شب قدر، شب وصال مومنان

به گزارش ایرنا، شب قَدر یا لَیلَةُ القَدر شب نزول قرآن و مقدّر شدن امور یک‌ساله انسان‌هاست.

قرآن در سوره‌های قدر و دخان از این شب سخن می‌گوید. براساس آیات قرآن و روایات، ارزش شب قدر بیش از هزار ماه است. این شب بافضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان است و در آن، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام عرضه می‌کنند.

زمان دقیق شب قدر، روشن نیست؛ ولی بر اساس بسیاری از روایات، در ماه رمضان واقع شده و یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ این ماه دانسته شده است.

شیعیان در این شب‌ها با الگوگیری از معصومین (ع)، به شب‌زنده‌داری، تلاوت قرآن، دعا، عبادت و مذاکره علمی و کسب دانش و معرفت می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی (ع) در این شب‌ها نیز به اهمیت آن نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام با آیین‌های شب قدر همراه شده است.
نامگذاری
«قَدْر» کلمه‌ای عربی به معنای اندازه، تقدیر و سرنوشت است. درباره اینکه چرا این شب را «شب قدر» نامیده‌اند، چند احتمال ذکر شده است:
• از نظر عده‌ای همچون علامه طباطبایی، چون مقدرات انسان‌ها و اندازه و تقدیر رویدادهای یک سال، در این شب تعیین می‌شود، آن را شب قدر می‌نامند.
• آیت الله مکارم شیرازی این نظر را هماهنگ با روایات و معروف‌تر و بهتر دانسته است.
• امام خمینی درباره دلیل نام‌گذاری شب قدر سه احتمال را مطرح کرده است؛ نخست اینکه، چون صاحب شرف و منزلت است و قرآنِ صاحبِ قدر توسط ملکِ صاحبِ قدر بر رسولِ صاحبِ قدر و برای امت صاحبِ قدر نازل شد، آن را لیلة القدر گویند. دوم، چون در این شب تقدیر امور و ارزاق مردم انجام می‌گیرد، شب قد نامیده شده است و سوم، به دلیل حضور تعداد زیاد ملائکه، زمین تنگ شود؛ به همین دلیل آن را قدر گویند. امام خمینی وجه دوم را ارجح دانسته و گفته است شاید «لیلة القدر» برای آن صاحب «قدر» شده است که شب وصال‎ ‎‏نبیّ خاتم و شب وصول عاشق حقیقی به محبوب خود است.
• مکارم شیرازی نیز سه احتمالِ صاحب قدر و منزلت بودن احیاگیرندگان این شب، شرافت والای این شب و نزول قرآن در آن را علت نامیده شدن این شب به نام قدر ذکر کرده است.
از شب قدر به نام‌های «لیلةالعظمه» و «لیلةالشرف» نیز یاد شده است.

جایگاه و اهمیت

شب قدر برترین و مهم‌ترین شب سال در فرهنگ اسلامی به شمار می‌رود. بنابر روایتی از پیامبر (ص)، شب قدر از موهبت‌های خدا بر مسلمانان است و هیچ‌یک از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند. در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام (سوره قدر) خوانده شده است. در این سوره، ارزش شب قدر بیشتر از هزار ماه دانسته شده است. آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر می‌پردازد.
در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است. همچنین از پیامبر (ص) نقل کرده‌اند که شب قدر، سَروَر شب‌هاست. در حدیثی از امام صادق (ع)، شب قدر آغاز سال (رأس السنة) معرفی شده است که شاید منظور آغاز سال معنوی و عبادی باشد و شاید منظور مشخص شدن مقدرات یک ساله انسان باشد. بنابر منابع روایی و فقهی، روز قدر نیز همانند شب قدر، گرانقدر و با فضیلت است. وقوع برخی حوادث همانند ضربت خوردن امام علی (ع) در شب نوزدهم و شهادت او در شب ۲۱ رمضان، بر اهمیت این شب‌ها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شب‌ها در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شب‌ها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.
در برخی از روایات آمده است که فاطمه (س) سِرّ شب قدر است و هر کس فاطمه (س) را به صورت کامل بشناسد، شب قدر را درک کرده است.

