دیپلماسی حج؛ فراز و نشیب تمتع و عمره

بامداد سوم اردیبهشت ۱۴۰۳، نخستین گروه از زائران عمره از تهران پس از ۹ سال چشم انتظاری، خاک ایران را به مقصد عربستان سعودی ترک کردند؛ اما علت این وقفه ۹ ساله چه بود و چگونه پایان یافت؟ در این گزارش تلاش شده به این پرسش پاسخ داده شود.

عمره چرا و چه زمانی متوقف شد؟
سال ۱۳۹۴ چند اتفاق مهم رخ داد که به روابط ایران و عربستان آسیب زد و طبعا بر برنامه عمره نیز اثر منفی داشت.

حمله عربستان به یمن
ششم فروردین ۱۳۹۴ پس از درگیری‌های داخلی در یمن، تصرف نقاطی از یمن توسط گروه انصارالله (حوثی‌ها) و فرار «منصور هادی» رئیس جمهور وقت، عربستان سعودی با ائتلافی به فرماندهی خود دست به مداخله نظامی و حمله به یمن زد تا به گفته خود، دولت رسمی یمن را بازگرداند. این جنگ پرهزینه تا ۸ سال بعد (۱۴۰۲) با افت و خیزهایی ادامه یافت و از آنجا که جمهوری اسلامی ایران مدافع گروه انصارالله بود، این درگیری به روابط ایران و عربستان ضربه زد.

موضوع تعرض به دو نوجوان در جده
۱۷ فروردین ماه خبر رسید دو نوجوان ١٤ و ١٥ ساله ایرانی پس از شرکت در عمره و در حال بازگشت به ایران، در فرودگاه جده مورد تعرض ماموران سعودی واقع شده‌اند. وزارت امور خارجه این خبر را تائید کرد و البته به جای تجاوز از واژه «شبه‌تجاوز» استفاده کرد.

در واکنش به این رویداد، هیات رئیسه مجلس از دریافت یک طرح یک فوریتی لغو عمره با امضای ۷۰ نماینده خبر داد و آیت‌الله مکارم نیز با تاکید بر اینکه نمی‌خواهم مساله تحریم عمره را پیش بکشم پرسید: اما آیا به هر قیمت و به هر ذلتی باید به عمره رفت؟ عذرخواهی وزارت حج عربستان و کاردار این کشور در ایران هم نتیجه نداد.
گرچه طرح لغو عمره هیچگاه به صحن مجلس نرسید، اما حوادث طوری پیش رفت که در عمل عمره برای ایرانیان به تعلیق در آمد.

فاجعه منا
دوم مهرماه ۱۳۹۴ هم‌زمان با عید قربان در مراسم «رمی جمرات» در منطقه منا، ازدحام حاجیان منجر به جان باختن بیش از ۲۰۰۰ زائر شد که ایران با ۴۶۴ نفر بیشترین شهدا را داشت. ایران عربستان را در این حادثه مقصر دانست و روابط بین دو کشور تیره شد.

حادثه سفارت عربستان
شنبه ۱۲ دی‌ماه ۱۳۹۴ پس از اعدام «شیخ نمر» روحانی مخالف دولت عربستان، به سفارت این کشور در تهران حمله شد. دو روز بعد عربستان در واکنش به این اقدام، روابط دیپلماتیک خود با ایران را قطع کرد و از نمایندگان ایران خواست در مدت ۴۸ ساعت خاک این کشور را ترک کنند.

لغو حج تمتع سال ۱۳۹۵
با فضای منفی ایجادشده بین دو کشور، مذاکرات سازمان حج ایران با مسئولان عربستان، بعد از برخی فراز و نشیب‌ها در نهایت به دلیل آنچه «استمرار کارشکنی‌های دولت سعودی» اعلام شد، لغو سفر حج تمتع برای ایرانیان در سال ۱۳۹۵ را به همراه داشت و در نتیجه زمینه برگزاری عمره ۱۳۹۵ هم از بین رفت. ۹ خرداد سال ۹۵، لغو حج تمتع همان سال، از سوی وزیر وقت ارشاد اعلام شد.

برگزاری حج تمتع از سال ۱۳۹۶
بعد از یک سال وقفه، حج تمتع در سال ۱۳۹۶ برای ایرانیان انجام شد و ۸۶ هزار و ۵۰۰ زائر ایرانی در قالب ۶۰۰ کاروان برای مناسک حج تمتع راهی عربستان شدند؛ حتی برخلاف سال ۹۴، حجاج ایرانی از احترام سعودی‌ها گفتند. حج تمتع ایرانیان در سال ۹۷ و ۹۸ نیز برگزار شد اما سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ با توجه به همه‌گیری کرونا، عربستان مراسم حج را برای مسلمانان دنیا تعطیل اعلام کرد. در نهایت سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نیز حج واجب برای ایرانیان انجام شد و البته همچنان عمره تعطیل بود. برای حج تمتع امسال، قرار است زائران از امروز(دوشنبه ۲۴ اردیبهشت) برای سفر ۳۰ روزه به سرزمین وحی اعزام شوند.

