اعتبار پول تو جیبی

نفقه به مجموع هزینه‌های روزمره و عادی گفته می‌شود که برای ادامه حیات معقول نیاز است. به عبارت دیگر هزینه‌هایی همچون مسکن، خوراک و پوشاک، هزینه‌های آموزشی، درمانی و بهداشتی و کلیه هزینه‌هایی که برای ادامه زندگی در شرایط سلامت بدنی، روحی و روانی لازم باشد را شامل می‌شود.

اما هزینه‌های زندگی را چه شخصی باید پرداخت نماید و نحوه پرداخت آن‌ها چگونه است؟ به صورت کلی باید بدانید که پرداخت نفقه زوجه و فرزندان، مطابق با قانون ایران، به عهده پدر قرار دارد. اما این حکم کلی، نکات متعدد بسیاری دارد که در این نوشته به آن‌ها پرداخته خواهد شد.

منظور از نفقه فرزندان چیست؟

حقوق خانواده از 4 بخش اصلی و کلی تشکیل شده است. به نحوی که با ازدواج و ایجاد رابطه زناشویی حقوق خانواده ایجاد می‌شود، در طول زندگی مشترک موضوع حضانت و نفقه را به همراه دارد و در نهایت با خاتمه رابطه زناشویی، مصادیق حقوق خانواده نیز پایان می‌یابد.

از بین 4 گروه یاد شده از حقوق خانواده، تنها بخشی که ویژگی مالی داشته و در واقع از جمله حقوق مالی محسوب می‌گردد، موضوع نفقه است. جالب است که بدانید که به موضوع نفقه در موارد متعددی از قانون مدنی پرداخته شده است، همچنان که در برخی دیگر از قوانین همچون قانون حمایت خانواده و قانون امور حسبی نیز به آن اشاره‌هایی شده است.

نفقه‌ای که در قانون مدنی اشاره شده است، به دو گروه کلی نفقه زوجه و نفقه اقارب بازمی‌گردد. مصادیق نفقه را تنها در ماده 1107 قانون مدنی مشاهده می‌کنیم که به عنوان نفقه زوجه چنین بیان شده بود که

نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضاء.

این ماده که مصوب سال 1314 بود، در سال 1381 اصلاح شد و به این طریق در آمد:

نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن‌، البسه‌، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض‌.

همانگونه که مشاهده می‌شود، مصادیقی که برای نفقه قید شده است تغییری نداشته و آنچه که برای ادامه حیات طبیعی ضروری است، اعم از مسکن، اغذیه و هزینه‌های بهداشتی و درمانی را شامل می‌شود و در انتها نیز قید شده است که اولا به صورت متعارف باید این نیازها تامین گردد و ثانیا با توجه به عادت زوجه باید باشد.

حال باید بدانید که با وجودی که مصادیق نفقه فرزندان اشاره نشده است، اما از همین ماده استفاده می‌شود و حداقل مواردی که به عنوان نفقه باید برای فرزندان تامین گردد، شامل تامین نیازهای حیاتی همچون مسکن مناسب، اغذیه و البسه مناسب، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و نیز هزینه‌های تحصیلی طفل است.

ماده 1204 قانون مدنی نیز مشمول همین توضیح است به نحوی که بیان شده که:

نفقه اقارب عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت بقدر رفع حاجت با در نظر گرفتن درجه استطاعت منفق.

پس توانایی مالی منفق، یعنی کسی که پرداخت نفقه به عنوان وظیفه قانونی یا طبیعی وی در نظر گرفته می‌شود برای تعیین مصادیق نفقه حائز اهمیت است.

نفقه فرزندان توسط چه شخصی پرداخت می‌شود؟

کتاب نهم از قانون مدنی، تحت عنوان در خانواده و در فصل اول خود که به موضوع الزام به انفاق اختصاص داده شده است، موضوع نفقه، ترتیب پرداخت، کیفیت آن و نیز محتوای نفقه را بیان کرده است. در ماده 1196 از فصل مذکور از قانون مدنی، ذکر شده است که در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگر هستند.

اما در ماده 1199 اشاره شده است که نفقه فرزندان به عهده پدر ایشان است. البته در ادامه ماده قید شده است که وظیفه انفاق پدر تا زمان حیات وی ادامه خواهد داشت و در صورتی که پدر فوت نمایند، وظیفه پرداخت نفقه فرزندان به اجداد پدری طفل منتقل خواهد شد. به نحوی که پدربزرگ پدری نسبت به جد پدری در اولویت قرار دارد، اما اگر هر کدام در قید حیات نبود، دیگری جانشین وی خواهد شد.

