معروف است، اما نمی توان آن را به یقین به هیچ کدام از شخصیت های معروف جلال الدین در تاریخ ایران منسوب کرد.

در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیت های معروف جلال الدین در قالب تابلو هایی به بازدیدکننده معرفی شده است.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد این موزه-قلعه که آن را از نظر محتوایی از نمونه های مشابه خود متمایز ساخته شیوه پرده خوانی و نقالی در آن است که نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است.

در این نمایش، داستان تصویری نقش شده بر پرده های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می شود که در آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصایب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو می شود. برج های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده ای با داستانی جداگانه نصب شده است.

از ویژگی های منحصر به فرد این موزه استفاده از سامانه دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هر کدام از برج ها به صورت جداگانه است.

سایر قسمت های نمایشی موزه در مسیرهای بازدید قرارگرفته که این ویژگی به بازدید امکان می دهد تا ضمن حرکت در مسیر و مرتفع ترین قسمت های قلعه، با ویژگی های معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره های تاریخی کار گذاشته شده در دل دیوارهای قلعه و در نهایت شیوه های تدافعی قلعه های تاریخی از نزدیک آشنا شود.

از جمله امکانات این موزه که برای رفاه حال مسافران آماده شده سرویس بهداشتی، پارکینگ و سفره خانه سنتی در کنار چشمه زیبای جلال الدین است.

طرح گردشگری قلعه جلال الدین در دهه فجر سال ۹۱به بهره برداری رسید. اجرای این طرح گردشگری شامل آبرسانی، نورپردازی، ساخت سرویس بهداشتی، ساختمان نگهبانی و توقفگاه خودرو در مجاورت موزه قلعه جلال الدین است.

با مرمت قلعه جلال الدین و تبدیل فضای آن به موزه، برای رفاه گردشگران در بازدید از این اثر تاریخی، اجرای طرح گردشگری مزبور اجرا شد.

این اثر تاریخی در سوم بهمن سال ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۷۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.