نزول قرآن
آیه اول سوره قدر و آیه سوم سوره دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است. بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یکباره بر پیامبر (ص) نازل شد که به آن نزول دفعی می‌گویند؛ اما برخی معتقدند آغاز نزول تدریجی قرآن در ماه رمضان بوده است.

تقدیر امور
از امام باقر (ع) در توضیح آیه چهارم سوره دخان نقل شده هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته می‌شود. بر همین اساس در برخی از روایات، شب قدر به عنوان ابتدای سال دانسته شده است.
علامه طباطبایی می‌گوید: «مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسان‌ها را مشخص می‌سازد».
بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی (ع) و سایر اهل‌بیت (ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء شده است.

آمرزش گناهان
بنا بر پاره‌ای از روایات در ماه رمضان شیاطین به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز می‌شوند. پیامبر (ص) پس از نقل این سخن سه مرتبه فرمود: در این ماه شب قدر است که از هزار ماه بهتر است و محروم (حقیقی) کسی است که از شب قدر محروم گردد. از پیامبر (ص) روایت شده است: هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود.

نزول فرشتگان
بر اساس آیه چهارم سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند.
از امام باقر (ع) در این باره نقل شده است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم». در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.

تفاوت افق‌ها و تعیین شب قدر
فقط یکی از شب‌های هر سال، شب قدر است، اما مختلف بودن افق کشورها (مانند افق ایران و عربستان) باعث می‌شود که زمان آغاز ماه رمضان در مناطق مختلف، فرق داشته باشد و به تبع آن، زمان شب‌های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان نیز مختلف باشد. فقها درباره این تعارض گفته‌اند تفاوت افق کشورها دلیل بر تعدد شب قدر نیست و مردم هر یک از مناطق جهان باید شب قدر و سایر زمان‌های مقدس مانند عید فطر یا عید قربان را طبق افق خودشان تعیین کنند. بر اساس دیدگاه آیت الله مکارم، شب، همان سایه نیمی از کره زمین بر نیمه دیگر آن است و این سایه همراه گردش زمین در حرکت بوده و یک دوره کامل آن، ۲۴ ساعت طول می‌کشد؛ بنابراین ممکن است شب قدر، یک دور کامل از حرکت وضعی زمین به دور خویش باشد؛ یعنی مدت ۲۴ ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‌دهد. پس شب قدر از یک منطقه شروع می‌شود و تا ۲۴ ساعت ادامه دارد و همه کره زمین شب قدر را درک می‌کنند.

سیره معصومان
در حدیثی از امام علی (ع) آمده است که پیامبر (ص) در دهه سوم ماه رمضان، رختخوابش را جمع می‌کرد و برای اعتکاف به مسجد می‌رفت و با وجود آنکه مسجد مدینه سقف نداشت، حتی در زمان بارندگی نیز مسجد را ترک نمی‌کرد. همچنین نقل شده است که پیامبر (ص) در شب‌های قدر بیدار بود و به صورت افراد خواب‌آلود نیز آب می‌پاشید.
روش فاطمه (س) این بود که شب قدر را تا صبح به عبادت می‌پرداخت و فرزندان و خانواده خود را نیز به بیدار ماندن و عبادت وادار می‌کرد و مشکل خواب آنها را با کمتر غذا خوردن و خوابیدن در روز برطرف می‌نمود. معصومان (ع) در شب‌های قدر، حضور در مسجد و شب‌زنده‌داری را ترک نمی‌کردند؛ بر اساس روایتی، امام صادق (ع) در یکی از شب‌های قدر به شدت مریض بود، با این حال از اطرافیانش خواست او را به مسجد ببرند تا در آنجا عبادت کند.