اما در صورتی که نه تنها پدر بلکه هیچ یک از اجداد پدری نیز در قید حیات نباشند، نوبت پرداخت نفقه به مادر طفل می‌رسد، اگر مادر نیز در قید حیات نبود و یا آنکه تمکن مالی لازم جهت پرداخت نفقه فرزندان را نداشت، نوبت به جد مادری طفل می‌رسد. به نحوی که پدر بزرگ مادری بر جد مادری اولویت خواهد داشت.

همچنین در این ماده اشاره شده است که اگر چند نفر از اجداد طفل که از نظر درجه نزدیکی به طفل در یک درجه قرار دارند در قید حیات باشند، نفقه طفل به نحو مساوی بین ایشان تقسیم می‌گردد.

همانگونه که مشاهده می‌شود پرداخت نفقه فرزندان به عنوان یک وظیفه قانونی در ابتدای امر به عهده پدر ایشان قرار دارد، لیکن پدر تنها در صورت استمرار شرایط قانونی است که باید این وظیفه را ادامه دهد. شرایط قانونی می‌تواند رسیدن طفل به سن یا وضعیت خاصی باشد و یا می‌توان شرایط پدر اعم از حیات یا وضعیت تمکن مالی وی باشد.

در بند بعدی اشاره خواهیم کرد که پرد تا چه زمانی باید از عهده پرداخت نفقه فرزندان خود برآید و چه زمانی نوبت به دیگری می‌رسد تا این وظیفه را ادامه دهد.

نفقه فرزندان توسط پدر تا چه سنی پرداخت می‌گردد؟

باید ذکر کنیم که در قانون سن مشخصی برای تعیین مدت زمان پرداخت نفقه به فرزندان مقرر نشده است. با این حال با توجه به ماده 1197 از قانون مدنی که بیان داشته نفقه به کسی تعلق می‌گیرد که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسائل معیشت خود را فراهم سازد، به عنوان یک حکم کلی به دست می‌آید که پرداخت نفقه فرزندان تا زمان اشتغال ایشان ادامه خواهد داشت.

با این حال باید بدانید که مطابق با رویه موجود، بین پرداخت نفقه فرزندان دختر و فرزند پسر تفاوت قائل شده‌اند. به نحوی که برای پرداخت نفقه فرزند دختر، بیان می‌گردد، نفقه مادامی که دختر مجرد است باید توسط پدر به وی پرداخت گردد.

شاید بتوان دلیل این حکم را به لزوم پرداخت نفقه زوجه توسط همسر نسبت داد. در نظر داشته باشیم که در حقوق ایران هیچکس الزامی به اشتغال ندارد، با این حال پرداخت هزینه‌های زندگی که در قالب نفقه معرفی می‌گردد، برای زوجه به عهده همسر وی قرار گرفته است و برای فرزندان به عهده پدر ایشان.

به همین سبب نیز به عنوان یک حکم استنباطی، به نظر می‌رسد که پرداخت نفقه دختران مادامی که ازدواج نکرده باشند به عهده پدر ایشان است و پس از ازدواج نیز به عهده همسر آن‌ها خواهد بود.

اما نمی‌توان همین حکم را برای فرزندان پسر نیز نسبت داد. در واقع فرزند پسر یک وظیفه بالقوه برای اشتغال و درآمدزایی به عهده دارد، به همین سبب است که پرداخت نفقه همسر و فرزندان آینده به عهده وی نهاده شده است.

به همین دلیل نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که پرداخت نفقه فرزندان پسر نیز تا زمان ازدواج به عهده پدر ایشان باشد. بلکه به عنوان یک رویه و حکمی استنباطی، در نظر گرفته می‌شود که نفقه فرزند پسر مادامی که در حال تحصیل است با پدر یا دیگر اقربای نسبی وی بوده و پس از خاتمه تحصیلات و یا در صورت ترک تحصیل، راسا به عهده وی باشد.

البته در نظر داشته باشیم که نگهداری و مراقبت از صغار، مجانین و نیز اشخاصی که به واسطه سفاهت عقل معاش ندارند، با دیگران است. به نحوی که برای صغار، یعنی شخصی که به سن رشد نرسیده است، والدین وی و به خصوص پدر یا ولی خاص وظیفه مراقبت و نگهداری از طفل را به عهده دارد.

پس تامین هزینه‌ها و پرداخت نفقه اطفال مادامی که به سن رشد، یعنی 18 سال تمام شمسی نرسیده‌اند، قطعا به عهده پدر و در صورت فوت پدر به عهده اقربای نسبی طفل است، اما آنچه که محل سوال است به پس از 18 سالگی طفل مربوط است.