علت تعطیلی عمره برای ایرانیان با برگزاری حج تمتع
پس از حمله به سفارت عربستان در تهران، اگرچه یک سال حج تمتع ایرانیان معلق شد اما از سال ۱۳۹۶ تداوم یافت. با این حال به نظر می‌رسد با توجه به نبود رابطه بین دو کشور و فعال نبودن سفارت عربستان در کشور و البته فقدان پاسخگویی نمایندگان این کشور در خصوص زائران ایرانی، ریسک برگزاری عمره پذیرفته نشد؛ موضوعی که با برقراری دوباره روابط تغییر کرد.

برقراری رابطه با عربستان پس از ۷ سال
۱۹ اسفند ۱۴۰۱، ناگهان اخباری از برقراری دوباره روابط ایران و عربستان منتشر شد. در این زمان، بیانیه سه‌جانبه‌ای در پکن با امضای «علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی و «مساعد بن محمد العیبان» همتای سعودی او و «وانگ یی» عضو دفتر سیاسی کمیته مرکزی حزب کمونیست چین صادر و خبر برقراری روابط دو کشور با ابتکار «شی جین پینگ» رئیس جمهوری چین اعلام شد.
در پی توافق‌ دو کشور، هیات‌های فنی دو طرف به بازدید از سفارتخانه‌ها رفتند و سفارت‌ها باز شد. یکی از مهمترین دستاوردهای تجدید رابطه با عربستان برای ایران، تسهیل زیارت خانه خدا و به ویژه بازگشایی سفر عمره بود.

لغو عمره ۱۴۰۲
۳۰ مهر سال گذشته، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از آغاز اعزام زائران ایرانی به عمره در ماه‌های آینده خبر داد و گفت: در سازمان حج و زیارت، همه مقدمات مربوط به سفر زیارتی عمره فراهم شده و تامین ارزی آن هم توسط بانک مرکزی پذیرفته شده است و در نخستین فرصت تلاش خواهیم کرد اعزام زائران آغاز شود.
۲۱ آذرماه، رئیس سازمان حج و زیارت گفت: پیرو هماهنگی‌های لازم با مسئولان حج عربستان و امضاء تفاهم‌نامه و قراردادهای مربوطه، نخستین کاروان زائران متقاضی عمره مفرده ۲۸ آذر به عربستان اعزام خواهند شد؛ در پاییز ۱۴۰۲ ثبت‌نام متقاضیان و واریز وجوه انجام شد و البته تاریخ اعلامی چند بار عقب افتاد.

در نهایت در حالی که قرار بود بامداد ۱۳ دی‌ماه نخستین پرواز عمره پس از ۸ سال از فرودگاه امام (ره) انجام شود، به دلیل آنکه مجوز پرواز از سوی عربستان صادر نشد تا اطلاع‌ثانوی این پروازها لغو شد. زائران مدتی بلاتکلیف بودند تا سرانجام ۲۷ بهمن‌ماه «غلامرضا رضایی» معاون امور حج و عمره سازمان حج و زیارت اعلام کرد عمره ۱۴۰۲ به طور رسمی لغو و از فردای آن روز عودت وجوه همه عمره‌گذاران (حدود ۳۰ هزار نفر) آغاز شد.

وی طولانی شدن صدور مجوز ورود هواپیماهای ایران‌ایر به عربستان را دلیل تصمیم سازمان حج و زیارت به لغو این سفر اعلام کرد که گویا علت آن، بدهی ایران به فرودگاه عربستان بوده است؛ در ظاهر مسئولان سازمان حج تصور می‌کردند با وعده پرداخت بدهی، سفرها انجام می‌شود اما مسئولان سعودی پذیرش پرواز جدید را منوط به تسویه حساب کرده بودند.

رفع مشکلات و سرانجام آغاز مجدد عمره ایرانیان
با نارضایتی گسترده ایجادشده برای زائرانی که برای سفر عمره آماده شده بودند، مسئولان سازمان حج در فرصت ماه پایانی سال ۱۴۰۲ پیگیر حل مشکلات شدند و سرانجام نخستین سفر عمره هم‌وطنان پس از ۹ سال، سوم اردیبهشت امسال دوباره از سر گرفته شد.
در مجموع به نظر می‌رسد آنچه باعث توقف ۹ ساله عمره ایرانیان شد، مجموعه رویدادهای منفی بین دو کشور بود که بی‌توجهی به پیامدهای آنها، گام به گام به سردی بیشتر روابط دامن زده است. اما فرایند حل مسائل دو طرف و برداشتن موانع، باعث پایان این توقف و برقراری دوباره عمره شده است.

علاوه براین ، ایرانیان همچنین با توجه به گسترش روابط میان ایران و عربستان و تقویت دیپلماسی حج، در سه سال اخیر نیز در رویداد بزرگ حج تمتع که یکی از عرصه‌های مهم گفت‌وگوی میان مسلمانان جهان است، حضور داشته‌اند.