احیا شب‌های قدر به مذاکره علمی
محدّث بزرگ شیخ صدوق در مجلس ۹۳ از کتاب امالی پس از بیان نوافل شب های ماه رمضان و صد رکعت نماز برای هر یک از شب‌های بیست و یکم و بیست و سوم، می‌گوید: «ومن أحیا هاتین اللیلتین بمذاکرة العلم فهو أفضل» هر کس این دو شب را با گفتگوی علمی احیا بدارد، بهتر است.
آیت الله جوادی آملی از مراجع تقلید نیز نقل کرده که صاحب جواهر در آخرین صفحه جواهر بیان می‌کند که خدا را شکر که در شب۲۳ماه رمضان این کتاب تمام شد؛ این مساله به این معنی است که علمای ما در این شب‌ها به دنبال سواد می‌رفتند، اما گاهی برخی خیال می‌کنند با سواد شدن و علم آموزی معصیت کبیره است و از آن فرار می‌کنند.
سید محسن امین در اعیان الشیعه از صاحب مفتاح الکرامه نقل کرده که براساس اجماع علمای امامیه اشتغال به طلب علم بهترین کار در شب قدر است.

اعمال شب‌های قدر :
اعمال شب‌های قدر دو نوع است:
• اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است.
• اعمالی که مخصوص هر یک از شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است.

اعمال مشترک:

• غسل
• دو رکعت نماز، در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود و نمازگزار بعد از اتمام نماز هفتاد مرتبه اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیهِ می‌گوید.
• احیا داشتن (بیدار ماندن و عبادت کردن) در این شب‌ها.
• صد رکعت نماز (هر دو رکعت به یک سلام)
• خواندن دعای «اَللهمَّ اِنّی اَمسیتُ لَکَ عَبداً...»
• قرائت دعای جوشن کبیر
• زیارت امام حسین (ع)
• قرآن به سر گرفتن و خدا را به چهارده معصوم سوگند دادن

اعمال شب نوزدهم:

• صد بار ذکر «اَستَغفِرُاللهَ رَبّی و اَتوبُ اِلیهِ»
• صد بار ذکر «اَلّلهُمَّ العَن قَتَلَةَ اَمیرِالمُؤمِنینَ»
• دعای: «اَللّهُمَّ اْجْعَلْ فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ مِنَ الاَْمْرِ الْمَحْتُومِ...»

اعمال شب بیست و یکم:

• خواندن دعاهایی که مربوط به دهه آخر ماه رمضان است.
• دعای: یا مُولِجَ اللَّیلِ فِی النَّهارِ...

اعمال شب بیست و سوم :

• خواندن دعاهایی که مربوط به دهه آخر ماه رمضان است.
• خواندن سوره‌های عنکبوت، روم و دُخان
• هزار مرتبه خواندن سوره قدر
• خواندن دعاهای جوشن کبیر، مکارم الاخلاق و افتتاح
• غسلی در ابتدای شب و غسلی در انتهای آن
• دعای: اَللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی...
• دعای: اَللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ فِیمَا تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ...
• دعای: یا بَاطِنا فِی ظُهُورِهِ وَ یا ظَاهِرا فِی بُطُونِهِ ...
• خواندن دعای سلامتی امام زمان (عج).

آیین‌ها و مناسک
شیعیان هر ساله در اماکن مقدس همچون مساجد و حرم‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند و از شب تا سحر به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند.
برگزاری مجالس سخنرانی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و قرآن به سر نیز از مهم‌ترین اعمالی است که در این شب‌ها به صورت عمومی انجام می‌گردد.
افطاری دادن، سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام فقرا و آزاد کردن زندانیان نیز از آیین‌های جانبی این شب است.
به دلیل وقوع شهادت امام علی (ع) در دهه سوم ماه رمضان، شیعیان در این شب‌ها به سوگواری می‌پردازند.

شب قدر در ادبیات فارسی
شب قدر مورد توجه شاعران و ادیبان فارسی قرار گرفته است. سعدی در کتاب گلستان درباره شب قدر می‌گوید: «اگر شب‌ها همه قدر بودی، شب قدر بی قدر بودی»؛ در کتاب بوستان سعدی نیز ابیاتی در مورد این شب ذکر شده است. حافظ، ناصر خسرو، اوحدی و دیگران نیز درباره این شب، اشعاری سرودند.

حافظ می‌گوید:
در شب قدر ار صبوحی کرده‌ام عیبم مکن سرخوش آمد یار و جامی بر کنار طاق بود
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن شب قدر که آن تازه براتم دادند.