و آنچه که در تمایز بین فرزند دختر و فرزند پسر ذکر کردیم نیز به پس از 18 سالگی ایشان بازمی‌گردد. به عبارت دیگر فرزندان پس از آن که به سن 18 سال تمام شمسی رسیدند، برای استحقاق نفقه با توجه به جنسیت آن‌ها تعیین تکلیف می‌گردد.

به نحوی که فرزند دختر مادامی که ازدواج نکرده باشد، پرداخت نفقه وی به عهده پدر خواهد بود اما فرزند پسر تا زمانی که در حال تحصیل باشد، از حیث دریافت نفقه از پدر، مستحق است.

طبیعتا چنانچه سلامت و تمامیت عقلانی فرزندان محل شک یا تردید باشد، به نحوی که فرزند مجنون و یا سفیه باشد، پرداخت نفقه وی توسط پدر حتی پس از 18 سالگی نیز ادامه پیدا خواهد کرد، لیکن نه از باب ولایت خاص، بلکه به عنوان قیم طفل. اما چنانچه وضعیت تاهل طفل تغییر پیدا کند، با توجه به اینکه قیم چه شخصی تعیین گردد، وظیفه پرداخت نفقه نیز تغییر خواهد داشت.

در مطالبه نفقه فرزندان از پدر باید به چه نکاتی توجه داشت؟

همانطور که دانستیم پرداخت نفقه فرزندان به عهده پدر است. این وظیفه که قطعا تا سن رشد فرزندان یعنی 18 سال تمام شمسی ادامه پیدا می‌کرد، برای فرزند دختر تا زمان ازدواج وی نیز امتداد داشت اما فرزند پسر تنها مادامی که در حال تحصیل بود، از بابت دریافت نفقه از پدر مستحق شناخته می‌شد.

اما باید بدانید که آنچه که از مصادیق و شمول نفقه بیان شد و مدت زمانی که هر یک از اطفال دختر و پسر مستحق دریافت نفقه از پدر هستند، تنها به وظیفه قانونی پدر بازمی‌گردد. به عبارت دیگر این موارد حداقل از وظیفه قانونی پدر است که حداقل مصادیق و حداقل مدت پرداخت نفقه را که قانونا به عهده پدر قرار دارد را بیان می‌کنند، اما حداکثری برای آن وجود ندارد.

نکته دیگری که به دست می‌آید آن است که یک وظیفه قانونی را می‌تواند مطالبه نمود. به عبارت دیگر زمانی که پرداخت نفقه به عنوان یک وظیفه به عهده پدر قرار دارد، در صورتی که نامبرده از انجام وظیفه قانونی خود خودداری نماید، می‌توان مطالبه حقوقی و قانونی نمود و توسط مرجع صالح پدر را به پرداخت نفقه الزام ساخت.

در اینجا باید اشاره کنیم که مطالبه قانونی نفقه از پدر، که می‌تواند توسط مادر طفل و یا راسا توسط خود طفل در صورتی که به سن رشد رسیده باشد انجام گیرد، تنها به نفقه آینده طفل بازمی‌گردد. به عبارت دیگر، چنانچه پدر برای سال‌های متوالی از پرداخت نفقه به فرزندان خود، سر باز زده باشد، تنها می‌توان الزام قانونی وی به پرداخت نفقه آینده طفل را خواست.

یعنی مرجع رسیدگی‌کننده تنها پدر را الزام می‌نماید که از پس از صدور حکم، نسبت به پرداخت نفقه فرزند خود اقدام نماید اما نسبت به مدت زمانی که قانونا باید نفقه را پرداخت می‌نمود اما سر باز زده بوده، حکم و الزامی نخواهد داشت.

اما در نظر داشته باشید که چنانچه پس از صدور حکم به الزام پدر به پرداخت نفقه نیز پدر از پرداخت خودداری ورزد، می‌توان نسبت به این دوره زمانی، که از پس از صدور حکم شروع شده است، دستور الزام به اجرای رای دادگاه و یا اجرای رای دادگاه از محل اموال و دارایی‌های پدر را درخواست نمود.

پس مشاهده می‌شود که پرداخت نفقه فرزندان تا سن رشد، نفقه فرزند دختر تا زمان ازدواج و نفقه پسر تا زمانی که ادامه تحصیل می‌دهد به عنوان یک وظیفه قانونی به عهده پدر قرار دارد که اجرای این وظیفه را می‌توان به طریق قضایی با تنظیم دادخواست الزام به پرداخت نفقه که توسط مادر یا خود فرزندان ارائه می‌گردد، مطالبه نمود.